بخشی از مقاله
چکیده
شهرها به عنوان مراکز تجمع سرمایه انسانی و مادی در زمان جنگ به هدفی عمده برای دشمن تبدیل می شوند که در نتیجه حمله به آنها خسارات فراوانی پدید می آید. ارتقاء امنیت فضاهای شهری با بهره گیری حداکثر از پتانسیل های موجود در شهر، بهبود شاخص هایی از جمله اندازه قطعات ساختمانی، تعداد طبقات، اسکلت بنا، ضریب اشغال، توزیع مناسب جمعیت، حفظ حریم تأسیسات شهری، دسترسی مناسب به کاربری های امدادی و فضاهای امن که از ضروریات پدافند غیرعامل در بافت های شهری هستند، صورت می گیرد. روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش کاربردی به صورت کتابخانه ای است. در این مقاله ابتدا به نقش پدافند غیرعامل در حفاظت از شهرها پرداخته شده است، سپس معیارها و روش تعیین میزان آسیب پذیری از دیدگاه پدافند غیرعامل مطرح گردیده و در ادامه پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت موجود شهرها در مقابل حملات هوایی احتمالی ارائه می شود.
1 مقدمه
امروزه می توان با بکارگیری اقدامات موثر و کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات کاست. از مهمترین این اقدامات، استفاده از اصول پدافند غیرعامل به عنوان راه حلی جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی هنگام روبرو شدن با خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی و از جبنه های مختلف منطقه ای، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد.
دوام و بقای شهر تابعی است از تمهیدات دفاعی که شهر را در مقابل انواع تهدیدات انسانی و طبیعی - هر تهدیدی تمهیدات خاص خود را می طلبد - بیمه می کند. تأسیسات و تجهیزات شهری که بخشی از آنها زیرساخت های حیاتی، حساس و مهم کشور می باشند و بخش دیگر مراکز تولید، توزیع و ارائه خدمات شهری مانند مخزن و منابع آب شهر، تأسیسات برق شهر، مرکز مخابرات، تأسیسات گاز شهری، اورژانس، آتش نشانی، فرمانداری، شهرداری، مترو و مسیرهای حمل و نقل، بیمارستان ها و ... از جمله فضاهای عمومی خدماتی و راهبردی در سطح شهر و منطقه هستند که کمتر مورد پژوهش واقع شده اند.
امروزه با توجه به زیرساخت های جدید و تجهیزات نوینی که با هزینه گزاف احداث و مورد بهره برداری شهری قرار می گیرند و ارتباط مستقیم با سایر کارکردهای شهر دارند و هر گونه اختلال در آنها، دیگر کارکردهای شهری را فلج می نماید از جمله مواردی هستند که مورد غفلت قرار گرفته اند .[10] از پایان جنگ جهانی دوم در بسیاری از کشورهای جهان، پدافند غیر عامل نوین به عنوان راهکار غیر مسلحانه در جهت کاهش آسیب پذیری تأسیسات شهری، تجهیزات زیربنایی و نیروی انسانی مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است.
به عنوان مثال کشوری مانند سوئیس که ارتش ندارد کلیه ابنیه های آن ملزم به ساخت پناهگاه ضد هسته ای هستند و یا در کره شمالی مترو را در عمق بالا می سازند تا از دسترس دشمن در امان باشد .[2] در جنگ های جدید - نسل ششم - مردم هدف غیر مستقیم و با واسطه و زیر ساخت ها و حکومت هدف اصلی دشمن محسوب می شوند.[11] به عنوان مثال در جنگ سال 2015 عربستان سعودی علیه یمن، ارتش مهاجم، تأسیسات زیربنایی، بیمارستان ها، مدارس، جاده ها و پل ها، مخازن آب و تعدادی مخازن فاضلاب را مورد هدف قرار داد، که می توان انگیزه اصلی از این کار را اعمال فشار بر مردم و ایجاد اختلال در زندگی روزمره مردم و در نهایت انتقال فشار از آنها به حکومت داخلی دانست.
بر مبنای تئوری" پنج حلقه واردن " که توسط سرهنگ جان واردن، مشاور نظامی امنیت ملی آمریکا، بعد از شکست آمریکا در جنگ ویتنام ارائه شد، مهمترین وظیفه در طرح ریزی یک جنگ، شناسایی مراکز ثقل کشور مورد تهاجم بوده و چنانچه این مراکز با دقت لازم، شناسایی و مورد هدف قرار گیرند، کشور مورد تهاجم در اولین روزهای جنگ، طعم شکست نظامی را چشیده و در کوتاه ترین مدت به خواسته های کشور مهاجم تن داده و تسلیم خواهد شد.
در این تئوری دشمن را به عنوان یک سیستم یا ارگان پنداشته و بر این اساس آن را مشتمل بر پنج حلقه ارگانیک می داند. حلقه های واردن بنا بر اهمیت از درون به بیرون که به ترتیب عبارتند از : رهبری ملی، محصولات کلیدی، زیرساخت ها، جمعیت مردمی و نیروهای عملیاتی گسترش یافته اند به گونه ای که مهم ترین حلقه، درونی ترین حلقه است که تحت حفاظت شدید حلقه های بیرونی قرار دارد.[4] بر این اساس، اتخاذ تدابیر و روش هایی که میزان آسیب پذیری شهرها را در مقابل خطرات و تهدیدات کاهش دهد، ضروری است.
با تمهیدات پدافند غیر عامل، ایده پروری، خلاقیت، ابتکار، نوآوری، تولید علم و ... می توان این استراتژی را خنثی نمود. با آمایش دفاعی و برنامه ریزی پدافندی فضای ملی کشور علاوه بر شهرها سطح کالبدی فضای کشور نیز در برابر تهاجمات نظامی مصون می ماند. همچنین جغرافیای طبیعی کشور مانند کوه ها، رود خانه ها، کویرها و بیابان ها نیز پتانسیل بالقوه ای برای دفاع از کشور می باشد .بهره مندی از سازه ها و تاسیساتی که قدرت تخریب دشمن و نرخ آسیب پذیری را پایین بیاورد، مسلماً در بین تمام کشورها جایگاه ویژه ای دارد. از سوی دیگر فناوری نظامی در قرن حاضر از ظرفیتهای بسیار هوشمندی برخوردار هستند .[6]
پدافند غیر عامل یکی از شاخه های مدیریت بحران و از ملزومات توسعه پایدار شهری در آینده می باشد. مطابق با قانون برنامه پنجم توسعه یکی از محورهای اساسی موضوع امنیت ملی و دفاع بحث پدافند غیر عامل است که بایستی در برنامه ریزی ها لحاظ شود .[9]بیشتر تأکید پدافند غیرعامل روی مدیریت پیش از بحران می باشد و به کلیه اقدامات احتیاطی به غیر از استفاده از جنگ افزار و تسلیحات به منظور به حداقل رساندن تأثیرات عملیات خصمانه دشمن اطلاق می گردد .[8]
.2 پیشینه تحقیق
هر اقدام غیر مسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن شود پدافند غیرعامل خوانده می شود. یکی از اهداف مهم پدافند غیرعامل کاهش آسیب پذیری، خسارت و صدمات تأسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساسا و مهم کشور در برابر تهدیدات و حواث غیرطبیعی است. اگر چه ممکن است نوع تخریب کالبدی سوانح با یکدیگر تفاوت داشته باشند، ولی همه سوانح مخرب، اثرات سوء روانی بر مردم دارند و در روند فعالیت های اقتصادی و اجتماعی ایجاد اختلال می کنند.
[14] در حال حاضر پیشرفت در تکنولوژی سلاح ها و تجهیزات مدرن نظامی به حدی است که دولت ها سیاست دفاعی ملی خود را بر اساس شیوه های صحیح مقابله با بلایای فناوریک تنظیم کرده اند .[12] پیش گیری و رعایت تمهیدات ایمن سازی، آماده سازی و مصون نمودن عوامل انسانی و انسان ساز در مقابل هر نوع بحرانی نشان دهنده تدبیر است.[14] بیشتر نظریه پردازان داخلی پدافند غیر عامل را با تأکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن - عامل انسانی - تعبیر کرده اند.
در خصوص موضوعات مرتبط با پژوهش در سطح کشور مطالعاتی نیز انجام شده است. به عنوان مثال در سال 1389 کامران مسائل و تمهیدات مربوط به پدافند غیر عامل در مورد شهر مرزی سقز را مورد مطالعه قرار داد. در سال 1391 کامران و حسینی امینی با مطالعه موردی شهر شهریار، کاربرد پدافند غیر عامل در برنامه ریزی شهری و منطقه ای را ارزیابی نمودند. در سال - yeganegi and bayat - 2012 کاربرد پدافند غیرعامل در جانمایی مناسب شهرک های صنعتی جهت کاهش آسیب در زمان بحران و توسعه آتی این مراکز به صورت پایدار را مورد بررسی قرار دادند .[16]
در سال Tousi - 2013 و - Ghorbani Ghashghae Nejhad نگرش های جدید در مورد کاربرد پدافند غیرعامل در طراحی فضاهای شهری، بخصوص کلان شهرها و همچنین سیاست های مرتبط با توسعه پایدار را معرفی کردند.[15] در سال Shafiq - 2015 و همکاران - نقش پدافند غیرعامل را به عنوان بخشی از مدیریت بحران در راستای کاهش ریسک و با رویکرد مدیریت استراتژیک و در جهت توسعه پایدار مورد بررسی قرار دادند .[14]
.3 تعیین میزان آسیب پذیری در حملات هوایی
برای تعیین آسیب پذیری تأسیسات در اثر حملات احتمالی دشمن علاوه بر تجربه و تحلیل انواع تهدیدات وخطرات، ارزیابی میزان ریسک - احتمال وقوع - با توجه به نوع و روش حمله نیز باید بررسی شود تا بتوان با برنامه ریزی مناسب آسیب های احتمالی ناشی از حملات به تأسیسات را کاهش و سامانه های لازم برای احیاء و بازسازی هرچه سریعتر آنها را به وجود آورد ونهایتًا دامنه خسارات را به حداقل رساند. اصطلاح آسیب پذیری به کیفیت و کمیت تلفات و خسارات پیش بینی شده برای هر تأسیسات یا تجهیزات در معرض خطر در مقابل وقوع حمله ای با شدت معین اطلاق می شود .[1]
با توجه به تحقیقات انجام شده در زمینه آسیب پذیری ناشی از حملات هوایی و بررسی آراء صاحب نظران معیارهای مربوط به آسیب پذیری بافت های شهری در حملات هوایی را می توان ترکیب بافت شهری، شبکه ارتباطی شهری، قابلیت دسترسی به مراکز امداد رسانی، حریم مراکز خطر آفرین و جمعیت و فضاهای امن دانست. به منظور تحلیل میزان آسیب پذیری بافت های شهری در حملات هوایی، در دست داشتن شاخص هایی برای این منظور ضروری به نظر می رسد؛ تا بتوان به صورت کمی در مورد میزان آسیب پذیری قضاوت کرد. آسیب پذیری به اشکال گوناگون بیان می شود:
الف- عددی بین صفر - بدون تلفات و خسارات - تا یک - ویرانی کامل -
ب- بر اساس طبقه بندی :کم، متوسط و زیاد
ج- درصد تلفات و خسارات واراده به اشخاص و تأسیسات که از صفر تا 100 درصد محاسبه می شود.
تجزیه و تحلیل آسیب پذیری در فعالیت های مهندسی به آنالیز اطلاعات فنی و طراحی و عملیات مربوط به اثرات یک نوع حمله خاص بر روی ساختارهای موجود تأسیسات و تجهیزات ارتباط دارد .لازم به ذکر است که در تجزیه و تحلیل آسیب پذیری باید هم ارزش ذاتی تأسیسات محاسبه شود و هم ارزش خدماتی که توسط تأسیسات ارائه می گردد، مورد توجه قرار گیرد 9]و.[8
