بخشی از مقاله
چکیده
بحث پدافند غیر عامل به خصوص بکارگیری ملاحظات پدافند غیر عامل در ساخت فضاهای شهری و همچنین ساختمان های عمومی تاریخچه ای طولانی دارد. صحت این ادعا را می توان در جنگ های صدر اسلام و تدابیر دفاعی همچون حفر خندق، ساخت برج و بارو و ...
جستجو نمود، با توجه به پیشرفت تکنولوژی و تأثیر آن در گسترش سلاح های کشتار جمعی نیاز به پیشرفت در ملاحظات پدافند غیر عامل در کاهش تلفات بیش از پیش احساس می-گردد. با توجه به اینکه کشور ایران دارای اهداف و خط مشیهای راهبردی مثل اقتدارگرایی، عزت طلبی، حفظ تمامیت اراضی، استقلال سیاسی، الگوی پیشرفت بومی و ... است و همچنین به دلیل قرارگیری در خاورمیانه و موقعیت های منحصر به فرد ژئوپولتیک، ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ... بکارگیری ملاحظات پدافندی در ساخت و ساز های شهری برای بالا بردن ایمنی شهرها بسیار حائز اهمیت است. این پژوهش پس از بیان مبانی نظری و اهمیت و ضرورت مبحث پدافند غیرعامل، نقش برنامهریزی شهری در ارتقای امنیت شهرها را از منظر پدافند غیرعامل را مورد واکاوی قرار میدهد.
واژگان کلیدی: بحران، پدافند، پدافند غیرعامل، امنیت شهری
-1 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی آمایش سرزمین، دانشگاه تهران -2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان -3 دانشجوی کارشناسی علوم اجتماعی گرایش پژوهشگری، دانشگاه شهید چمران اهواز
مقدمه
انسان از زمانهای گذشته تجربه زندگی در دهکدهها، شهرهای کوچک و بزرگ را آموخته و سکونتگاهها را متناسب با نیاز و شرایط تکنولوژیکی و اقتصادی-اجتماعی زمان احداث نموده است(زیاری و دیگران، .( 6 :1388 بحران عنصر اجتنابناپذیر زندگی انسان در طول حضور او بر این کره خاکی بوده و خطر وقوع بحران همواره ذهن انسان را آزرده استاساساً. بحران رویداد یا واقعهای ناگهانی است که با آسیب-های جانی و مالی گسترده همراه بوده و نیازمند اقدامات فوری میباشد. این قبیل حوادث که منجر به بروز وضعیت بحرانی در جامعه میشوند حداقل به طور بالقوه و اغلب خطرناک، ویرانگر و کشنده هستند(.(Alexander ,2002: 38 با نگاهی اجمالی به تاریخ سکونتگاههای بشری و روشهای دفاعی و پدافندی به کار رفته در آنها میتوان دریافت که انسان همیشه برای مراقبت از خود در محیطهای زیستی در برابر اقوام خارجی و یا وقوع بحرانهای انسانی و طبیعی روشهایی را برای دفاع و مقابله با این بحرانها بکار گرفته است. امنیت انسان مبحث بسیار مهمی میباشد که میتواند در تدوین و ارائه یک دیدگاه مفید برای بررسی و تحلیل نیاز دولتها برای توجه به ایمنی و امنیت شهرها، مبارزه با جرم، جنایت و خشونت و امنیت مناطق مختلف شهری و
مقابله با بحرانهای طبیعی و انسانی بسیار مفید باشد. بنابراین معنی و مفهوم »امنیت شهری« مسأله ای بسیار ترکیبی و پیچیده است؛ زیرا شهر از واحدهای ملی و جهانی بسیاری تأثیر می پذیرد. لذا یکی از مباحث بسیار مهم در مورد امنیت شهری طراحی »فضای قابل دفاع« شهر است. این فضاها می تواند شامل طراحی فضاهای مسکونی ایمن، یکپارچه سازی فضاهای عمومی با دیگر کاربری ها، کنترل تراکم جمعیت در مناطق مهم شهر در زمان های مختلف و بهینه سازی سیستم های حمل و نقل و مدیریت بحران باشد. الگوی تغییرات فضایی در شهرها و همچنین چارچوب کلی کاربری اراضی شهری مهمترین موضوعاتی هستند که در بحث ایمنی و امنیت شهری اهمیت برنامه ریزی پدافند غیر عامل را در شهرها بیان می کنند. برنامه ریزی فضایی شهرها یکی از مهمترین اهرم هایی است که آسیب پذیری مناطق مختلف شهری را در مقابل بحران های طبیعی و انسانی در موقعیت های زمانی و مکانی مختلف نشان می دهد.
بــدین ترتیــب کارشناســان و متخصصــان مــدیریت بحــران ســعی مــینماینــد تــا بــا توجه به اصولی از قبیـل کـاربری شـهری، اهمیـت جغرافیـایی و سیاسـی کـاربریهـا، ارزش اقتصــادی، نظــامی و سیاســی مکــانهــا، انعطــافپــذیری و در نهایــت میــزان مقاومــت ایــن مکــانهــا در برابــر بحــران، روشهــا و راهکارهــایی را بــرای کــاهش آســیبپــذیری و خســارت بــه هنگــام وقــوع بحــران در ایــن محــیطهــا بــه کــار گیرنــد(طاهرخــانی، .(56 :1386 در عصــر حاضــر دانــش پدافنــد غیرعامــل بــهعنــوان یکی از جدیدترین علوم دفـاعی همـواره مـورد توجـه محافـل علمـی و نظـامی بـوده، تا جـایی کـه کشـورهای قدرتمنـد، خـود اهمیـت بیشـتری بـرای ایـن موضـوع قایـل شــدهانــد. پدافنــد غیرعامــل از جملــه موضــوعاتی اســت کــه در ســالهــای اخیــر در طرحها و برنامـههـای شـهری مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت و در حـال حاضـر در
4
طرحهای جـامع شـهری ایـن موضـوع شـامل ضـوابط مشـخص در مـورد مکـانیـابی کــاربریهــا و مقــاومســازی بنــاهــا مــیباشــد(شــاهرخت و تقــوایی، (1 :1390 پدافنــد غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق مـیگـردد کـه مسـتلزم بـهکـارگیری جنـگ افـزار نبــوده و بــا اجــرای آن مــیتــوان از وارد شــدن خســارات مــالی بــه تجهیــزات و تأسیســات حیــاتی و حســاس نظــامی و غیرنظــامی و تلفــات انســانی جلــوگیری نموده و یـا میـزان ایـن خسـارات و تلفـات را بـه حـداقل ممکـن کـاهش داد. علـی-رغم این امر هیچ نشـانهای در خصـوص پـیشبینـی تمهیـدات لازم بـه منظـور پدافنـد غیــرعامــل در برابــر شــرایطی بحرانــی اعــم از تهدیــدات طبیعــی و انســانی وجــود ندارد. از ایـن رو بـذل توجـه جـدی بـه ایـن مهـم مـیبایسـت در دسـتور کـار کلیـه برنامهریزان و طراحان قرار گیرد(مجله پدافند غیرعامل، .(9 :1384
سانحه(بلا) و بحران
سانحه که واژه انگلیسی معادل آن کلمه Disaster میباشد از کلمه لاتین Astum به معنی ستاره مشتق شده است و معنی لغوی آن بیستاره یا بیاقبال است و در فارسی کلمات سانحه، فاجعه بهکار گرفته میشود( بیرودیان، (17 :1385اساساً.وقوع ناگهانی یک فاجعه که ساختار بنیادی و عملکرد عادی جامعه یا مردم را مختل میسازد بلا نامیده میشود. از اصطلاح بلا گاهی برای توصیف یک وضعیت اسفبار که در اثر آن الگوی طبیعی زندگی مختل میشود و به مداخله استثنایی و اضطراری برای نجات و حفظ زندگی انسانها و یا محیط زیست نیاز است، استفاده میشود(تقوایی و عزیزی، .(37 :1387 پیند4، بلا را مترادف با زیانهای مالی، جانی و روحی برای انسانها دانسته است(.(Pande, 2006: 589 بلایا با چنان شدتی رخ میدهند که وضعی فاجعهانگیز ایجاد میکنند و در این وضع شیرازه زندگی روزمره ناگهان گسیخته میشود و مردم
1. Pande
5
دچار رنج و درماندگی میشوند و در نتیجه به غذا، پوشاک، سرپناه و مراقبتهای پزشکی و پرستاری و سایر ضرورتهای زندگی و به محافظت در مقابل عوامل و شرایط نامساعد محیط محتاج میگردند(اسدی نظری، .(74 :1383 واژه بحران معادل کلمه انگلیسیCrisis میباشد که از علوم پزشکی وارد علوم اجتماعی و اقتصادی شده است. در پزشکی، وضیت بحرانی به وضعیتی اطلاق میشود که ارگانیسم حیاتی دچار بینظمی شده و به خطر افتاده است. در زمینه مسایل اجتماعی هم، زمانی که جامعه از حالت عادی خارج و دچار آشفتگی میشود، وضعیت بحرانی حاکم میگردد. لذا بحران را میتوان شرایطی غیرعادی دانست که در آن مشکلات ناگهانی و غیرقابل پیشبینی پدید میآیند و در چنین شرایطی، ضوابط، هنجارها و قوانین دیگر کارساز نیستند. به-طورکلی هنوز ثابت نشده است که » وضعیتهای بحرانی « جملگی شبیه هم هستند یا نه؟ بلکه ممکن است که هر بحرانی در نوع خود بیهمتا باشداساساً. هر بحرانی داستان ویژه خود را دارد. در اغلب بحرانها میتوان به شرایط مشترک زیر دست یافت:
- تعجب و غافلگیری
- نیاز به تصمیمگیری سریع
- عدم واکنش سریع کهاحتمالاًعواقب نامطلوبی خواهد داشت.
- راهحلهای متعدد
- تصمیمات غلط که ممکن است عواقب وخیمی داشته باشد.
- گروههایی که اهداف متضادی دارند به وجود میآیند.
- مدیران اصلی رده بالا درگیر مسایل میشوند( قائد رحمتی، .(31 :1387
. بر اساس برنامه راهبردی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل، کلیه مخاطرات دو منشأ دارند:
-1 مخاطرات طبیعی
6
-2 مخاطرات ناشی از فناوری(انسان ساز)).)Moe&Patharkul, 2006: 396
جدول(:(1-2 انواع مخاطرات طبیعی و انسانی
مخاطرات طبیعی مخاطرات انسانی
- زمینلرزه(زلزله) - خطرات ناشی از فناوری
- آذرخش و صاعقه - مواد خطرناک در محیط
- کولاکهای زمستانی و بهمن - مواد خطرناک در خانه
- سرمای شدید زمستان - حریق خانهها و ساختمانها
- آتشفشان - خطرات پرتوی(رادیواکتیوی)
- صحراهای گرم و سوزان - خطرات ناشی از احداث سد
- سونامی، توفانهای دریایی - ترس و وحشت همگانی
- توفان - جنگ
- سیلهای ناگهانی - آتشسوزی
- تند بادها(گردباد) - انفجار مراکز اتمی
- گرمای زیاد - آلودگیهای زیست محیطی
- و ... - و ...
مأخذ: (قائد رحمتی، (24 :1387
پدافند()Defense
مجموعه اقداماتی که با بکارگیری کلیه وسایل و امکانات و روش های تاکتیکی به منظور جلوگیری از ورد دشمن به منطقه پدافندی و انهدام او صورت می گیرد. هر گونه عملیات رزمی که در آن درجه ای از پایداری دیده می شود. از نظر لغت شناسی واژه پدافند از دو جزء »پد« و » آفند« تشکیل شده است. در فرهنگ و ادبیات فارسی »پاد« یا »پد« پیشوندی است که به معنای »ضد، متضاد، پی و دنبال« آمد. و هر گاه قبل از واژه ای قرار گیرد، معنای آن واژه را معکوس می نماید که از آن جمله »زهر و پادزهر، تک و پاتک، تن و پاتن.« واژه آفند نیز به مفهوم »جنگ، جدال، پیکار و دشمنی« است(فشارکی و محمودزاده، .(129 :1391 به طورکلی پدافند به معنای دفع، خنثی کردن
7
یا کاهش تأثیرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی به اهداف خود، از دو بخش پدافند عامل و غیر عامل تشکیل می شود(میراحمدی و یادگارزاده، .(2 :1389
پدافند عامل ) Defense agent )
پدافند عامل عبارت است از بکارگیری مستقیم جنگ افزار، به منظور خنثی کردن و یا کاهش اثرات عملیات خصمانه هوایی، زمینی، دریایی، نفوذی و خرابکارانه بر روی اهداف مورد نظر(موحدی نیا، .(3 :1386
