بخشی از مقاله
سرآغاز
ساختارهای طبیعی درون شهری برای مرد م شهرنشین اهمیـت ویژهای دارد ، بویژه در قرون اخیر کـه شهرنـشینی رشـد روز افـزون داشته و انسان در پی ارتباط بـا طبیعـت در هـر فرصـتی کـه پـیش میآید به دامان آن پناه می برند، چرا که دسترسی به فضاهای بـاز و ســبز، کلیــد اصــلی ســلامت انــسان اســت .(Jackson, 2003) در شهرهای سنتی گذشته رابطهای متعادل بین انسان، طبیعت و محیط مصنوع وجود داشت . به دلیل وسعت اندک شهرها، بستر طبیعی شهر قابل درک بود و شهروندان بسهولت در ارتباط مـس تقیم بـا طبیعـت اطراف قرار میگرفتند. در آن زمان شهرها بخشی جداناشدنی از نظم طبیعت را به وجود می آورند و رابطـ ه فیزیکـی و بیولوﮊیـک آنهـا تـا حدود زیادی با فرایند خود تنظیم کنند ه طبیعت تضمین مـی شـد . در واقع بین شهر به عنوان جـ زء و طبیعـت بـه عنـوان کـل رابطـه ای
نویسنده مسئول: تلفن: ۹۷۹۳۳۳۳۲۱۹۰
مطلوب و جود داشت . در شهرهای کنـونی نیـز بـا توجـه بـه توسـع ه شهرها، ساختارهای طبیعی در محدود ه شهرها قرار گرفته اند. کاپلان و ماتسوکا معتـقدند که در تمام شهرهای جهـان، سـاکنان شـهرها، همواره در آرزوی ارتـباط با طبیـعت هستـند و محیطهـای طبیعـی، فضاهایی برای گردش و تفریح، خلوت کردن و برقـراری ارتبـاط بـا سایرین است که منجر بـه شـکلگیـری هـویت ی جمعـی مـی شـود .(Kaplan&Matsuoka, 2008) ساختارهای طبیعی درون شهری۱ نقش کلیدی در آفرینش فضاهای سبز شهری پایدار ایفـا مـیکننـد ؛ این ساختارهای طبیعی شامل رود دره ها، تپهماهورهـا، دریاچـههـا و جنگــلهــا و.... ضــامن تحمــلپــذیری۲، پایــداری۳ و دیرپــایی۴ (Micarelli , et al., 2007) کیفیت طبیعی شهر هستند و فضاهایی را برای گردشگری درون شهری ایجاد میکنند. بهطورکلی می تـوان گفت که ساختارهای طبیعی به هرگونه کـه در شـهر موجـود باشـند
golnarmohebali@gmail.com
۸۲۱
(انسان ساخت، یا زیرساختی)، بخشی از شبکه ح یاتی شهر محـسوب میشوند و حفاظت از آنها ضمانتی برای تداوم حیات شـهر اسـت . از اینرو احیا و باز زنـدهسـازی محـیطهـای طبیعـی تخریـب شـده و اندیشیدن راهکارهایی برای حفاظت آنها در برابر توسعه و آثار ناشی از حضور گردشگر موضوعی اجتنابناپذیر مینماید.
یکی از مهمترین کارکردهای ساختارهای طبیعی درون شهری، ایجاد بستری برای گردش و تفریح شهروندان اسـت . سـیر تـاریخی گردشگری در فضاهای طبیعی، نـشان مـی دهـد کـه بـا آغـاز قـرن هفدهم، فضاهای مخصوص عموم مردم که اساساً از کوچه باغهـا و باغهای عمومی تشکیل می شدند، در برخی مواقـع بـرای گـردش و تفریح مورد استفاده عموم قرار میگرفتنـد . همچنـین در ایـن زمـان برخی از باغهای خصوصی، یا سلطنتی نیز در روزهای خاصـی بـرای گردش عموم آزاد بود مانند باغ ورسای در پاریس (بهبهـانی، ۳۷۳۱). در عصر روشنایی (قرن هیجدهم) فضاهای عمومی شهرهای بـزرگ گسترش یافتنـد، گردشـگاههایی در اطـ راف اسـتحکامات نظـامی و باروهای قدیم احداث شدند و پارکهای عمومی نیز در همین عـصر به وجود آمدند . در قرن نوزدهم پارکهای شهری در پاسـخ بـه نیـاز مردم به فضاهای طبیعی و نیز کاهش آثار منفی صنایع و معـضلات محیط زیستی به وجود آمدند و فضاهایی را بـرای گـردش و تفـریح
مردم در شهر را به وجود آوردند.
در کلانشهر تهران از زمانهای قدیم رود درههای شمال تهران به علت آب و هوای خوب و نزدیکی به کوه برای گـردش و تفـریح مورد استفاده مردم قرار میگرفت. رود درهها همچنـین، دالانهـای جریان هوا و آب هستند که در کاهش آلودگی، یا بر عکـس انتقـال آلودگی در صورت حضور منبع آلاینـده در مـسیر بالادسـت، بـسیار مؤثرند.
رود درههای شهری جزیی از پیکر ه طبیعی شهر، بستر باغهـای قدیمی، بستر جوی و جویبار زنده و سلامت، دالان هـوای پـاکیزه و مامن پرندگان و از همه مهمتر بستر پیوند زندگی شهری با طبیعـت است (پاسبان حضرت، ۹۷۳۱).
محور رود دره دربند یکی از ثروت های شهر تهران است که در اثر توسعه شهری و بیتوجهی به ارزشهای زیست محیطی، تاریخی و عملکردی آن در معرض مخاطره قرار گرفته است . رود دره دربنـد سندی است که از چگـونگی رفتـار سـاکن ان گذشـت ه ایـن شـهر بـا موهبتهای طبیعی حکایت دارد . در اثر رفتارهای ناهنجار سـاکنان و گردشگران، رودی که سرزندگی و نشاط را بـرای شـهر بـه ارمغـان
مجله محیط شناسی شماره ۲۶
آورده است در انتهای مسیر به بستر جمـعکننـده فاضـلاب شـهری تبدیل میشود که باید از آن دوری جـست . نـشانه هـای بیمـاری در تمامی طول مسیر در قالب خشک شدن باغها و رشد جوی های بتنی هولناک و متراکم شـدن جمعیـت طـرفی ن محـور، تخریـب بناهـای تاریخی و اولویـت دادن بـه معـابر سـواره بـه بهـای از دسـت دادن محورها و مفاصل پیاده، استفاده از رود به جای سیستم دفع فاضلاب شهری و تجمع زباله، به چشم می خورد (مختـاری و امیرجمـشیدی، ۲۸۳۱). شکل شماره (۱)، منظـر قـدیم ی رود دربنـد و نقـش آن در گذران اوقات فراغت مردم را بخوبی نشان میدهد.
شکل شماره (۱): منظر قدیمی رودخانه دربند
(مأخذ: آرشیو عکس کاخ گلستان)
مواد و روشها
از آنجا که هدف از این پژوهش، شناخت رفتارهای گردشـگران در محیط رود دره و بررسی میزان سازگاری و ناسازگاری این رفتارها با حفاظت، یا آسیبهـای وارده بـر محـیط رود دره اسـت، بنـابراین حوزههایی که به بررسی رفتارها و ارتباط آن با محـیط پیرامـون بـه عنوان بستر شکلگیری رفتارها می پردازند به شرح زیر مورد مطالعـه قرار گرفتند:
