بخشی از مقاله
تقویت بازار به عنوان رکن اصلی ساختار شهر تاریخی با رویکرد پدافند غیر عامل (نمونه موردی: شهرکرمان)
چکیده:
پدافندغیرعامل شهری بیش ازآنکه ازقواعد مربوط به استحکام بنا و سازه های شهری پیروی نماید, مدافع قواعد مربوط به تقویت ساختارهای استراتژیک شهری است. بازار اصلی کرمان علاوه بر آنکه در مرکز بافت تاریخی کرمان واقع شده است، تمام اقتصاد خرده فروشی های شهر وابسته به این مکان بوده است. همچنین صنعت گردشگری را با قدمت 300 ساله خود مدیریت می نماید. هدف از این مقاله تقویت ساختار بازار براساس مولفه های پدافند غیرعامل به روش توصیفی تحلیلی تعیین شد. این مکان زیستگاه فعالیت های مختلف فرهنگی- اقتصادی است. تجمع خرده فرهنگ های مختلف با اهداف یکسان تجاری و سود مشترک سبب شده است تا رونق تجاری و سرعت انتشار فرهنگ و اطلاعات در این مکان بسیار بالا باشد. هر نوع اقدامی که بتواند نقاط تاثیرگذار و استراتژیک شهری را در زمان بحران بیمه نماید و در مواقع غیر بحران باعث ایجاد بهترین عملکرد و بازده در آنها شود، به نوعی مدیریت مبتنی بر پدافند غیرعامل محسوب می گردد. از جمله مهمترین نقاط ضعف این منطقه که در مواقع بحران خطر پذیری این ساختار را افزایش می دهد،و نیاز به مدیریت و برطرف سازی دارند، قراگیری کاربری های ناسازگار در مجاورت یکدیگر، تغییر کاربری ها به صورت غیر هوشمندانه ،عدم حفاظت ساختار تاریخی بازار،مسدود سازی مسیر های ارتباطی و تبدیل آنها به کاربری های غیر متعارف کسب و کار می باشد. تقویت بافت تاریخی بازار کرمان به لحاظ مقابله با خطرات پیش رو چون زلزله ,آتش سوزی ,بالا آمدن آبهای سطحی و مبارزه با تغییر کاربری های موثر به غیر موثر از جمله عواملی است که می تواند این ساختار بزرگ و مهم اقتصادی را بیمه سازد.
کلمات کلیدی: پدافند غیرعامل، بازار تاریخی، تقویت ساختار، پدافند شهری
-1 مقدمه
مساله شهرسازی دفاعی و نقش پدافند غیرعامل در حیات مراکز ثقل شهری از مباحث بنیادین مطالعات شهرسازیست.در این راستا شناخت اصول مرتبط با شهرسازی دفاعی در ساختارهای اصلی شهر و مولفه های شهرسازی دفاعی جز مهمترین فاکتور های ایجاد فضاهای شهری با حداقل ریسک ممکن است. هدف این پژوهش، واکاوی پیرامون راههای تقویت ساختار بازار کرمان در راستای ارتقای ویژگی طراحی شهری با رویکرد پدافند غیر عامل در آن است.بدین منظور در روشی توصیفی، تاریخی و کمی,ابعاد و اجزای بازارکرمان مرور و تحلیل شده است.تحلیل تاریخی و کمی این تحقیق نشان می دهد که گرچه عنصر بازار به عنوان شاخصه شهر اسلامی در شهر کرمان همچنان اعتبار کالبدی و اجتماعی مناسبی را در خود نهفته دارد ,اما جلوه گاه فعالیت های مدرن تجاری نیست.این مهم حتی در صنوف تخصصی بازار کرمان مانند بازارهای مسگری و کفاشها و زرگری نیز درخششی نداشته و همین شرایط,رکود عملکردی رو به رشدی را بر چهره این بازارنمایان ساخته است(سرایی, .(1389این عامل خود زمینه ساز روش تحقیق مقاله توصیفی - تاریخی است.جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی است.محدوده مورد مطالعه بازار سنتی شهر کرمان بوده است.شاخص های ساختاری عملکردی بازار کرمان ,مهمترین شاخص های گزینش شده این تحقیق هستند. در این پژوهش در خصوص مطالعه ساختار اصلی شهر کرمان که همان بازار سنتی گنجعلیخان می باشد،به مجموعه گزارشات طرح جامع و حوزه نفوذ شهر کرمان تهیه شده توسط مهندسین مشاور شارستان استناد گردیده است.
-2 اهمیت و ضرورت پژوهش
در ایران با توجه به ارزیابی خطرات بالقوه و تهدیدات منتج از محیط پیرامونی ، پدافند غیرعامل دارای اهمیت فوق العاده و ابعاد گسترده ای است. متاسفانه علیرغم این امر نه در گذشته و نه در حال حاضر تمهیدات لازم به منظورپدافند غیرعامل در برابر شرایط جنگ و نیز سوانح طبیعی مانند زلزله پیش بینی نشده است. معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی را بالا میبرد و در ارضای نیاز به امنیت در سلسله مراتب هرم پله ای مازلو اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان میگردد.
در "اکستیکس"، واژه "دفاع" در مقابل "دشمن" (تهدیدات انسان ساز) و واژه "ایمنی و حفاظت" در مقابل " تهدیدات طبیعی "بکار میرود. با این رویکرد روانشناسانه به معماری وشهرسازی، بحث ایمنی و امنیت باید در کلیه سطوح برنامه ریزی و طراحی، از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری وجزئیات فنی مدنظر قرار گیرد. تلفیق طراحی پدافند غیرعامل برای مقابله با خطرات طبیعی مانند زلزله علاوه بر تهدیدات انسان ساز، در زمان بحران، باعث" پایداری "طرح های شهری از دیدگاه دفاعی میگردد.(زرگر، مسگری. (1387
در این مطالعه کوشش شده است که فراوانی پدیده های خاص موجود در بازار کرمان و یا هر خصیصه شهری دیگر که بتوان برای بازار کرمان یافت و نیازمند اجرای راهکارهای طراحی با رویکرد پدافند غیر عامل باشند,برشمرده شود.با دید کلی و خصوصیات خاصی که راجع به بازار شهر های بزرگ سنتی ایران برشمردیم باید اذعان داشت که بازار کرمان در مجموع به لحاظ موقعیت اجتماعی و هنری و معماری و فضایی از اهمیت و جذابیت بالایی در بین بازارهای شهر های بزرگ اسلامی برخوردار می باشد.ارزش بازار کرمان هنگامی برای ما مشخص می شود که تحلیلی از ساختار فضایی - کالبدی آن ارائه دهیم.نقش عمده در فضاهای عمومی در تقویت جنبه های اجتماعی و فرهنگی شهرها,لزوم توجه به آنها را در طرح ها و برنامه های شهری مسلم می دارد.مراجعه به طرحهای شهری کشور حاکی از توجه به فضاهای عمومی در شهرهای بزرگ و توجه کمتر به این عرصه ها در شهرهای متوسط و کوچک است.واقعیت آن است که توجه به این شهرها تنها در حد تهیه طرحهای جامع میباشد.موضوعی که بر شهر قدیمی اثر گذار بوده و موجب زوال بافت قدیم و فرسوده آن ها شده است.این طرحها توجهی به ایجاد فضاهای شهری بافت قدیم را بسیار کمرنگ دانسته و سبب شده تا مکانهای واجد ارزش فضاهای عمومی,به
فراموشی سپرده شده و به مروز زمال رو به زوال نهند.این مکانهای واجد ارزش را میادین و مساجد و بازارها تشکیل می دهند که امروزه اغلب میادین تنها نقش ترافیکی ایفا کرده و مساجد به اماکن صرفا مذهبی تبدیل شده اند.بنابراین بازارها در شهرهای متوسط و کوچک از جایگاه ویژه ای در میان سایر فضاهای عمومی برخوردار بوده ,علاوه بر این از عناصر اصلی و شالوده شهرهای سنتی می باشند.این راسته در دوران رونق خود ,عمومی ترین محور شهرها محسوب می شده است و وقوع روابط اجتماعی و اقتصادی بالا ,در رونق و سرزندگی این فضا موثر بوده است.( عظیمی.مقدم،(1392 بازار در ساختمان و بافت شهری,بنیادی اقتصادی ,نهادی اجتماعی,و میراثی فرهنگیست و بازتابی از هنر معماری در برابر
شرایط و مقتضیات اقلیمی و جغرافیایی ایران است(ودیعی،.( 1351 فضاهای عمومی ,با ایجاد امکان مشارکت,حضور گروهها و فضای تعامل,نقشی عمده ای در تقویت جنبه های اجتماعی شهرها دارند.بازارهای قدیم,روزگاری عمومی ترین محور اجتماعی و عملکردی بوده و کارکرد فضای عمومی را به خوبی ایفا می نموده است.
با توجه به نقشه راهبردی دفاعی سرزمین ایران،(کامران.حسینی امینی، (1390 مساحت وسیعی از استان کرمان داخل قلمرو مرکزی قرار می گیرد.گذشته از کم بودن خطرات ناشی از حملات احتمالی دشمن،مواردی همچون خطرات طبیعی می تواند ضرورت اجرای طرح های شهری پدافندی را در این شهر بیان کند.عمده ساختار اصلی شهر کرمان ،بافتی فرسوده و تاریخی است.توامان قرارگیری این ساختار بر رشته هایی از قنوات قدیمی کویر مرکزی ایران و همچنین وجود خط زلزله در این منطقه،احتمال وقوع شرایط بحرانی را در این شهر ایجاد می کند.پیشنهاد راهکارهای طراحی شهری با رویکرد پدافند غیر عامل می تواند تاثیر به سزایی در کاهش آسیب های احتمالی به ساختار این شهر تاریخی داشته باشد.
-3 مبانی و اصول پدافند غیر عامل
پدافند غیر عامل مجموعه تدابیری است که به کارگیری آنها در طراحی و ساخت تاسیسات شهری و مجتمع های زیستی توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران حتی المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی و به صورت طبیعی افزایش داده،پیامد های بحران را کاسته و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با هزینه کمتر و در زمان کوتاه تر فراهم می آورد.در حقیقت طرح های شهرسازی پدافند غیر عامل به نوعی مقابله با بحران شهری قبل از رسیدن به زمان آن است.(کامران و همکاران ،.(1392 تدابیر و اصولی که در پدافند غیر عامل شهری استفاده می گردند شامل مباحث گوناگونی می شوند،مهمترین آنها عبارتند از:مکان یابی،مقاوم سازی استحکامات، سلسله مراتب منطقی در دسترسیها،باز تولید مفاهیم پایه ای تمدن،مدیریت واحد در عین
منطقه گرایی،بازدارندگی از فعالیت های ناسازگار،پراکندگی کاربری های استراتژیک شهری و توسعه پایدار می باشند.(حسینی،امینی، .(1390 در واقع اجرای اصول پدافند غیر عامل در طرح های شهری و به خصوص در ساختار اصلی شهرها باعث ارتقای قدرت آن شهر می گردد. این مورد باعث قدرت سازی و بازتولید قدرت در کل کشور می شود.
-4 مبانی نظری پژوهش
از دیرباز تا کنون در پهنه ایران به خصوص در شهرهایی با پیشینه تاریخی قوی تمهیدات پدافندی گوناگونی به فراخور زمان صورت گرفته است.گاه با ایجاد دژها و شهرهای مرزی و یا استحکامات دفاعی در اطراف شهرها و زمانی با بهره گیری از عناصر کالبدی و یا طبیعی به این مهم دست یافته شده است.در شهرسازی ایران قبل از اسلام ،شهر به سه فضای کهندژ(فضای حکومتی و اداری شهر)،شارستان و ربض تقسیم می گردید.در دوران اسلامی فضای حکومتی که مرکز اصلی شهر بود ،جای خود را به فضای اجتماعی مانند مسجد و بازار داد.(اصغریان، جدی،(1386 این امر باعث گردید که فضاهایی همچون بازارها به شدت مرکز توجه قرار گرفته و در واقع نقاط حساس و آسیب پذیر شهری قلمداد گردند.بازارها به عنوان ستون فقرات و قلب تپنده اقتصاد شهرهای ایرانی متشکل از راسته های اصلی و فرعی متعدد به اشکال مختلف درفضاهای باز و بسته,سرپوشیده و سرباز,در طول محوری ثابت یا انشعاباتی شاخه ای و با طاق ها و نورگیرها و کاربندی های زیبا از مهمترین میراث های ملی ایران بوده و به واسطه اصالت ایرانی خود از گنجینه های مهم معماری ایرانی به حساب می آیند.بنای بازارها به اشکال و گونه های مختلف و در نهایت با وحدت معنایی و فضایی به رغم تنوع بصری تجلی گاه هنرو اندیشه و تدبیر ایرانی وانطباق با محیط و در جهت رفع نیازهای انسانی به مطلوبت ترین شکل عرض اندام می نمایند.عناصر وحدت بخش بازارهای ایرانی از حجره ها و غرفه ها و انبارها گرفته تاتیم هاو تیمچه ها,سراها و کاروانسراها,باراندازها و انبارها و خانبازها و قیصریه ها,چهارسوق ها و راسته های اصلی و فرعی در کنار عناصری همچون مسجد و حمام و قهوه خانه و سقاخانه ,آب انبارها ,حلقه ای از پیوست های اجتماعی ,اقتصادی را در کالبدی وحدت بخش با هندسه ای بی نقص از کلیات آن تا جزییات را شامل می شوند و فضایی آرام بخش و سر زنده را می سازند.(رجبی,سفاهن.(1388
نقش بازار در استخوانبندی شهر تاریخی
اصطلاح بازار در زبان پهلوی "واکار" بوده که با گذشت زمان به شکل بازار در امده است .در زبان عربی "بیزار" و" بیازره" می باشد(ادیب صابری,( 1 : 1364در زبان آلمانی "Basar"و در زبان مالایایی""Pazar تلفظ می شود(دانشنامه جهان اسلام .(1372,همچنین ,لغت فرانسوی "Bazar" از پرتغالی ها گرفته شده و آنان نیز آن را از ایرانیان اقتباس کرده اند. واژه بازار در زبان پهلوی به صورت "واکار"به کار می رفته ودرپارسی باستان به صورت "آباکاری"(آبا - محل اجتماع,کاری - خریدن) به معنی اجتماع ومحل خرید و فروش بوده است (دهخدا,(348 : 1366هم اکنون نیز هنگامی که صحبت از بازار به میان می آید ذهن به سمت محلی که در آن داد و ستد و عرضه کالاها اتفاق می افتد,کشیده می شود(سلطان زاده،.( 1374 به تعبیری می توان بازار را از نظر اقتصادی اینگونه تعریف کرد که بازار عبارت است ازمنطقه ای معین در دست مجموع افراد مشخص که به تناسب حرفه خویش و با توجه به عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد به صورت فردی و یا گروهی داد و ستد می کنند(رجبی، .(1385
در دوره مادها مفهوم بازار هنوز در مرحله جنینی قرار داشت و بافت و ساخت کالبدی آن مراحل آغازین خود را می گذراند.(حبیبی,(7: 1384هخامنشیان با فتح سرزمین های متمدن آن روز و با مبادلات تجاری و بازرگانی غرب و شرق,پایه اصلی بازار را در شهرهای ایران بنا گذاشتند.در دوره سلوکیان شهرها دارای دو خیابان عمود بر هم و یک میدان در محل تقاطع بودند که در اطراف آن بازارها به وجود می آمد.اشکانیان بازار را در شهرستان و در مجاورت راههای اصلی بنا کردند.(پور احمد,.(69-65 :1376 در دوره ساسانیان با حضور همه جانبه دولت در بازرگانی ,صنعت و نقش ایران آن روز در بازرگانی بین المللی ,روابط بازرگانی با چین ,هند,رم شرقی,حجاز,حبشه و ...در اقتصاد شهری دولت ساسانی موثر افتادو عنصر بازار در
معنایی که اکنون از آن داریم کالبد پیدا کرد و در مسیر خود محله ها را شکل داد و بازار قلب شهر گردید(حبیبی,:1384 .(33در زمان ساسانیان ,هسته اولیه بازارهای شهری در فضاهای باز و میدانهای مهم سکونتگاه تشکیل و توسعه می یافت(وچاتلما,(1368و بسیار شبیه به بازارهای قرون سوم و چهارم اسلامی بود.
اما بازارهای دوره اسلامی دارای دو امتیاز بودند:(1تقسیم بندی بازار نه بر مبنای طبقه ,بلکه بر مبنای تخصص وحرفه بود.(2راسته بازارهای جدیدی چون بازار کتابفروشی ها و کاغذ فروشی ها و صحافی ها پدید آمد که قبل آن وجود خارجی نداشت.بدین مبنا بازارسرپوشیده رکن کالبدی بسیار مهمی در ساختار اصلی شهر قدیم ایرانی اسلامیست که در واقع ستون فقرات شهر را تشکیل داده و تلویحا به مغز شهر یعنی "مسجد جامع "می پیوندد (سعید رضوانی .(19-16 : 1367,به همین دلیل است که شهر ایرانی-اسلامی به وسیله بازار ,از کلیه شهرهای ادوار مختلف تاریخی باز شناخته می شود.(ویرت,1370 .(63:بازار در قرون اولیه اسلامی در ایران تقریبا به همان شکل بازارهای ساسانیان باقی ماند و از قرون دوم به بعد یکی از عناصر اصلی و مهم شهرهای بازرگانی و حتی برخی از روستاهای بزرگ را تشکیل می داده است .در دوره مغولان و تیموریان بازار همچنان یکی از ارکان مهم فضایی - کارکردی شهرها محسوب می شد.ایجاد بازارهای طرح ریزی شده و از پیش اندیشیده شده از زمان صفویه به بعد مورد توجه شاهان واقع گردید.از دوره قاجاریه به بعد در اثر افول همه جانبه فرهنگ و اقتصاد ایران
æ از هم پاشیدگی سنت ها ,در این بناها نیز انحطاط بارزی به چشم خورد.اما علی رغم این ,بازار همچنان از عناصر مهم کالبدی
æ اجتماعی شهر و قلب آن محسوب می شود(پور احمد,.(1376
به طور کلی تا اواسط قرن 10 هجری بازارها در توسعه و گسترش شهرهای ایرانی - اسلامی نقش مهمی را به عهده داشته
اند.(مشهدی زاده دهاقانی,.(1385 بازار اسلامی نه تنها کانون هدایت اقتصادی به شمار می رود,بلکه زیر بنای اجتماعی معنوی آن نیز بوده و روح اسلامی را دربازار دمیده است (Jayyusi & et .al,2008) .آب انبار ,کاروانسرا و حمام هر کدام انبوهی از کارکردهای اجتماعی ,مذهبی,فرهنگی و سیاسی به بازار می بخشند.کارکرد اجتماعی بازار ,آن را در مرکز شهر مکان یابی نموده تا در دسترس عموم قرار گیرد.این موضوع ناشی از موقعیت مرکزی مسجد جامع در شهرهای اسلامی است که همواره عامل استقرار بازار درمجاور خود بوده است . (Bonine,1990) کارکرد سیاسی بازار نیز ناشی از نقش ارتباطی آن بوده است(معتضد،.(1366کماکان که در طول تاریخ بازاریان ایران حامیان بسیاری از فعالیت های سیاسی بوده اند .(Keshavarzian,2007) موقعیت بازار ,ایجاد و توسعه آن در شهرهای اسلامی-به خصوص در قرون وسطی اسلامی - همیشه در رابطه شدید با تولید کنندگان و مصرف کنندگان بوده است.به همین دلیل هسته اولیه آن در مسیر شاهراه کاروان ها توسعه می یافته است .(Bonine,2009)سازماندهی فضایی - اقتصادی بازار سبب شده تا هر یک از جایگاههای بازار به سبب ارزشهای خاص ,محل استقرار نوع ویژه ای از کالا و خدمات گردد (ویرت,.(1370
مفهوم پدافند غیر عامل
پدافند به معنی حفظ جان مردم ،تضمین امنیت افراد ،صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقع در برابر هرگونه شرایط،موقعیت و هر گونه تجاوز است.(احمرلوئی،(1389:13که به دو شاخه تقسیم می گردد.پدافند عامل که بیشتر در هنگام بروز بحران (جنگ، سیل، شورش های خیابانی و ...)استعمال می شود.نیازی تبار اینگونه بیان می کند:" دفاع در مقابل دشمن با به کارگیری سلاح ها،تجهیزات جنگی و تکنیک های رزمی به منظور از کار انداختن ماشین جنگی دشمن و نابودی آن"(نیازی تبار،(15: 1387از سویی دیگر پدافند غیر عامل که بیشتر تاکید آن بر مدیریت پیش از بحران است،عبارت است از هر اقدام غیر مسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی ،ساختمان ها ،تاسیسات ،تجهیزات ،اسناد و شریان های کشور در مقابل بحران هایی با عامل طبیعی و یا عامل انسانی گردد،پدافند غیر عامل خوانده می شود.بیشتر نظریه پردازان داخلی پدافند غیر عامل را با تاکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن (عامل انسانی)تعبیر کرده اند.(موحدی نیا،(3 :1386
وجه تمایز بین پدافند عامل و غیرعامل "عامل انسان" است. به این معنا که پدافند عامل ابزاریست که نیاز به مدیریت مستقیم و کاربری انسانی داردو مشتمل بر ابزارآلات جنگی ، سازماندهی ، آموزش و مدیریت نیروهاست که در شرایط عدم حضور انسان ، آن ابزار به خودی خود فاقد اعتبار است. در حالی که پدافند غیرعامل در زمینه ای خاص می تواند امکانات معماری در زمینه مهندسی جنگ باشد ، به گونه ای که بدون ابزار و توانمندی ، نیروهای رزمی و دفاعی را افزایش دهد. مانند پناه گرفتن درون سنگر یا استقرار در نقاط مرتفع. پدافند غیرعامل نیازی به حضور انسان نداشته و هر کسی آنجا را متصرف شود، راندمان دفاعی بیشتری در جنگ خواهد یافت. (اصغریان جدی،(1374 در ردیف ب ماده ( 1) از آئین نامه اجرایی بند ( ( 11 ماده ( ( 121 قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تعریف پدافند
غیرعامل بدین شرح ارائه شده است: مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها و تاسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی می گردد، پدافند غیرعامل نامیده می شود.
در مبحث 21 (مقررات ملی ساختمان) پدافند غیرعامل، هر اقدام غیر مسلحانه ای را که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تاسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان های کشور در مقابل تهدیدات انسان ساز گردد، پدافند غیرعامل خوانده میشود.
برای اولین بار واژه پدافند غیرعامل در کتاب » پناهگاه حفاظتی موقتی « دیده شد. جلوگیری از عوارض بحران،درسال 1954 میلادی در ستاد فرماندهی آمریکا، دستورالعمل کار قرارگرفت تا جوابگوی پدیده جدید تهاجم شدید وغافلگیرانه اتمی باشد. در این کتاب اصول طراحی پناهگاه و ورود ی ها، اطاق تصفیه هوا ، معماری داخلی و وسایل داخلی پناهگا هها مورد بررسی و طراحی قرار گرفته است.(زرگر و همکار،(1387
-5 تاریخچه بازار کرمان
اساس توسعه و تحول استخوانبندی شهرکرمان در عصر صفوی است . در این دوره بازسازی محلات شهردر راس امور قرار دارد که در پی شگفتی اقتصادی شهر و پذیرش نقش تجاری علاوه بر عملکرد دفاعی حاصل شده است.در این دوره که مقارن حکومت گنجعلی خان در شهر بوده است مجموعه ای متشکل از بازارها و آب انبارها و کاروانسراها و مدارس متعدد بر خرابه های محلات قدیم بنا می شود.که این عناصر گرداگرد فضای باز شهری (میدان گنجعلیخان)به سبک شهرسازی دوره صفویه شکل می گیرند.مجموعه بنا شده توسط امتداد بازار اصلی شهر(از سمت جنوب)به مجموعه گنجعلیخان پیوند می یابد.
مجموعه احداث شده در این مقطع زمانی یک موقعیت مرکزی در شهر دارد.از ویژگی های مثبت آن همجواری با یک شریان اصلی رفت وآمد در شهر(بازاراصلی شمالی - جنوبی) است که همان راسته ی تجاری قدیمی تر است.استقرار مجموعه گنجعلیخان محل تلاقی امتداد بازار گنجعلیخان و بازار قدیمی شهر بوده که در عین حال کوتاهترین مسیر ارتباطی بین آن دو نیز می باشد.از سوی دیگر با احداث مجموعه در این موقعیت مکانی ,زمینه پیوستن یکی از هسته های مهم قبلی (مجموعه کهن بازارمظفری)در امتداد رشد بازار شهر(اختیاریه)با این مجموعه فراهم شده است. (حمیدی, (1376,
بازار از عناصری است که در تمدن های مختلف نمود بارز داشته و در عین بر عهده داشتن نقش رونق اقتصادی، محل شکل گیری بسیاری از حرکت های فرهنگی و سیاسی نیز بوده است. بازار نیز چون مسجد از اشکال بسیار ساده آغاز گردیده و در تحول خود به پیچیدگی فضایی و انتظام کامل دست یافته است. می توان از بازار به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد به گونه ای که با گذشت قرن ها همچنان ارزش و اعتبار خود را از دست نداده است .بازار پدیده ای است شهری و در عین حال عاملی است برای پیدایش شهرنشینی و همواره به عنوان بافت تغذیه کننده اصلی شهر انجام وظیفه کرده و می کند. در
بیشتر شهرهای اسلامی قدیم مانند شهر کرمان بازار به صورت هسته مرکزی بافت سنتی و قدیمی شهر بوده و به عنوان قلبی تپنده در پهنه شهری جای گرفته است. (شفقی،(1387
در مطالعات جغرافیایی نظریه پردازان این رشته,همه بر این اعتقادند که پیدایش شهرها و تکوین آنها از یک نقطه خاص از مبادلات کالاها منشا گرفته است.در دوران شکار و عصر غارنشینی,این مبادلات در حجمی بسیار پایین و اغلب به وسیله تولید کنندگان انجام می گرفت.لیکن پیشرفت های بشری و پیدایش زندگی ده نشینی که با دست آموز کردن حیوانات و پرورش گیاهان مختلف همراه بود ,امکان تولید مازاد مواد غذایی(مازاد بر نیاز)را فراهم آورد و بدین وسیله یک ساختار اقتصادی کاملا تازه که در آن بازرگانان در کار تولید نقش نداشتند,بلکه تنها به داد و ستد مواد مازاد بر مصرف مبادرت می کردند,به وجود آمد.(پور احمد،(1376در ایران به محلی که اینگونه دادوستدها مبادلات در آن صورت می گیرد,بازار اطلاق می شود.در اصل این کلمه فارسی بسیار قدیمی است و ابتدا "واچار"گفته می شدو سپس به مروز زمان به " بازار " تغییر نام یافت.مراد از بازار عبارت است از محل معینی که مردم برای خرید و فروش کالا با یکدیگر تماس پیدا می کنندو در نتیجه مبادلات انجام میگیردپروفسور ویرت((Eugen Wirth بازار شهرهای شرق اسلامی را چنین تعریف می کند:"مرکز اصلی اقتصاد شهرهای شرق اسلامی و بخش ویژه فعالیت های کسب و کار سنتی است که در مرز شهر قرار دارد.(پطروفسکی و دیگران,(1349
-6 فضاهای عمومی بازار کرمان
مفهوم کارکرد و مولفه های کیفی فضاهای عمومی
توسعه فضاهای عمومی برای تعامل و ارتباط شهروندان با یکدیگر ,به طور غیر مستقیم,در ایجاد فرهنگ استفاده از امکانات عمومی تاثیر به سزایی دارد و باعث انتظام و حسن اداره امور شهرها می شود.(صالحی,(1380 "هابر ماس"گفت و گوی خردمندانه و به دور از سلطه در فضای عمومی را منجر به تضارب آراء و ارائه تحلیلی از گفت و گوها و دیدگاه ها می داند واین تضارب آراء، نوعی وفاق اجتماعی به دنبال داشته و موجب تکامل و پیشرفت جامعه می شود.(اکبری,(17:1380 اصطلاح " فضای عمومی " خود به خود دارای تعریف نیست.بسته به دیدگاههای مخاطبان مختلف ,معانی مختلفی نیز از این اصطلاح به ذهن میرسد.پارکهای بزرگ شهری ,مجموعه باغها و مراکز خرید پیاده ,خیابانها و میادین شهری و مانند اینها همگی فضای عمومی اند.البته این فضاها در مقیاس کوچک نیز می توان فضای عمومی نامید.(تامپسون, (43 :1380 یورگن هابرماس فضای عمومی را حوزه ای می داند که در آن مردم به منظور مشارکت در مباحث باز و علنی گرد هم می آیند.(هولاب,(1375 به بیان دیگر فضای عمومی ,فضای آزادی است که ساکنان شهر می توانند در آن به راحتی حضور یابند و با آزادی به طرح دیدگاهها و نظریات خویش بپردازند.(حسام ( 13 :1380, "یورگن هابرماس"با تاکید بر تقویت تعاملات اجتماعی فضای عمومی را مابین عرصه خصوصی دولت و فرد ویا خانواده ای که
از جمع فردیت ها شکل گرفته ,تعریف می کند.مناسبات یک جمع می تواند بر اساس سود و زیان مادی و نفع شخصی تنظیم گردد.درعین حال یک جمع می تواند برای تصمیم گیری در مورد مسائل مربوط به خود ,ساختاری به نام دولت ایجاد نماید که ویژگی تحکم از یک سو و تبعیت از سوی دیگر ,در آن بارز است.در میان مناسبات فردگرایانه نخست و مناسبات حکومتی دوم فضای عمومی قرار دارد.طرحواره های هابرماس و تحلیل های کلی وی نشان می دهد جامعه از لایه های مختلف فضای عمومی و خصوصی تشکیل شده است((Habermas,1989 .هابرماس دو شرط برای فضای عمومی بر می شمرد:-1بیان تضادهای ساختاری موجود در علایق جمعی,-2تصمیمات اداری هدفمند,تاحد ممکن کاهش یافته و ارتباطات توسط سازمانها ونهادهای کلان مقیاس اتفاق نیفتد.این دو شرط حاکی از آنست که مفهوم " فضای عمومی " نزد هابرماس نه تنها وابسته به مفهوم نهادهای اجتماعی است، بلکه دل مشغولی اصلی وی نیزبرقراری رابطه بین خاص و عام است و این که چگونه تعدد یا چندگرایی خاص، می تواند مورد مباحثه قرار گیرد تا به عام منتهی گردد(عظیمی,مقدم. .(1392بازار کرمان دارای کهن ترین
مجموعه های شهری ایران همچون گنجعلیخان می باشد که این مجموعه ها متشکل از فضاهای عمومی متعددی هستند.در زیر به صورت اجمالی به برخی از این فضاهای شهری اشاره می گردد.
مجموعه گنجعلی خان:
شرایط اجتماعی کرمان به طرز خاصی با مذهب عجین شده است.با اطمینان می توان گفت که بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی این شهر که زمینه ساز شکل خاص شهرسازی آن بوده نیز ناشی از حضور مداوم و فعال گرایش های مختلف مذهبی در منطقه می باشد.همزیستی مسالمت آمیز گرایش های مختلف و گاه متضاد در یک زمان متاثر از نوع فرهنگ و برداشت خاص فکری مردم این سرزمین بوده و مساله قابل تاملی است.این روحیه در طول تاریخ کرمان در سرنوشت این شهر بی تاثیر نبوده است.تفکرات و فرقه های مختلف دینی که در سایر نقاط امکان زندگی نداشته اند در کنار هم براحتی روزگار می گذرانده اند.خصوصا زرتشتیان که پیش از اسلام تا امروز این شهر را به عنوان یکی از مراکز اصلی حفظ نموده اند.یکی از فضاهای شهری که گواه بر این ادعاست، مجموعه گنجعلیخان واقع در بازار گنجعلیخان کرمان است.مجموعه گنجعلیخان بر روی دکانها و خانه های قدیمی شهر که اسناد خرید آنها نیزموجود میباشد، مابین شهر قدیم و محلات شمالی شهر احداث می گردد.ترتیب قرارگیری این مجموعه بر سرراه بازار قدیم به گونه ای است که اهمیت یافتن مسیر تازه بازار را از جانب مجموعه گنجعلی خان به طرف شرق خاطر نشان می سازد.این مجموعه در طی سالهای نا آرامی اوایل حکومت قاجار و در حمله آغا محمد خان قاجار به کرمان آسیب دید و طی سالیان بعد نیز به دلیل تغییراتی که در عملکرد آن داده شده بود در خطر نابودی قرار داشت ولی خوشبختانه در دهه های اخیر بازسازی شده و در وضعیت خوبی به سر می برد.این مجموعه مشتمل بر میدان کاروانسرا ,حمام,آب انبار,ضرابخانه,مسجد و بازار است.عنصر اصلی مجموعه گنجعلیخان که بناهای مختلف در اطراف آن شکل گرفته اند میدان می باشد که به میدان خان مشهور است.این میدان با ابعاد 50متر عرض و 100متر طول از سه طرف به وسیله بازار احاطه شده است.چهارسوق گنجعلی خان در محل تقاطع دوراسته شمالی -جنوبی و شرقی - غربی بازار قرار دارد و به واسطه موقعیت خاص قرارگیری در تقاطع در مسیر اصلی شهر که به چهار دروازه اصلی راه داشت و مرکزیت آن در شهر قدیم محلی بسیار مهم بوده است.( باستانی پاریزی:(1368
اصول شهرسازی در ساختار بازار کرمان:
اصل سلسله مراتب: برمبنای این اصل، هیچ فضای شهری، بنا یا معماری را نمی توان فارغ از مراتب بالاتر یا پایین تر آن ایجاد کرد. هر فضای شهری یا بنا یا معماری دارای درون و بیرون بوده که در درون، به زیربخش های خود شکل داده و در برون از نظم های فراتر پیروی می کند.وجود راسته ها و بازارچه ها و سراها و.... شاهدی بر اجرای این اصل در بازار کرمان است.این مورد خود می تواند نکته مثبتی در اجرای رویکرد پدافندغیر عامل برای بازار در شرابط بحرانی باشد.چرا که این سلسه مراتب می تواند برای شهروندان آشنا و برای غیره دارای نقشه ذهنی مبهم و در نتیجه استفاده از همه مکان های آن بازار برای غریبه ها مشکل خواهد شد.
اصل کثرت: فضای شهری مانند بازار در انبساط خویش روی به کثرت و تنوع دارد. در این کثرت، هر جزء فارغ از عناصر دیگر، هویت داشته و در مقیاس خود یک کل به شمار می رود .وجود کاروانسرا به تنهایی مانند یک بازار فروشنده یک جنس خاص است.
اصل وحدت: فضای شهری در انقباض خود و در مجموعه هم بسته اش، روی به وحدت دارد. در این جمع شدن و همسانی، کل دارای هویتی یگانه می شود .این وحدت در کل شاکله بازار عامل اصلی در سهولت امداد رسانی به بازار در شرایط آسیب های احتمالی طبیعی مانند زلزله در این فضا می باشد.
اصل تمرکز: متمرکز شدن فضای شهری اعتباری خاص به آن بخشیده و آن رااز سایر فضاها متمایز می سازد .
