بخشی از مقاله
نقش پدافند غیر عامل در امنیت غذایی
چکیده:
آمار و سوابق جنگ های گذشته نشان می دهد پدافند عامل در حال حاضر به تنهایی قادر به مقابله با سلاح های مدرن و مخرب آفندی جهت جلوگیری از اثرات ویرانگر آنها بر مراکز حیاتی و حساس و نیروی انسانی نیستند و لذا به کار گیری اصول و معیارهای پدافند غیرعامل می تواند به تکمیل زنجیره دفاعی کمکی موثر و قابل توجه نماید. از آنجایی که بخش کشاورزی و امنیت غذایی از حوزه های بسیار حساس به شمار می آید که به طور مستقیم با امنیت غذایی توده مردم سر کار دارد و بالطبع درصورت وقوع تحریم ها در بخش کشاورزی ، پیامد های ناشی از آن بیش از همه بر این بخش سایه می افکند. امنیت غذایی که به مفهوم دسترسی به غذای کافی در حال حاضر و آینده می باشد با رشد سریع جمعیت جوامع موجودیت خود را از دست داده است و در بخشهایی از کره زمین اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ویژه ای پدیدآورده است که نه تنها سرنوشت سیاسی اقتصادی کشورهای نیازمند بوسیله کشورهای صنعتی رقم می خورد، بلکه زندگی روزمره آنها به تصمیمات کشورهای سلطه گر بستگی یافته است و رهایی از این وابستگی و رسیدن به استقلال ملی و پیشرفت اجتماعی جز با توسعه اقتصادی میسر نیست و محور توسعه اقتصادی توسعه کشاورزی است و توسعه کشاورزی جز با بهره گیری از روشهای علمی و دستاوردهای تکنولوژیک امکانپذیر نیست.عواقب و آثار ناشی از تحریم در بخش کشاورزی و کمبود مواد غذایی نگران کننده است. در نتیجه جهت جلوگیری از این آثار مخرب ، آموزش پدافند غیرعامل در بخش کشاورزیو صنعت غذا و بکارگیری آن در رابطه با تحریم های اقتصادی در این بخش بسیار پر اهمیت است. در مقاله حاضر که بررسی تعریف و زمینه های پدافند غیر عامل و نقش آن در کشاورزی و صنعت غذا و تولید و توزیع غذای پرداخته خواهد شد.
واژگان کلیدی: پدافند غیر عامل، امنیت غذایی، امنیت ملی،
-1 مقدمه
پدافند غیر عامل یا دفاع غیر عامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می شود که به کارگیری جنگ افزارها نیازی ندارد و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارت به تاسیسات نظامی و غیر نظامی حیاتی چلوگیری نمود. و یا این خسارت را به حداقل رساند. از آنجایی که بخش کشاورزی نقش بسیار مهمی در اقتصاد (اشتغالزایی، تولید ناخالص ملی و صادرات غیر نفتی) و امنیت غذایی و تبع آن در امنیت ملی دارد می تواند به عنوان هدفی بسیار مناسب و آسیب پذیر برای دشمنان محسوب می شود و همواره با چالش ها، تهدیدها و حمله های متنوع و نوینی رو به رو می باشد. امنیت غذایی یکی از مهم ترین مولفه های امنیت در کشور است. و این موضوع با توجه به موقعیت ژئوپولتیک استراتژیک و اکونومیک منحصر به فرد ایران این کشور از دیرباز مورد تهدید و طمع قدرتهای بیگانه ی همسایه و ابرقدرت های جهانی قرار داشته و دارد. از طرفی امروزه رشد روز افزون جمعیت، تغییرات آب و هوایی استفاده بی رویه از منابع طبیعی و روند رو به کاهش این منابع و ... منجر شده است. [11] بررسی اطلاعات و دادههای مربوط به امنیت ملی گویای این واقعیت است، خطراتی که امنیت و رفاه آینده جوامع
بشری را تهدید میکند نه تنها خطرات سنتی چون برخوردهای بینالمللی و تجاوز نظامی بوسیله یک قدرت خارجی است بلکه خطراتی ناشی از بیثباتی های اقتصادی، فقر، گرسنگی و بویژه عدم وجود امنیت غذایی می باشد. بدون
شک امنیت غذایی و درجه اطمینان دسترسی به غذا به حیات اقتصادی و سیاسی و بالاخره به حیات امنیتی کشور مرتبط است و در واقع حیات امنیتی وامدار حیات امنیت غذایی است. تاریخ اقتصادی و سیاسی کشورهای جهان سوم نشان میدهد که یک کشور آسیب پذیر از نظر امنیت غذائی دست آویز سیاسی و اقتصادی کشورهای بیگانه شده است. [14] خطر ناامنی غذائی عامل و تسهیل کننده فقر، قحطی، گرسنگی و زوال تمام عیار یک ملت خواهد بود. بدون تردید،
برخورداری از غذای کافی یک حق انسانی است و محروم شدن افراد از آن، به هر دلیلی، در حکم یک جنایت میباشد. برناردشاو، نویسنده مشهور اسکاتلندی، فقر یا به تعبیری دیگر ناامنی حاد غذایی را بزرگترین مصیبتها و بدترین جنایات علیه بشریت میداند. امنیت غذائی سنگ بنای یک جامعه توسعه یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی آن جامعه است. ناامنی غذایی ذخیره سرمایه اجتماعی افراد مشمول آن و نیز معناداری هنجارها و ارزشهای انسانی و دینی را شدیداً تحلیل خواهد برد. آموزههای دینی و ملی ما نیز صراحتاً بر این امر صحه میگذارند: فقر که از در وارد میشود هنجارها و ارزشهای دینی از پنجره بیرون میروند. و چون نظام سیاسی- اجتماعی کشور بر یک چنین شالودههایی استوار است و هدف برجسته کردن یک چنین هنجارهایی در جامعه و نیز نهادینه کردن آنها در کنشهای افراد میباشد، لذا ناامنی غذایی تهدیدی بالفعل یا بالقوه علیه ارزشهای بنیادین نظام خواهد بود. ناامنی غذایی دامنه انتخاب افراد را شدیداً محدود، و در بسیاری موارد حق انتخاب را از آنها میگیرد و از اینرو قابلیتها و استانداردهای زندگیشان را تحلیل خواهد برد. [14]
-2 پدافند غیر عامل:
در تعریف آیین نامه اجرای بند 11 تبصره 121 قانون برنامه چهارم توسعه، پدافند غیر عامل این چنین تعریف شده است: مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تاسیسات و تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیر طبیعی می گردد.
-3 تاریخچه و بررسی سوابق جهانی پدافند غیر عامل
انسان های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی های خود به غارها، بالای درختان و دیگر پناهگاه های طبیعی پناه بردند.وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه های مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود. در قرآن کریم در آیه 81 از سوره مبارکه انبیاء می فرماید :و ما به او( حضرت داود علیه السلام ) ساخت زره را تعلیم نمودیم تا شما را از آسیب جنگ در امان بدارد پس آیا از شکر گریزانید؟ در جریان هجرت پیامبر اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیر عامل است مانع دسترسی کفار قریش به ایشان گردید. حضرت علی( ع )در نامه 12 نهج البلاغه می فرمایند :آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید می باید قرارگاه شما در دامنه کوه ها و تپه ها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش حفاظ شما گردد و شما را از دست دشمن نگهبانی کند. نمونه ای دیگر از دفاع غیرعامل در صدر اسلامی جنگ خندق و تدابیر و اقدامات دفاعی حضرت رسول(ص )با تشکیل شورای نظامیان و تصمیم گیری برای احداث خندق دور شهراست ، این پیشنهاد از سوی سلمان فارسی مطرح گردید که مسلمانان در شهر بمانند ولی دور شهر خندق حفر نموده و در پناه آن آماده دفاع باشند. [10]
• دیوار چین ) 364 قبل از میلاد):
مردی که به چین وحدت بخشید، یکی از نخستین کارهایش متصل کردن و کامل ساختن » شی هوانگ تی … ویل دورانت در کتاب تاریخ و تمدن چین آورده است که دیوارهای دفاعی مجزایی بود که از دیدگاه برای حفظ چین از اقوام بربری شمال ساخته شده بود. و 24کیلومتر طول دارد و در نقاط مختلف
آن دروازه های بزرگی به سبک آشوری تعبیه شده، عظیم ترین ساختمانی است که بشر/ ساخته است و هزار و پانصد مایل طول دارد. ولتر در عظمت آن می گوید :اهرام مصر در برابر آن چیزی جز توده های سست و بی اعتبار نیست. تفکر ساخت و احداث دیوارها و خطوط و دژهای دفاعی از قدیم الایام به عنوان یک اقدام دفاعی با هدف سد کردن و ایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حمله های غافلگیرانه دشمن مورد توجه دولت و ملت های مختلف بوده است که تاکنون نیز ادامه داشته است در جنگ جهانی دوم که با استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد خسارات ناشی از جنگ به خصوص آسیب های که به مردم و بخش های غیر نظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیر عامل اهمیت مضاعفی بدهند. [12]
• کشور آلمان
توسعه پدافند غیر عامل را در دستور کار خود قرار داد و علاوه بر سازمان های دولتی، شرکت های خصوصی نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری نمایند. بسیاری از تأسیسات و ساختمان های این کشور به صورت دو منظوره احداث می شود و علاوه بر کاربردهای متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل می شود که از جمله این مراکز به خطوط راه آهن زمینی، ایستگاه های مترو و پارکینگ های بزرگ ساختمان ها اشاره کرد . این پناهگاه ها برای استفاده عموم آماده می گردد. مردم و شرکت های ملی و خصوصی در صورت رعایت استانداردهای دفاع غیر عامل از دولت ها کمک های مالی دریافت می نماید و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه ها و مراکز مشابه الزامی است.
• در آمریکا
پس از گذشت بحران های برلین و کوبا در سال 1963 موضوع ساخت پناهگاه های خانگی و دسته جمعی مطرح شد و توسعه پدافند غیر عامل آمریکا به گونه ای بود که دفاع غیر عامل آمریکا به نام یوجین پی ویگر برنده صلح نوبل شد.
• در کشور کانادا
موضوع پدافند غیر عامل مورد توجه خاصی مبذول گردیده است و دولت مرکزی وظیفه دارد در این مورد به تدوین اصول و سازماندهی تنظیم همکاری دولت و نیروهای مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همیاری در تدوین برنامه های آموزشی محلی، گسترش برنامه های تحقیقاتی و نمونه سازی از طرح ها اقدام نماید. از سال 1954 و پس از انتشار نتایج آزمایش های مگانتی هسته ای آمریکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ایجاد سازمان های دفاع غیر عامل نشان داد از سال 1959به منظور تأمین بیشترین هماهنگی در امور دفاع غیر نظامی، سازمان های دفاع غیر عامل و اقدامات اضطراری را ادغام نمود که از مهمترین وظایف این سازمان جدید، تنظیم و نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است. [12]
• دفاع غیرعامل در ایران
سرزمین گسترده ایران باستان به علت وضع جغرافیایی که میان دو جلگه آباد بین النهرین و پنجاب سند قرار گرفته بود، همچون پلی بوده که طوایف مهاجم به طرف شرق یا غرب، مجبور می شده اند از آن عبور کنند .وضعیت جغرافیایی و محیط ناامن، ایرانیان را وادار نمود تا به منظور در امان بودن از حمله متجاوزین، خانه های مسکونی خودرا به شکل دژ کوچکی بسازند، بنابراین به هر گوشه این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج و بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی و امنیتی حمایت دارد. ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح ها و نقشه های گوناگون از سه هزار سال پیش ساخته شده است . قلعه بلوارآباد در شهرستان خوی، حصار ستیل در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان، تبه حصار دامغان، نوشیجان تبه بین همدان و ملایر و... [12]
قبل از انقلاب سازمانی با عنوان سازمان دفاع غیرنظامی وجود داشت که سه دسته ماموریت را برعهده این سازمان بود؛ ماموریت اول این سازمان، هدایت،کنترل و پشتیبانی از مردم حین حوادث و بلایای طبیعی است .ماموریت دوم کمک امداد و نجات در حوادث و دسته سوم کاهش آسیب پذیری های کشور در برابر تهدیدات خارجی بوده است . بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این سازمان منحل شد و ماموریت های آن به بسیج واگذار گردید .بعد از انقلاب این سه دسته ماموریت بین گروه ها و سازمان های مختلف دست به دست شد. در مقطعی به سازمان مدیریت و برنامه ریزی واگذار شد بعد از دو سال نتوانست کاری انجام دهد،به همین دلیل موضوع به شورای عالی امنیت ملی محول شد .در مرحله بعد با فرمان مقام معظم رهبری این وظیفه به ارتش واگذار شد. سپس کار به قرارگاه پدافند هوایی کشور و سازمانی که وظیفه پوشش هوایی کشور را دارد، واگذارشد.
"در نتیجه بر اساس فرمان رهبری کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور تشکیل شد.سازمان پدافند غیرعامل کشور، عمده هدف کلانی که دنبال می کند، کاهش آسیب پذیری زیر ساخت های کشور در برابر تهدیدات خارجی و افزایش پایداری ملی و در واقع تولید بازدارندگی برای کشور است. [12]
-4 اهمیت و ضرورت پدافند غیرعامل
برابر آمار سرشماری سال 1378، تعداد شهرهای کشور 600 و تعداد روستاهای آن 6500 روستا بوده است، پدافند هوائی مراکز حیاتی و حساس موجود کشور در شهرها صرفا با توپ ضد هوائی 23 میلیمتری، نیازمند 240000 قبضه توپ، یک میلیون و دویست هزار نفر نیروی انسانی (خدمه)، 30000 آتشبار و 750 گردان ویژ پدافند هوایی خواهد بود که امکان تامین، تشکیل، سازماندهی و پشتیبانی آن دور از دسترس می باشد. دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خود اتکا صورت گیرد .چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می سازد. در حقیقت طرح های پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می گردند. با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح هایی فراهم می گردد،ضروری است این قبیل تمهیدات در متن طراحی ها لحاظ گردند. به کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه ها، کارآیی دفاعی طرح ها، اهداف و پروژه ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد. [13] با پیچیده تر شدن جنگ ها و بکارگیری تکنولوژی و فن آوری در جنگ های نوین، پدافند غیر عامل نیز چهره های متفاوتی را به خود گرفته است. امروزه مردم برای ادامه زندگی نیازمند خدمات متفاوتی هستندو احتیاج به محیط آرام و قابل سکونت درون شهرها دارند و بایستی ایمنی و آسایش کافی داشته باشند. درحال حاضر عمده ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیایا انجام شده و یا در حال اقدام است. این اقدامات اگر به صورت یک برنامه ریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود به خود بسیاری از زیر ساخت هایی که ایجاد می شود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت .برای اصلاح زیرساخت های فعلی هم می توان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد. [13]
-5 اهداف پدافند غیرعامل:
-1 کاهش قابلیت و توانایی سامانه های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری تسلیحات آفندی دشمن. -2 بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیت های حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم
نظامی و غیر نظامی کشور در شرایط وقوع تهدید، بحران و جنگ.
-3 تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.
-4 سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن -5 صرفه جوئی در هزینه های تسلیحاتی و نیروی انسانی
-6 فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی -7 افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن
-8 حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایه های ملی کشور -9 حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور [9]
-10 لزوم آموزش پدافند غیرعامل در بخش کشاورزی و تولید غذا
با توجه به تحریم های صورت گرفته بر علیه ایران در رابطه با منع واردات برخی محصولات کشاورزی به کشور لازم است تا اقدامات لازم در زمینه پدافند غیرعامل صورت گیرد تا بتوانیم در تولید آن محصولات در کشور خودکفا شویم.تا از این طریق بتوان از مشکلاتی که ممکن است در آینده بر اثر تحریم های بیشتر پیش می آید جلوگیری کرد.لازمه تلاش افراد در زمینه خودکفایی، آگاهی آنان نسبت به این مشکلات و راه های برخورد با آن است که جز از طریق آموزش پدافند غیر عامل در تمام سطوح آموزشی امکان پذیر نمی باشد چرا که اگر افراد در تمامی سطوح(ابتدایی،راهنمایی،متوسطه وعالی)آگاهی لازم در رابطه با دفاع غیر عامل کشاورزی را داشته باشند باعث تلاش بیشتر آنان در زمینه پیشگیری از مشکلاتی که ممکن است در آینده بر اثر تحریم ها پیش بیاید می شود. در این رابطه تحریم در بخش کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا تامین غذا به کشاورزی وابسته است.در نتیجه یکی از مهمترین راهکارها در این زمینه آموزش پدافند غیر عامل جهت پیش بینی مشکلات آتی و ارائه راهکارها و انجام اقدامات لازم در بخش کشاورزی خصوصا در آموزشگاه های کشاورزی و دانشکده های کشاورزی است. [13]
-6 امنیت ملی و امنیت غذایی
امنیت ملی مفهومی غربی و عمدتا آمریکایی است که بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شد. امنیت ملی مفهومی پیچیده
و نسبتاً مبهم است و اجماع نسبی بر سر تعریف پذیرفته شدهای از آن وجود ندارد و صاحبنظران بدست دادن تعریف مشخصی از آن را نادرست میدانند. رابرت ماندل علت این امر را در دیدگاههای بسیار متفاوتی میداند که ملتها نسبت به امنیت دارند و معتقد است آنها موضوعات را فقط به خاطر افزایش اهمیتشان در دستور کار سیاسی، جزء مسایل امنیتی به حساب میآورند. با وجود این، وی جهت کاهش دایره ابهام مربوط به امنیت ملی در افکار سیاستگذاران و مردم و ارایه بحث معناداری در این خصوص امنیت ملی را به صورت تعقیب روانی و مادی ایمنی تعریف میکند و آن را اصولاً جزء مسئولیت حکومتها میداند تا از تهدیدهای خارجی نسبت به بقای رژیمشان، نظام شهروندی و شیوه زندگی شهروندان ممانعت به عمل آورند. [5]
بر این اساس تعریفهای زیادی از امنیت ملی ارایه شده است که همپوشانیهایی نیز بین آنها وجود دارد. برای مثال ولفرز امنیت ملی را به طور عینی به معنای فقدان تهدید نسبت به ارزشهای مکتسبه و به طور ذهنی به مفهوم فقدان ترس از حمله به این گونه ارزشها میداند
در تلقی مدرن امنیت ملی بجای توجه به تهدیدات خارجی، آسیبپذیریهای داخلی بیشتر مورد توجه است و تهدید خارجی دارای اعتبار نازلی میباشد. همچنین بجای مسایل نظامی و مقدمات آن به شرایط و عوامل اقتصادی پرداخته میشود در حالی که در نگرش و گفتمان سنتی تهدید اولا منشاء خارجی دارد و ثانیا صبغه نظامی آن غالب میباشد. در پرتو تحولات نوپیدا، دیگر منشاء عمده تهدید نه خارجی که داخلی است و ماهیت تهدید نیز نه نظامی بلکه اقتصادی است و مولفههایی از قبیل نرخ بیکاری، تورم، میزان GDP، درآمد سرانه، ذخیره ارزی و میزان جمعیت فعال جایگزین تهدید نظامی شدهاند. این عوامل در کنار مواردی چون توانایی دولت در عرضه سطح معقولی از رفاه اجتماعی و امنیت غذایی مقبولیت و مشروعیت دولت را تحت تاثیر قرار میدهند. [14]
در سال 1975 سازمان ملل متحد امنیت غذایی را چنین تعریف کرد: امنیت غذایی عبارت است از عرضه مستمر کالاهای غذایی اصلی در سطح جهانی به منظور بهبود مداوم مصرف غذا و خنثی کردن اثرات نامطلوب نوسانات تولید قیمت غذا. در سال 1984 ، سازمان خواربار این تعریف را (FAO) کشاورزی ملل متحد امنیت غذایی پیشنهاد کرد یعنی اطمینان از اینکه همه مردم در همه اوقات به غذاهای اصلی مورد نیاز خویش دسترسی فیزیکی و اقتصادی دارند. همچنین بانک جهانی در سال 1986 امنیت غذایی را اینگونه تعریف کرد: » امنیت غذایی عبارت است از دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات به منظور یک زندگی سالم و فعال … اجلاس جهانی غذا نیز در سال 1996 آخرین تعریف امنیت غذایی را به شرح زیر اعلام نمود: امنیت غذایی آنگاه وجود دارد که همه مردم در تمامی ایام به غذای کافی، سالم و مغذی دسترسی فیزیکی و اقتصادی داشته و غذای در دسترس نیز نیازهای یک رژیم تغذیه ای سازگار با ترجیحات آنان را برای یک زندگی فعال و سالم فراهم آورد. 4) و (5 بر اساس دو تعریف اخیر، مفاهیم اصلی امنیت غذایی را می توان در » غذای کافی…، » دسترسی…،» زمان … ، »زندگی سالم و فعال … خلاصه نمود. بدین معنا که تحقق امنیت غذایی و کیفیت و ضریب آن، منوط به کیفیت
تحقق مفاهیم مزبور می باشد. همچنین باید گفت تأمین امنیت غذایی به مشارکت کلیه بخش های اقتصادی اجتماعی بستگی دارد، در عین حال بخش کشاورزی با افزایش و بهبود کیفیت تولیدات مواد غذایی، نقش اساسی و تعیین کننده ای را در تحقق امنیت غذایی عهد ه دار می باشد. برای ارزیابی وضعیت امنیت غذایی، شاخص های مختلفی وجود دارد. اصلی ترین شاخص ها را می توان در نسبت واردات به تقاضای کل و همچنین نسبت تولید داخلی بخش کشاورزی به تقاضای کل جامعه خلاصه کرد. بدین معنی که با افزایش »واردات… ضریب امنیت غذایی کاهش و با افزایش تولید داخلی، ضریب امنیت غذایی افزایش خواهد یافت. واردات در بخش کشاورزی شامل نهاده ها و همچنین محصولات و کالاهای آماده مصرف می باشد که در ادامه تشریح می شوند: [11]
-7 تعریف امنیت غذایی از سوی بانک جهانی و F.A.O
تاکنون تعاریف مختلفی از امنیت غذایی توسط افراد و نهادهای گوناگون ارائه شده است اما مقبول ترین تعریف که بیش از همه مورد رجوع قرار گرفته، تعریفی است که بانک جهانی در سال 1986 ارائه کرد.
"Access by all people at all time to enough food for an active and healthy life"
(دسترسی همه مردم در همه زمان ها به غذاهای کافی جهت زندگی سالم و فعال).
این تعریف لزوم دسترسی تمام مردم به غذای کافی جهت داشتن زندگی سالم و فعال را متذکر می شود و ناظر بر 4 محور اصلی می باشد که هر یک شاخصی برای ارزیابی وجود یا عدم وجود امنیت غذایی در یک ناحیه یا جامعه معین در نظر گرفته می شود. در سال های اخیر نیز بیشتر تحقیقات درباره امنیت غذایی بر همین 4 محور متمرکز بوده است.
• فراهم بودن غذا
در طول تاریخ همواره منازعات بسیاری بین انسان ها برای در دست گرفتن منابع مکفی غذایی درگرفته است، نوآوری در عرصه علم و فن آوری نیز گرچه باعث افزایش این منابع گشته اما متأسفانه به حفظ پایداری این منابع کمتر توجه شده است.
• دسترسی به غذا
یک محور از امنیت غذایی، دسترسی یکسان به غذا توسط انسان ها است. عدم تساوی در جوامع منجر به معضلات بزرگی گشته است و هدف بیشتر کمک های غذایی نیز در وهله اول غلبه بر این وضع نامساعد اجتماعی بوده که البته موفقیت بسیار محدودی نصیب این تلاش ها شده است.
• مطلوبیت غذا
امنیت غذایی مستلزم آن است که میزان مناسب از غذا در دسترس همگان باشد تا سلامت انسان و پایداری در تولید، توزیع و مصرف تضمین شود.
• پایداری
یک نظام غذایی پایدار بایستی با توجه به حفظ قابلیت نسل های آینده جهت برآوردن نیازهایشان تنظیم گردد. بحث و بررسی آیات مرتبط با مفهوم امنیت غذایی.
-8 چیستی امنیت غذایی
سرچشمه فکری امنیت غذایی به بحران غذا در جهان در اوایل دهه 1970 و حتی پیش از آن به اعلامیه حقوق بشر سازمان ملل متحد در 1948 برمیگردد.
بانک جهانی در 1986 امنیت غذایی را به مفهوم دسترسی همه مردم به غذای کافی در هر زمانی برای ارایه یک زندگی سالم و پویا تعریف کرد.
براساس این تعریف امنیت غذایی یک مفهوم گسترده است که به وسیله تعامل دامنهای از عوامل بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و فیزیکی تعیین میشود، و بنابراین همچون مفاهیم بهداشت یا رفاه اجتماعی معیار واحدی برای ارزیابی آن وجود ندارد. با وجود این، میتوان این پیچیدگی را با تمرکز روی سه مولفه مشخص امنیت غذایی یعنی موجودی مواد غذایی، دسترسی به مواد غذاییو استفاده از مواد غذاییسادهتر کرد. [13]
موجودی مواد غذایی مستلزم این است که مقادیر کافی مواد غذایی به طور مداوم برای همه افراد ساکن یک قلمرو سرزمینی موجود باشد، که میتواند از طریق تولید داخلی، واردات، کمکهای غذایی و غیره بدست آید. دسترسی به غذا مستلزم این است که کلیه خانوارها و اعضای آن منابع کافی و مناسب برای بدست آوردن یک خوراک مغذی داشته باشند. این دسترسی به درآمد خانوارها، توزیع درآمد در میان اعضای خانوار، قیمت مواد غذایی و موارد دیگری از این دست بستگی دارد این دسترسی بایستی از دو بعد فیزیکی و اقتصادی آن تأمین شود. دسترسی فیزیکی به مواد غذایی ارتباط نسبی مصرف کننده را با شبکه توزیع غذا نشان میدهد و به وسیله حوادث غیرمترقبهای چون جنگ، محدودیتها یا تحریمهای کالایی تحت تاثیر قرار میگیرد دستیابی اقتصادی نیز به وسیله عواملی چون فقر و قدرت خرید تحت تأثیر قرار میگیرد یعنی دسترسی اقتصادی تابعی از درآمد، اشتغال و قیمتهاست.
بنابراین امنیت غذایی نه تنها مستلزم عرضه کافی مواد غذایی در سطح کلان میباشد بلکه ناظر بر توزیع عادلانه غذا به منظور دستیابی همگان به آن نیز میباشد. بر این اساس فرانک ریلی چارچوب مفهومی را که در نمودار (1-4) بیان شده برای امنیت غذایی عرضه میدارد. [8]
-9 تعامل امنیت غذایی و امنیت ملی
امنیت غذایی یک سیاست امنیت ملی میباشد که کم و کیف آن مقدار عرضه و کیفیت کالای عمومی امنیت ملی را در هر کشور تعیین میکند. عرضه یک سطح بهینه امنیت ملی مستلزم تدارک سطح بهینه امنیت غذایی میباشد. تاریخ روابط بین کشورها نشان میدهد که کشورهای قدرتمند در بیشتر موارد از مواد غذایی به عنوان حربهای سیاسی علیه کشورهای جهان سوم بهره گرفتهاند. تجربه کشورهای کمتر توسعه یافته حاکی از این است که وابستگی آنها به واردات مواد غذایی از کشورهای توسعه یافتهتر باعث ضربهپذیری سیاسیشان شده و امنیت ملیشان همواره از این محل در معرض تهدید بوده است. [14]
امنیت غذایی سنگ بنای یک جامعه توسعه یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی اعضای آن است. این مهم به ویژه برای کشورهای در حال توسعهای چون ایران مضاعف است. ناامنی غذایی به مثابه یک بد عمومیمیماند که بروندادهای منفی آن کلیت جامعه را در عدم مزیت قرار میدهد، و نه تنها توانمندی و قابلیتهای یک ملت را تحلیل میبرد بلکه منابع کمیاب آن را نیز از استفادههای کارایشان (به لحاظ اجتماعی) دور خواهد کرد، و در نهایت به فقیرتر شدن یک ملت میانجامد. ناامنی غذایی عزت نفس یک ملت، به عنوان ستون اصلی توسعه و استقلال ملی، را تخریب و با ایجاد اختلال در انباشت و انعقاد یافتگی سرمایه اجتماعی کنشهای جمعی را بسیار پرهزینه میکند و در نتیجه امکان وفاق و وحدت ملی را کاهش میدهد. ناامنی غذایی با تحلیل کیفیت سرمایه انسانی و نارسایی در فرایند انباشت آن، ظرفیت اقتصاد و در نتیجه حجم کلی تولید بالقوه ملی را کاهش خواهد داد. بررسیها نشان میدهند که ارتقاء وضعیت تغذیه دانشآموزان میتواند پساندازی معادل 2 درصد هزینههای ملی در جهت تعلیم و تربیت به همراه داشته باشد. از این نظر، ناامنی غذایی در کشورهایی چون ایران که بخش وسیعی از جمعیت آنها را کودکان و نوجوانان تشکیل میدهند، میتواند ثروت ملیشان را در معرض تهدید قرار دهد. [8]
