بخشی از مقاله
چکیده
امروزه توجه به دانش بومی در زمینه آب و خاک، بدلیل کارکردهای ویژه و اطمینان از سازگاری دانش بومی آبخیزداری، دربند و کش بند،بالا و حفظ توازن بوم شناختی و همچنین همراهی و همکاری مردمی از اهمیت بسزایی برخورداراستان هرمزگان، بشاگرد.است. مردم استان هرمزگان نیز با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، ازدیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال آب باران، انجامداده اند. از نمونه های بارز آن می توان به سازه های دربند و کش بند در نواحی شرقی این استان اشاره کرد که امروزه به عنوان واحد اقتصادی خانوار در منطقه بشاگرد هرمزگان از آنها نام برده می شود.
دربند و کش بند - Darband & Kashband - از دسته سازه های سنتی و بومیآبخیزداری هستند که بدست بومیان هرمزگانی در آبراهه های مناطق کوهستانی جهت ایجاد بسترکشت و زرع احداث می گردند. این گونه بندهای کوتاه واحدهای معیشت مردم محلی به شمارمی روند و در نظام حقوق عرفی محلی آبراهه ها و دره های سبز شده با احداث دربندها و کش بندها دارای مالک مشخص و صاحب حق و حقابه می باشد. دربندها بصورت چکدام های عرضی کوتاه بصورت عمود بر جریان آب با بلندای تقریبی 1 تا 1/5 متر احداث می شوند و پس ازرسوبگذاری و کاشت گیاه افزایش بلندای این سازه ها امکان پذیر می باشد. کش بندها به مانندسیل بند های حاشیه رودخانه، مایه حفاظت و بازیافت زمین ها حاشیه آبراهه ها و ایجاد بستر کشت و حفظ نم در خاک پشت آن می گردد.
دربندها و کش بندها عمدتا از جنس خشکه چین بوده و با مصالح سنگ ساخته می شوند هر چند دربندهای بلند به بلندی 2/5 تا 3 متر با سنگ و سیمان احداث می گردند. نخل، سیر و مرکبات از ارقام شاخص محصولات کشاورزی است که در دربندها و کش بندهای کشت می شوند. شهرستان بشاگرد در حوزه آبخیز سد های مخزنی جگین و گابریک و همچنین بخش هایی از شهرستان میناب، دارای بیشترین گسترش دربند و کش بند میباشد. تعدیل سرعت سیلاب، کاهش فرسایش خاک، مهار رسوب، تولید زمین زراعی، تغذیه چشمه های پایین دست از اندوخته آب در رسوبات پشت بند و تامین رطوبت مورد نیاز کشت ازاهداف و اثرات احداث سازه های بومی دربند و کش بند در هرمزگان به شمار می روند. بر اساساطلاعات موجود بیش از 4000 سازه دربند و کش بند در منطقه بشاگرد ساخته شده است.
واژگان کلیدی:,دانش بومی دربند و کش بند، واحد اقتصادی خانوار در بشاگرد هرمزگان
مقدمه
نوع مدیریت در سطح آبخیزها، همزیستی با طبیعت و ابداع الگوهای بهره برداری متناسب با شرایط اکولوژیک، نشان از درک اصول اکولوژیک و نگاهی جامع در تعریف رابطه بین انسان، آب، خاک و گیاه دارد. ضرورتی که در استفاده از الگوهای نوین و مدلهای غیربومی به لحاظ تامین تناسب با وضعیت اکوسیستم با وارد نمودن کمترین آسیب به طبیعت و منابع طبیعی، امنیت پایدار زیستی را تضمین نماید. موضوعی که ضرورت آن در شرایط حاضر با رویکرد مدیریت جامع حوزه های آبخیز بیش از پیش احساس می گردد.امروزه توجه به دانش بومی در زمینه آب و خاک، بدلیل کارکردهای مطلوب آن و بویژه اطمینان از سازگاری بالا و حفظ توازن بوم شناختی و همچنین همراهی و مشارکت مردمی یکی از این رویکردهای مهم بشمار می آید.
آنچه به گردآوری و تدوین دانش بومی در سالهای اخیر اهمیت مضاعف بخشیده است، ضرورت دستیابی به فن آوری و دانش مناسبی است که در عین پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جوامع، منابع محدود طبیعی را نیز به گونه ای پایدار مورد بهره برداری قرار دهد. رسیدن به این دانش مناسب، تنها از راه تلفیق دانش رسمی و دانش بومی میسر است. بنابراین هر اقدامی برای گردآوری دانش بومی آبخیزداری و بهره گیری از این حکمت دیرین و تلفیق آن با علوم نوین در شرایط کنونی امری ضروری است. مردم هرمزگان با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال باران، که بصورت سنتی و تجربی توسط خود مردم کسب شده، مورد استفاده قرار می دهند.
سامانه های سطوح آبگیر باران، مدیریت و بهره برداری سنتی از سیلابها، جداسازی آب شور و شیرین، حفظ خاک، بهره برداری از اراضی شیبدار و زراعت سیلابی مجموعه اقداماتی است که توسط مردم در منطقه خشک هرمزگان، جزایر و کرانه های خلیج فارس و سواحل دریای عمان مورد استفاده قرار می گیرد. این گنجینه شناسایی شده شامل شیوه های سنتی حفاظت و بهره برداری از منابع آب و خاک است که با بررسی اجمالی اهداف و کارکردها، جانمایی و مکانیابی، چگونگی طراحی، اجرا و بهره برداری معرفی گردیده اند.در این مقاله به معرفی اجمالی سازه های دربند و کش بند بعنوان یکی از الگوهای دانش بومی آبخیزداری در استان هرمزگان می پردازیم.
موقعیت منطقه مورد مطالعه
بشاگردیا در - گویش محلی بَشکَرد - یکی از شهرستانهای استان هرمزگان واقع در جنوب ایران است. بشاگرد با مساحت 10 هزار کیلومتر مربع محدود است از شمال به کرمان ، ازمغرب به سیریک و بیابان و میناب، از مشرق به سیستان و بلوچستان و از جنوب به جاسک و حوزه شرق آن و دریای عمان. بشاگرد دارای بیش از 270 روستا و آبادی کمجمعیت است که در منطقهای وسیع، بین عرض جغرافیایی 26 درجه و 6 دقیقه تا 27 درجه شمالی و طول جغرافیایی 57 درجه و 25 دقیقه تا 59 درجه شرقی، در شرق استان هرمزگان - شکل - 1 و همجوار با استان کرمان و سیستان و بلوچستان پراکنده هستند.
آب و هوای این شهرستان در مناطق جنوبی و پست گرم بوده و در بخش مرکزی و مناطق شمالی آن، به دلیل وجود کوههای مرتفع، معتدل است. این منطقه از نظر ژئومورفولوژی به صورت تپه ماهور و کوهستانی است که دارایپوششِ گیاهیِ فقیری بوده و اراضی دشتی و مسطح در آن بندرت یافت می شود. این مسئله در به راه افتادن سیلاب های مخرب و فرسایش نقش بسزایی دارد. چهارچوب اقتصاد و زندگی مردم بشاگرد را کارهای محدود کشاورزی و دامپروری درسطح بسیار کم تشکیل می دهد، که آن هم فقط در آبراهه ها که تنها واحد اقتصادی خانواده ها را تشکیل می دهد صورت می گیرد.
عوامل موثر در شکل گیری دانش بومی دربند و کش بند در منطقه
شاید بتوان از عوامل موثر در شکل گیری این نوع سازه ها در منطقه به موارد زیر اشاره کرد:
-1 ژئومورفولوژی خاص کوهستانی و تپه ماهوری و شیب زیاد منطقه و عدم وجود مناطق دشتی و مسطح
-2نوع سازندهای زمین شناسی و حساسیت شدید آنها به فرسایش و تولید میزان بالای رسوبات ریزدانه همراه با سیلاب ها، بطوری که بندهای کوتاه احداث شده با وقوع تعداد معدودی سیلاب از رسوب پر شده و زمین مناسب برای کشت و کار را ایجاد می نمایند.
-3 نبود زمین مسطح جهت کشت و ریزش های جوی با شدت بالا و وجود بارش در فصول مختلف سال.
عوامل فوق باعث شده که مردم منطقه به صورت سنتی جهت تولید خاک و اراضی کشاورزی اقداماتی انجام دهند. اما به دلیل عدم شناخت کافی از اصول فنی و مهندسی، در گذشته راندمان کار پایین بوده، که با شروع فعالیت های آبخیز داری از اواخر سال 1373 در منطقه، طراحی سازه های آبخیزداری بومی باز مهندسی شد و پس از طراحی سرریز و افزایش استحکام آنها به صورت سنگی و ملاتی، افزایش طول عمر این سازه ها را همراه داشته و باعث تحولات زیادی در منطقه شده است. ادامه این فعالیت ها توانسته اند در افزایش تولیدات زراعی و باغی و کاهش فرسایش و رسوب اثرات قابل توجهی داشته باشد.
کلام آخر اینکه، این گونه بندهای کوتاه واحدهای معیشت مردم محلی به شمار می روند و در نظام حقوق عرفی محلی آبراهه ها و دره های سبز شده با احداث دربندها و کش بندها دارای مالک مشخص و صاحب حق و حقابه می باشند.دربندعلاوه بر مسئله آب، در این ناحیه بحث ایجاد زمین با مواد همراه سیل از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مردمان این دیار با کمک سنگ و خاک و با دانش بومی سازه هایی بنا می کنندکه به کمک آنها می توانند علاوه بر مهار سیل و بهره برداری از آن، زمین هایی آباد و کشتزارهایی غنی داشته باشند. این تکنیک به نام دربند معروف است.دربندها سازه های سنگی هستند که در آبراهه ها، عمود بر جهت جریان آب احداث می شوند.
این نوع سازه های سنتی یا بومی در حقیقت یک نوع بند خشکه چین محسوب می گردند که بیشتردر آبراهه های کوچک درجه 1 و 2 با هدف کنترل رسوب، ایجاد بستر کشت و نگهداشت و تامین رطوبت مورد نیاز کشت گیاهان ساخته می شوند. کاربرد این روش در مناطق کوهستانی و تپه ماهوری است که اراضی مناسب کشت محدود می باشد، این نوع دانش بومی آبخیزداری بیشتر در منطقه بشاگرد هرمزگان رواج دارد - شکل . - 2 این نوع سازه های بومی شبیه خوشاب های کوهستانی در منطقه سیستان و بلوچستان هستند.زمین ایجاد شده در پشت دربندها ، مزرعه کوچکی است که با توجه به میزان آب و رطوبت ذخیره شده در هنگام بارندگی در رسوبات مهار شده پشت دربند، امکان کشت دیم، نخل، مرکبات، سیر و غیره فراهم می کند. این شیوه کشاورزی سنتی بر پایه آبخیزداری، شکل رایج و تامین کننده معیشت مردم در روستاهای محروم منطقه بشاگرد به شمار می رود.
شرایط و محدودیت ها
جهت استقرار دربند نیاز به دو شرط اساسی سیلاب و رسوب می باشد. عواملی که باعث محدودیت ساخت این گونه
