بخشی از مقاله
اهمیت و ضرورت پدافند غیر عامل و تحلیل کاربرد آن در شهرها
چکیده
شهر زیستگاه متراکم انسانی است که به دلیل حضور انسان، نیازمند امنیت و ایمنی در همه ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مدیریتی و ... است. امروزه میتوان با بهکارگیری اقدامات مؤثر و کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات (نظامی و غیر نظامی - طبیعی) کاست. از مهمترین این اقدامات، استفاده از اصول پدافند غیرعامل به عنوان راه حلی جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی هنگام روبرو شدن با خطر است که باید در سطوح مختلف برنامهریزی و از جنبههای مختلف منطقهای، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف کنکاش در پدافند غیرعامل و نحوه بهکارگیری ضواب خاص آن در جهت بالا بردن ایمنی و کاهش خسارات احتمالی حاصل از حملات نظامی در شهرها صورت گرفته است، ابتدا خلاصهای از مبحث طراحی فضاهای شهری (به خصوص فضاهای باز و منظر شهری) و موارد أثیرگذار در طراحی آن آورده شده، سپس به تعریف واژه پدافند غیرعامل پرداخته و پس از آن اصول و الگوهای اصلی مد نظر در پدافند غیرعامل که به نحوی در طراحی و برنامهریزی معماری و به طور خاص معماری منظر شهری کاربرد دارند مطرح گردیده، سپس الزامات و تمهیدات برنامهریزی و طراحی معماری منظر شهری به گونهای که اصول پدافند غیرعامل در آنها مورد توجه قرار گرفته شده باشد ارائه گردیده است. در انجام این تحقیق و جمع آوری مطالب نیز روش کتابخانهای بکار رفته است. در این روش از منابع مختلف بین المللی و داخلی، پایگاههای اینترنتی معتبر در رابطه با پدافند غیرعامل و معماری منظر شهری استفاده شده است.
واژههای کلیدی: پدافندغیرعامل، دفاع، برنامهریزیشهری
-1 مقدمه
سرزمین ما ایران در طول تاریخ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و ویژگیهای، اقتصادی، فرهنگی، طبیعی و سیاسی، به خصوص واقع شدن در منطقه سوقالجیشی خاورمیانه همواره در معرض انواع خطرات طبیعی(زلزله و سیل) و تهدیدات انسانساز(جنگ) قرار داشته و به تبع آن تلفات انسانی و خسارات مالی سنگینی را نیز متحمل شده است. نگاهی کوتاه به گذشته پرفراز و نشیب ایران به خوبی روشن میسازد که کشورهای بسیاری هر یک در برههای خاص از تاریخ ایران، دست تعدی به خاک این مملکت دراز کردهاند. موضوع مورد بررسی در این پژوهش نقش پدافند غیرعامل در مناطق شهریست. در جنگ های تمام عیار نظامی، یکی از اهداف غایی طرفهای درگیر تلاش برای کشاندن وسعت و دامنه میدان جنگ به مناطق و مراکز غیرنظامی، خصوصا مراکز شهری است شهرها با توجه به حجم بالای سرمایهگذاری و استقرار بسیاری از تأسیسات و ابزارهای اقتصادی و از همه مهمتر جمعیت زیادی که در آنها ساکن هستند، در صورت بروز جنگ دچار صدمات مالی و جانی قابل توجهی میشوند که در صورت عدم اتخاذ تدابیر و برنامهریزیهای کلان در زمان صلح، حین وقوع جنگ این تلفات دو چندان شده و بار روانی بسیار وحشتناکی برای سیاستمداران و فرماندهان رده بالای نظامی به ارمغان میآورد(کامران و همکاران،.(76 : 1391 در مناطق شهری صدمات جنگی شامل ترکیبی از ویرانههای کالبدی و اختلال در عملکرد عناصر شهری است که به موجب برنامهریزی ناصحیح در حوزه مسکن، ساختاربندی و آرایش فضایی
نامناسب، مشکلات مهندسی ساختمان، معماری نامناسب، شبکههای ارتباطی غیراستاندارد و ... رخ داده است.
بنابراین با رعایت اصول کلیدی پدافند غیرعامل در ساختمانها و تلفیق هوشمندانه عناصر طبیعی، عناصر معماری و اصول پدافند غیرعامل میتوان این خطرات و تهدیدات را به حداقل ممکن کاهش داده و زمینهای را برای توسعه امنیت پایدار در مناطق شهری فراهم کرد.
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از شاخههای مدیریت بحران با نوع تهدید جنگ و حمله نظامی سختافزاری به مجموعه اقدامات غیر مسلحانهای گفته میشود که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات، تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن میگردد(پیمان و غضنفری، .(4 :1386 هدف از دفاع غیرعامل، استمرار فعالیتهای زیربنایی، تأمین نیازهای حیاتی، تداوم خدماترسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرای تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی به رغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرحهای پدافند غیرعامل و حساس کشور است(خرمآبادی، .(72 :1390 و به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که مستلزم بهکارگیری جنگ افزار و تسلیحات نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارت مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان خسارت و تلفات ناشی از حملات و بمبارانهای هوایی موشکی دشمن را به حداقل ممکن کاهش داد(کمیته پدافند غیرعامل وزارت آموزش و پرورش،.(10:1390 از پایان جنگ جهانی دوم در بسیاری از کشورهای جهان، پدافند غیرعامل نوین به عنوان راهکار غیر مسلحانه در جهت کاهش آسیبپذیری تأسیسات شهری، تجهیزات زیربنایی، و نیروی انسانی مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است به عنوان مثال کشوری مثل سوئیس که ارتش ندارد کلیه ابنیههای آن ملزم به ساخت پناهگاه ضد هستهای هستند و یا در کره شمالی مترو را در عمق بالا میسازند تا از دسترس دشمن در امان باشند(پریزادی، .(1389 تأسیسات و تجهیزات شهری که بخشی از آنها زیرساختهای حیاتی، حساس و مهم کشور میباشند و بخش دیگر مراکز تولید، توزیع و ارائه خدمات شهری مانند: کاربری اراضی، مخزن و منابع آب شهر تأسیسات برق شهر، مرکز مخابرات، تأسیسات گاز شهری، اورژانس، آتشنشانی، فرمانداری، شهرداری، مترو و مسیرهای حمل و نقل، بیمارستانها و... از جمله فضاهای عمومی خدماتی و راهبردی در سطح شهر و منطقه هستند که کمتر مورد پژوهش واقع شدهاند. امروزه با توجه به تجهیزات جدید و فناوریهای نوینی که با هزینه گزاف احداث و مورد بهرهبرداری شهری قرار میگیرند و ارتباط مستقیم با سایر کارکردهای شهر دارند و هر گونه اختلال در آنها، دیگر کارکردهای شهری را فلج مینماید از جمله مواردی هستند که مورد غفلت واقع شدهاند. در حقیقت این مقاله سعی دارد با تکیه بر اصول و معیارهای پدافند غیرعامل نحوه استقرار مراکز شهری را بر حسب نقش، فرم، ساختار و ... مورد کاوش قرار دهد و ملاحظات مختلف دفاعی را در بخشهای مختلف شهری در فرآیند برنامهریزی و طراحی مورد توجه قرار دهد.
-2 پیشینه تحقیق
هدف از دفاع غیر عامل، استمرار فعالیتهای زیربنایی، تأمین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرای تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی به رغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از آسیبپذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است(خرمآبادی،.(72:1390 بنابراین پدافند غیر عامل شامل مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهای غیر مسلحانهای است که قبل از شروع تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا میشوند که هدف اصلی از اجرای ان کاهش تلفات جانی، مالی، ارتقاء سطح و کارایی دفاعی طرحها و پروژهها در زمان تهاجم دشمن است. بیشتر نظریهپردازان داخلی پدافند غیرعامل را با تأکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن تعبیر کـردهاند(مـوحـدینیا،(3:1386، (نـوبخـت،(145:1389، (نبـاتـی،(15:1388، (نیـازیتبـار،(15:1387، (جدی،.(16:1386 در خصوص موضوعات مرتب با پژوهش در سطح کشور مطالعاتی که هم به اجرا رسیده و هم انجام شده است عبارتنداز:
-3 اصول و معیارهای پدافند غیرعامل
اصول و معیارهای پدافند غیرعامل، مجموعه اقدامات بنیادی و زیربنایی است که در صورت بهکارگیری میتوان به اهداف پدافند غیرعامل از قبیل تقلیل خسارات و صدمات، کاهش قابلیت و توانایی سامانه شناسایی، هدف یابی و دقت هدفگیری تسلیحات آفندی دشمن و تحمیل هزینه بیشتر به وی نائل گردید. در اکثر منابع علمی و نظامی دنیا، اصول و یا موضوعات پدافند غیرعامل، شامل 6 الی 7 اقدام مشروحه ذیل میباشد که در طراحی و برنامهریزیها و اقدامات اجرایی دقیقا میبایست، مورد توجه قرار گیرد. استـتار))camouflage، اختفاء))concealment، پـوشش))cover، فریـب))Deception، تفـرقه و پراکندگی))separation، مقاومسازی و استحکامات))Hardening، اعلام خبر))Early warning (قرارگاه پدافند هوایی خاتمالانبیاء،.(17 :1383
در کنار موارد ذکر شده به عنوان اصل پدافند غیرعامل، موارد دیگری نیز به عنوان اقدامات اساسی در بخش دفاع غیرعامل ذکر شده است که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: مکانیابی))site selection، تحرک))movment، پناهگاه))defilade، جانپناه))trench، انضباط استتار Discipline )Camouflage، حفاظت))security، مقاومسازی تأسیسات و ایجاد سازههای امن))protective structures (اکبری،3: 1384و.(4
-4 اهداف پدافند غیرعامل
· تداوم فعالیتهای زیر بنائی کشور و تأمین نیازهای حیاتی.
· تسهیل اداره کشور در شرائ تهدید و بحران ناشی از تجاوز خصمانه و حفظ بنیه دفاعی علی رغم حملات مخرب دشمن.
· کاهش قابلیت و توانایی سامانههای شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری تسلیحات آفندی دشمن.
· بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیتهای حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر
نظامی کشور در شرای وقوع تهدید، بحران و جنگ.
• تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تأسیسات،
تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامیو غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.
· سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن.
· صرفه جویی در هزینههای تسلیحاتی و نیروی انسانی.
· فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی.
· افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن.
· حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایههای ملی کشور.
· حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور.
-5 اصول برنامه ریزی پدافند غیرعامل برای شهرها
از زمانی که شهرنشینی آغاز شد، برنامهریزی و طراحی و ساخت شهرها، همواره با پدافند و دفاع بوده است(زیاری،.(78: 1380 شهر در دفاع، سمبل کشور در دفاع است، با این تفاوت که اینجا تراکم جمعیت و ثروت مسئله اصلی را تشکیل میدهد. یک شهر نظامی شاید برای حمله احتمالی به وجود آمده باشد. اما هر شهری، هر چقدر هم کم جمعیت و کم اهمیت، ناچار به دفاع از خود در زمان جنگ و بنابراین ناچار به تهیه تجهیزات مورد نیاز خود برای این امر میگردد. در حال حاضر عمدهترین هدف پدافند غیرعامل، ایمنسازی و کاهش آسیبپذیری زیرساختهای مورد نیاز مردم است تا به تدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیا یا انجام شده و یا در حال اقدام است. این اقدامات اگر به صورت یک برنامهریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود به خود بسیاری از زیر ساختهایی که ایجاد میشود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت. برای اصلاح زیرساختهای فعلی هم میتوان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد. تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی میتواند، علاوه بر کاهش خسارات تهدیدات انسانساز(جنگ و بمباران هوایی و ...)، جهت کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود(حسینی امینی و همکاران، .(132 :1389
-1-5 اصول پدافند غیرعامل در طراحی و ساخت مساکن شهری
معماری دفاعی ساختمان به منظور کسب آمادگی هرچه بیشتر در برابر حملات نظامی و سایر بلایای طبیعی مطرح میشود.
ملاحظات پدافند غیرعامل در بخش مسکن در سه بخش معماری، مقاومت سازه و تأسیسات ساختمانی متبلور میشود(کامران و
همکاران،.(81:1391 در بخش معماری، توجه به اصولی مانند مکانگزینی وجانمایی بهینه ساختمان، پراکندگی مناسب بنا، رعایت اصول اختفاء، استتار و فریب، درجه مرمت پذیری بالای ساختمان معماری داخلی ساختمان حائز اهمیت است(فرجی ملائی و عظیمی، .(998:1390 آرایش فضاهای ساختمانی و نحوه ارتباط با پیرامون، امکانات ویژهای را برای نجات افراد ایجاد نموده و باعث بهبود عملکرد سیستم کاهش آسیبپذیری آن میشود. تعیین طرح هندسی بنا،
موقعیت بازشوها، نحوه دسترسی و پیشبینی فضای امن به عنوان فضای چند عملکردی برای هر ساختمان در زمان صلح و جنگ بر عهده مهندسین معماری است. معماران باید با توجه به کاربری بنا و نیازهای آن فضاهایی را طراحی نمایند که علاوه بر عملکرد پدافندی در زمان جنگ، در زمان صلح نیز کاربری مناسبی داشته باشد(مبحث21 مقررات ملی ساختمان،.(3-4 :1388
-2-5 بهکارگیری سیستم دفاع غیرعامل در بافتهای شهری
بافت شهری را شکل، اندازه و چگونگی ترکیب کوچکترین اجزای تشکیل دهنده ساختار شهر میدانند که بر حسب نوع بافت شهری، میتوان انتظار مقاومتهای خاصی را در برابر بلایای طبیعی یا حوادث نظامی و تجاوزات احتمالی داشت. این امر از آن جهت است که بافت شهر در میزان و چگونگی نحوه استفاده کاربران از شهر، یا منظم و نامنظم بودن شکل، اندازه و چگونگی ترکیب کوچکترین اجزای تشکیلدهنده شهر تأثیر دارد. بر این اساس است که بافت منظم شهری، نسبت به بافت نامنظم(ارگانیک) مقاومت بیشتری دارد و علاوه بر این، درجه ایمنی بافت گسسته در برابر خطر بلایای طبیعی و نظامی بیشتر از درجه ایمنی بافت پیوسته انتظار میرود( احمدی،.(65 :1376 شایان ذکر است که واکنش هر نوع بافت شهری در هنگام وقوع بلایای طبیعی در قابلیتهای گریز پناهگیری ساکنان، در امکاندهی خدماترسانی و کمکرسانی نیروهای امدادی و یا چگونگی پاکسازی و بازسازی و حتی اسکان موقت تأثیر مستقیم دارد. دامنه این تأثیرات نه تنها در طراحی ساختمان بلکه در طراحی شهری و مدیریت بحران نیز گستردهتر و حائز اهمیت فرض میشود. در ارزیابی قطعهبندی اراضی، شکل هندسی قطعات زمین(منظم و نامنظم)، مساحت قطعات زمین شهری و ابعاد و تناسبات طولی عرضی قطعات در رابطه با کاربری زمین و نوع مالکیت(اختصاصی یا مشاع) میبایستی مورد توجه قرار داده شود. تأثیرات این مشخصات به طور مستقیم به علت تأثیر در
مشخصههای ساخت و ساز و شبکه راهها در ضریب آسیبپذیری و یا کارایی بافت مؤثر خواهند بود. علاوه بر این الگوی ترکیب فضاهای باز و بسته و نسبت سطح ساخته شده به فضای باز مهمترین ملاک کارایی و سنجش خواهند بود. از طرف دیگر، تعداد واحدهای ساختمانی مجزای درون هر قطعه و نوع محصوریت آن به علت تخریب ساختمان در فضای باز در آسیبپذیری مؤثر میشود(فلاحی،.( 82:1384 در بافتهای شهری غیر از قطعهبندی اراضی و نوع و چگونگی ساخت و سازهای شهری در مقیاس ضواب و استانداردهای معماری، میتوان به نقش اساسی شبکه راهها و شریانهای ارتباطی در هنگام وقوع سوانح طبیعی و جنگ اشاره کرد که در مرحله کاهش اثرات احتمالی تخریبی و حتی در فرآیند چرخه مدیریت بحران نیز تأثیرات اساسی دارد. در راههای فرعی، الگوی راه مشخصات کالبدی ان شامل طول و عرض مطرح است. الگوی راه عامل آسیبپذیری فرض نمیشود ولی در عین حال شایان ذکر است که مشخصات کالبدی آن که به طور عمده ناشی از الگوهای همجوار راه و ساختمان میشود، در میزان و چگونگی آسیبپذیری راههای ارتباطی درون بافت تأثیر میگذارد. بخش عمده قابلیتهای بافت شهر بالاخص در بخشهای مسکونی ناشی از مشخصههای هم جواری از اجزای بافت و به عبارت دیگر شاخصهای ترکیب عناصر و اجزاء آن فرض می شود. چگونگی ترکیب و انتظام قطعات در تشکیل انواع بافتها و شاخصهای آسیبپذیری آن مطرح میشود. ترکیب منظم قطعات هم شکل و هم اندازه به یک بافت منظم میانجامد که به علت تأثیر انتقال یکنواخت نیروها در ساختمانهای مجاور احتمال کاهش آسیب را به دنبال دارد. غیر از الگوی ترکیب قطعات در یک بافت شهری الگوی هم جواری ساخت و سازها و فضاهای باز قطعات مجاور از شاخصهای دیگر در باب آسیبپذیری بشمار میرود. از دیگر شاخصهای آسیبپذیری و قابلیت بافت ترکیب راهها و قطعات زمین و ساخت و سازهای موجود در کاربریها را میتوان نام برد. چنانچه با این مشخصه نحوه مجاورت قطعات تفکیکی با گذر هم جواری فضای باز و ساخته شده هر قطعه با گذر و نیز درجه محصوریت معابر نیز بایستی مورد توجه قرار گیرد(فتحی رشید و قلیزاده،.(1388 از دیگر شاخصها و سنجه های بخشی قابلیت بافت، الگو و اندازه بلوکهای شهری و الگوی ترکیب راهها و بلوکهای شهری را میتوان نام برد که به همراه نظم قطعهبندی ها و راههای فرعی درون بلوکهای شهری در میزان فشردگی یا نظمواره ساخت و سازهای درون آن تأثیر دارد. علاوه بر این بایستی به این نکته نیز اشاره شود که الگوی فضای باز در کل سطح بافت بخشهای مسکونی عامل دیگری در افزایش کارایی بافت هنگام وقوع سوانح طبیعی قلمداد میشود که در این میان موقعیت و سطح قرارگیری فضاهای باز شهری در هم جواری با ساختمانها یا عوارض طبیعی با توجه به وسعت آن میتواند موجب آسیبپذیری فضاهای باز شود(حمیدی،.(219-211 :1371
-3-5 پدافند غیرعامل و تراکمهای شهری
در رابطه با تراکم شهری و آسیبپذیری شهر در برابر سوانح طبیعی و تجاوزات نظامی میتوان به دو اصل زیر
اشاره کرد:
الف: هر اندازه تراکم جمعیت در شهر کمتر باشد، آسیبپذیری شهر در برابر زلزله و تجاوزات احتمالی کمتر
میشود. ب: هر اندازه تراکم شهری به طور معتدلتری در سطح شهر توزیع شده باشد بر درجه ایمنی شهر در برابر بلایای طبیعی و خاصه جنگ و تجاوزات نظامی افزوده میشود. باید اشاره داشت که تراکم جمعیتی بالا در شهر به معنای تلفات و خسارتهای بیشتر به هنگام وقوع بلایای طبیعی و تجاوزات نظامی است که دلایل آن، بسته شدن راهها و معابر و کاهش امکانگریز از موقعیتهای مخاطرهآمیز و دسترسی به مناطق ایمن و تخلیه مجروحان و آسیبدیدگان از راههای ارتباطی است. به طور کلی تراکمهای انسانی نقش غیر قابل انکاری در رابطه با شاخصهای مختلف رفاهی، بهداشتی و آموزشی دارند. ولیکن رابطه
