بخشی از مقاله
مقدمه
سابقه جریان سلفیه حداقل در حـوزه عمـلگرایـی بـه سـه قـرن پـیش یعنـی دوران محمدبنعبدالوهاب(ت1115ق) برمیگردد و در طـول سـه قـرن گذشـته، خسـارتهـا و مشکلات بسیاری را برای جهان اسلام پدید آورده است؛1 امـا در اواخـر قـرن گذشـته و سالهای آغازین هزاره دوم، رشد و گسترش سلفیه تکفیری، شتاب بیشتری به خود گرفته و در قالب گروهها، احزاب و شاخههای مختلف در گوشه و کنار جهان اسلام سر بـر آورد؛ بهگونهای که شاید نتوان در گذشته دورهای را یافت که جهان اسـلام ایـنچنـین گرفتـار گروههای سلفی تکفیری بوده باشد.2
یکــی از الزامــات تقابــل بــا چنــین وضــعیتی پــیش از هرچیــز، فهــم دقیــق میــزان مخاطرهآمیزبودن جریان سلفی است. پاسخ به این پرسـش کلیـدی کـه وضـعیت سـلفیه تکفیری در حال حاضر چگونه است و تا چه اندازه خطر جدی است، نقش مهمـی در هـر گونه برنامهریزی در این حوزه دارد؛ به عبارت دیگر هدفگذاری، تعیین سیاستها، تعریف راهبردها و راهکارهای تقابل یا تعامل با ایـن جریـان گسـترده، پـیش از هرچیـز نیازمنـد برآورد خطر و میزان تهدیدآمیز بودن آن است. این در حالی است کـه کمتـر بـه صـورت روشمند و علمی به این مسـئله پرداختـه شـده اسـت و ادبیـات بحـث بیشـتر در فضـایی غیرعلمی، هیجانی و احساسی رقم خورده است.
این تحقیق در پی آن است که با نگاهی روشمند و در قالب چـارچوب نظـری مکعـب بحران به برآورد خطر سلفیه بپردازد.
چارچوب نظری (مکعب بحران)3
برای ارزیابی و میزان خطر سلفیه بهناچار باید چارچوب نظری و مدل مشخصی مـورد استفاده قرار گیرد. یکی از قالبهایی که میتواند بحران سلفیه را به صورت شفاف تبیـین نماید، »مکعب بحران(Hermann,1969, p.55-75.) «است. در این رویکرد معمولاً سـه
1. برای آشنایی با عملکرد وهابیت تکفیری ر.ک: حامد الگـار، وهـابیگری، ترجمـه احمـد نمـایی، مشعر: انتشارات بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، .1393
2. برای آشنایی با جریانهای سلفی معاصـر ر.ک: سـید مهـدی علیـزاده موسـوی، سـلفیگـری و وهابیت، ج)1تبارشناسی)، چ7، قم: دفتر تبلیغات اسلامی،.1393
3. Cube Crisis.
Archive of SID
ویژگی اصلی مورد توجه قرار میگیرد که شدت و ضعف و ترکیب این ویژگـیهـا میـزان مخاطره آمیزبودن موضوع را مشخص می کند. این سه عامل عبارتاند از: تهدید،1 آگاهی2 و زمان.3
در حوزه تهدید از دو متغیر کم و زیاد استفاده میشود؛ به این معنا که آیـا تهدیـد کـم است یا زیاد (Ibid)؛ به عبارت دیگر» هرچه ارزش مورد تهدید اساسـیتـر بـوده و تهدیـد متوجه آن شدیدتر و جدیتر باشد، احتمال بحران تلقیکردن یک حادثه نیز بیشتر خواهـد بود« (حسینی، 1385، ش1و2، ص.(26 برای شـناخت ابعـاد و عمـق تهدیـد مـیتـوان از روشهای سنجشی حسی(مصادیق) استفاده کـرد کـه در ایـن تحقیـق از مفهـوم قـدرت بهرهبرداری شده است؛ به این معنا که سلفیه در شرایط حاضـر دارای چـه میـزان قـدرت است؟
در مکعب بحران، آگاهی به موضوع نیز نقش بسزایی در تخمین برآورد خطـر دارد. در این حوزه از دو مفهوم »قابل پیشبینی« و »غـافلگیری« اسـتفاده مـیشـود. غـافلگیری »شکافی بین زمانی است که بازیگر انتظار دارد حادثهای رخ دهد و زمانی کـه آن حادثـه واقعاً رخ خواهد داد« یا به بیان دیگر وقوع تهدید به هنگامی که انتظارش را نداریم(همان، ص.(32 بر این اساس، باید بررسی شود که چه اندازه نسبت به سلفیه تکفیری اطلاعات و
شناخت کافی وجود دارد و تا چه اندازه فعالیتهای آنان قابل پیشبینی است؟
عامل سوم زمان است. مراد از زمان محدودیت زمانی برای تصمیمگیری است. هرچـه زمان برای تصمیمگیری و اقدام بیشتر باشد، میزان بحرانیبودن موضوع کمتر اسـت. امـا اگر بر اساس موارد، موضوع بحرانی باشد، سخن از »فشار زمانی4« است. فشار زمانی نیـز امری ذهنی و ادراکی و در درجه اول، حاصل تجزیه و تحلیل و تعاطی بـین دو عامـل در ذهن تصـمیم گیرنـده اسـت؛ اول زمـان لازم بـرای واکـنش و دوم زمـان موجـود بـرای تصمیمگیری. به بیان رابرتز»فشارِ زمانی به شکاف بین زمان لازم برای تصـمیمگیـری و
بحران مکعب اساس بر سلفیه وضعیت ارزیابی
1. Threat.
2. Awareness.
3 Time.
4 Time pressure.
135
Archive of SID
93 زمستان / هشتم و شصت شماره هفدهم/ سال
136
مهلت موجود برای انتخاب(Roberts, 1988,p.80) « اطلاق میشود. مهمترین نکته ایـن است که زمانِبحرانی همان زمان ساعتی نیست. زمانِ بحرانـی بیشـتر بـه نسـبت زمـان
موجود با فشار زمانی تصمیمگیری بستگی دارد. .(Ibid)
چون وضعیتهای بحرانی به تناسب شدت تهدید، تداوم زمانی و درجه آگاهی بـا هـم متفاوتاند، هر یک از سه عامل اصلی تعیینکننده بحران را ممکـن اسـت در حـد غـایی شدت و اهمیت آنها در یکی از ابعاد سهگانه مکعبی که اصطلاحاً » مکعب بحران « نامیده میشود، تجسّم نماییم. این نمودار سه بعدی که اضلاع آن روی زوایای قائمه یک مکعب قرار میگیرد، مکعب بحران نامیده میشود. درمجموع برآیند این سه محور، درجه خطر را مشخص میکنند که چنین وضعیتی را هرمن1 در قالب مکعب بحران بیان میکند:
هشت وضعیت احتمالی که حاصل ترکیبهای متفاوت از سه ویژگی است
.(Hermann, 1969, P.59)
وضعیت تهدید زمان آگاهی
A بحران زیاد کوتاه غافلگیری
B نوظهور زیاد زیاد غافلگیری
C کند کم زیاد غافلگیری
D تصادف کم کوتاه غافلگیری
E انعکاسی زیاد کوتاه قابل پیشبینی
F برنامه ای زیاد زیاد قابل پیشبینی
G روال مند کم زیاد قابل پیشبینی
E اداری کم کوتاه قابل پیشبینی
مکعب بحران با بهرهگیری از سه عامل تهدید، زمان و آگاهی قدرت تبیـین و بـرآورد
1 . Hermann.×
Archive of SID
وضعیت سلفیه در جهان اسلام را دارد که در ادامه بررسی میگردد:
.1 تهدید
ادبیات تهدید در علوم سیاسی معمولاً ناظر به واحـدهای سیاسـی و کشورهاسـت؛ بـه عبارت دیگر مباحث تهدید هنگامی مطرح می شود که ویژگی های حیاتی یـک کشـور در مخاطره بیفتد. اما مراد از تهدید در این تحقیق فراتر از محیط محدود کشور خاص یا واحد سیاسی خاصی است، بلکه محدوده جغرافیایی آن جهان اسلام است.
این تحقیق جهان اسلام را به عنوان یک مفهوم واحد که به جای مرزهای جغرافیـایی مرزهای عقیدتی را شامل می شود، مورد توجه قـرار داده اسـت. چنـین تعریفـی از جهـان اسلام برآمده از مفهوم امت در معارف اسلامی است.1 چنین نگرشـی بـا توجـه بـه ابعـاد گسترده آن، بررسی را دشوارتر و مصادیق را افـزایش مـیدهـد؛ امـا بـه هرحـال بررسـی وضعیت سلفیه چنین نگاهی را ضروری میکند.
در بررسی میزان تهدید، ابتدا باید شاخص ها و معیارهایی برای مطالعه روشمند تهدیـد تدارک شود و سپس با توجه به این معیارها ابعاد و عمق تهدید را مشخص نمود. به نظـر می رسد برای تعیین میزان تهدید سلفیه، می توان از مدل معطوف به روش اسـتفاده کـرد؛ یعنی تهدید را از نظر روش به سه نوع نرم، سخت و نیمهسخت تقسیم نمـود (جمعـی از
نویسندگان، 1387، ش.(39
در سایه این تقسیم، تقسیم دیگری که ناظر به موضوع است نیز شکل می گیـرد و آن تقســیم تهدیــدها بــه تهدیــدهای فرهنگی(نــرم)، تهدیــدهای امنیتــی- نظامی(ســخت) و تهدیدات مرکب(نیمهسخت) است.
پرسش اصلی در این بخش این است که عمـق و ابعـاد تهدیـد سـلفیه در سـه حـوزه تهدیدات سخت، نرم و نیمهسخت چه اندازه است؟
.1-1 تهدیدات سخت
تهدید سخت معمولاً به نوعی از تهدید گفته می شود که همراه با خشونت، اسـتفاده از قوه قهریه، به کارگیری تسلیحات و متعاقب آن تخریب، کشتار، ویرانی و تصرف ارضـی و
بحران مکعب اساس بر سلفیه وضعیت ارزیابی
.1 برای اطلاعات بیشتر پیرامون مفهوم امت ر.ک: »امت«، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج10، ص.3931
137
Archive of SID
فیزیکی است (همان). بر این اساس، کلیه فعالیت های نظامی همانند جنگهـا، انفجارهـا، حملات نظامی محدود و... همه در زمره تهدید سخت شـمرده مـی شـود. تهدیـد سـخت معمولاً مستند به قدرت سخت است که عبارت است از تسلیحات نظامی، حضور فیزیکی و
بهکاربردن شدید خشونت و ارهاب.
93 زمستان / هشتم و شصت شماره هفدهم/ سال
.1-1-1 مبانی فکری استفاده از قدرت سخت
برای بررسی تهدید سخت یا همان قدرت سخت سلفیه، ابتدا باید برخـی از مفـاهیمی که موجب شده است، سلفیه از قدرت سخت بهرهبرداری کند، بررسی گردد:
الـف) قرائت انحرافی از مفهوم توحید و شرک: مفهـوم توحیـد و شـرک در قرائـت سلفی، مفهومی به شدت بسته است؛ به این معنا که بسیاری از آموزه های دینـی از قبیـل توسل، زیارت، طلب شفاعت، بنای بر قبور فرد را از دایره توحید خارج مـیکنـد و گرفتـار شرک می نماید و بنا بر اعتقاد سلفیه برای محو شرک و ایجاد توحید نیز باید جنـگ نمـود
(ر.ک: علیزاده موسوی، 1393، ج2، ص.(220-133 چنـین وضـعیتی را در تـاریخ سـلفیه
تکفیری همانند وهابیت بهخوبی می توان مشاهده کرد. وهابیان با تکیه بر همین قرائت در منطقه نجد، حجاز و مناطق دیگر مسلمانان بسیاری را به شهادت رساندند (الگـار، 1393، ص.(51 همچنین معتقدند چون که بنای بر قبور و تقدیس اماکن مقدس در نگـاه سـلفیه شرک است، مراقد و مزارات و اماکن مذهبی باید ویران شود.
ب) جهاد: مفهوم جهاد در قرائت سـلفی بـر خـلاف سـایر مـذاهب اسـلامی اسـت. درحالیکه تمامی مذاهب اسلامی، خون، مال و ناموس اهل قبله را محترم می شمارند، در اندیشه سلفی تکفیری، جهان قلمرو جاهلیت است و مخالفت با آموزههای سلفی به منزلـه خروج از دین و اباحه دم، مال و ناموس می باشد. سـلفیه بـا تفسـیری کـه از جهـاد ارائـه می دهد، برای گسترش قرائت خود از اسلام در جهان اسلام، هر گونه جنگ و توسـل بـه قدرت سخت را جایز می شمارد.1 آنان بـا تفسـیری کـه از آیـات و روایـات جهـاد دارنـد، مسلمانان را کافر، مشرک و خارج از دین و جهاد با آنان را جایز میشمارند.
.1 ر.ک: محمد عبدالسلام فرج، الجهادالفریضة الغائبه، مصر،.1981
138
Archive of SID
ج) خلافت: یکی از محوریترین اندیشه های سلفیه، ایجاد خلافت اسلامی است. در سالهای اخیر، طالبان و داعش رسماً حکومت خود را بر مدل خلافـت اسـتوار کـردهانـد. سلفیه تکفیری برای احیا یا ایجاد خلافت به قدرت سخت متوسل میشوند.1
.1-1-2 حجم تاریخی
تاریخ سلفی ها بهویژه تکفیری ها، مشحون به کشـتارها، جنایـات و هـدم آثـار و ابنیـه اسلامی است. اگر آغاز وهابیت را نقطه عطفی در تاریخ سـلفیه بـدانیم، هـیچ مقطعـی از تاریخ وهابیت را نمیتوان یافت که خالی از جنایتها، کشـتارها و ویرانـیهـای بـیشـمار نباشد. به گفته حامد الگار، وهابیان از قرن دوازدهـم تـا کنـون بـیش از 450000 نفـر را کشته اند که شاید بهندرت بتوان کافر مهدورالـدم را در میـان آنهـا یافـت (الگـار، 1393، ص.(53 البته وهابیان هرگز میان قربانیان خود از نظر مذهبی تفاوتی قایل نشدهاند و شیعه و سنی را از دم تیغ گذرانیدهاند.2 اگر نگاهی به وضعیت سلفیه در دو دهه اخیر نیز بیفکنیم، بهسادگی مشاهده خواهیم کرد که هرگز از روش های سخت جریـانهـای سـلفی چیـزی کاسته نشده است. کشتارهای بسیار در عراق، سـوریه، الجزایـر، پاکسـتان و افغانسـتان و هرجای دیگری که دستشان برسد، شـاهد بـر عـدم تغییـر عملکـرد آنهاسـت. درمجمـوع میتوان گفت با نگاهی به گذشته دو ویژگی اساسی در عملکرد آنها در حوزه قدرت سخت مشاهده میشود:
