بخشی از مقاله
شکلگیري شهر قدرت و شهر بازدارنده با بهرهگیري از مبانی پدافند غیرعامل
چکیده
کشور ایران به دلیل قرارگیري در غرب آسیا (خاورمیانه) و موقعیتهاي منحصر به فرد ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک، ژئوکالچر، ژئوراهبردي، ژئومدیا، ژئوایدئولوژیک، آیرواستراتژیک، ابرقدرت خفته، رسالت جهانی، هزار سال پیش قراولی تمدنی دنیا، تمدن 10 هزار ساله و به عنوان یک بازیگر مستقل جهانی با اهداف ایدئولوژیک مثل استقلال سیاسی، حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی، مردمسالاري دینی، الگوي پیشرفت بومی (ایرانی- اسلامی)، قدرتسازي و بازتولید قدرت، تمدنسازي، اقتدارگرایی، تمدن معنوي و اعتماد به نفس ناشی از آن؛ مورد طمع، ترس و تهدید هژمونی جهانی(مدیریت جهانی) است، یکی از راههاي تهدید نیز حمله نظامی و از راههاي مقابله: پدافند عامل (دفاع با اسلحه) و پدافندغیرعامل (دفاع بدون اسلحه) است که پدافند غیرعامل در شهرسازي، برنامهریزي شهري و منطقهایی، ژئوپلیتیک، عمران، معماري، روابط بینالملل و غیره کاربرد دارد. مساله شهرسازي دفاعی و نقش پدافند غیرعامل در حیات شهرها از مباحث بنیادین در مطالعات شهرسازي و برنامهریزي شهري از دوران بسیار کهن تاریخی بوده است. در این راستا شناخت اصول مرتبط با شهرسازي دفاعی و مؤلفههاي شهرسازي دفاعی یکی از شاخصهاي موردنظر در ایجاد فضاي شهري با حداقل ریسک ممکن است. در این مقاله، هدف، بررسی ابعاد مختلف پدافند غیرعامل و مؤلفههاي شهرسازي دفاعی و نیز ارائه الگوي راهبردي در پدافند غیرعامل شهري است که از روش توصیفی- تحلیلی به منظور تعیین مبانی کلی پدافند غیرعامل در شهرسازي، همچنین از متد دلفی در یک جامعه نمونه 5 نفري از اساتید شهرسازي، ژئوپلیتیک، جغرافیا و برنامهریزي شهري دانشگاه تهران با هدف استخراج اصول اصلی استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که پراکندگی، پوشش، استحکامات و قدرتسازي از اصلیترین اصول در ایمنی بوده که به دنبال آن راهکارهاي بنیادینی چون؛ اعمال اصولی دسترسیها، بازتولید قدرت، قدرتسازي، تعیین مکانیابیهاي بهینه، ایجاد استتار در فعالیتهاي حساس شهري، اختفا و فریب دشمن در تعیین هدف حمله از اهمیت بالایی برخوردار است. از آنجایی که یکی از اهداف طراحی شهري، ایجاد اختلال در هدفگیري است؛ لذا مکانیابی مناسب اهداف، کاهش عرصههاي آسیبپذیر، اختلال در شناسایی، کاهش اهمیت و مطلوبیتهاي محیطی میتواند مبناي اصلی در رویکردهاي پدافند غیرعامل باشد تا نهایتاً شهر قدرت و شهر بازدارنده شکل بگیرد.
کلیدواژگان کلیدي: پدافند غیرعامل، شهرسازي دفاعی، جنگ، شهر قدرت، شهر بازدارنده.
مقدمه و هدف
پدافند غیرعامل در جهان از قدمتی به اندازه زندگی انسان برخوردار است. شکلگیري شهرها از بدو زندگی یکجا نشینی تاکنون تابع شرایط معینی بوده است. از مهمترین این شرایط میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
- استعداد طبیعی
- بینش و باورهاي اعتقادي
- شرایط اقتصادي
- عوامل سیاسی - فرهنگی
- موقعیت تجاري و بازرگانی
- ملاحظات دفاعی و امنیتی
- شرایط جغرافیایی – تاریخی
- عوامل انسانی وجهانی
- آمایش سرزمین
- شرایط ژئوپلیتیک
ملاحظات دفاعی و امنیتی از مهمترین عوامل مؤثر در شکلگیري هر گونه سکونتگاه انسانی در طول تاریخ است. چنانکه در ایران باستان، چین، روم، یونان باستان، استحکامات پدافندي همچون دیوارهاي دفاعی، سد، خندق، قلعهها، حصار، مکانیابی سکونتگاهها در پایکوهها و ارتفاعات؛ اجزاي اصلی مراکز و مجتمعهاي زیستی بشر بوده است .[10] تهدیدات، حوادث، وقایع، پدیدهها، سوانح، مخاطرات به دو قسمت: .1 طبیعی: زلزله، سیل، خشکسالی، زمینلغزش، سونامی، طوفان، آتشسوزي، طوفان و غیره؛ .2 انسانی: جنگ، حوادث رانندگی، تروریسم، وندالیسم، شورش، بیماري، آلودگی هوا و غیره (که جملگی بیش از 50 نوع است و 40 نوع آن در ایران اتفاق افتاده) تقسیم میشود، از مخاطرات طبیعی: زلزله (با بیش از100000 کشته در صد سال اخیر)، خشکسالی و سیل؛ از مخاطرات انسانی: جنگ ((موضوع این مقاله و پدافند غیرعامل) با بیش از 300000 کشته در صد سال اخیر، فقط در جنگ تحمیلی ایران و عراق، ایران متحمل بیش از 250000شهید شد)، تروریسم وحوادث رانندگی؛ محتملترین در ایران است، تهدیدات انسانساز به سه دسته تقسیم میشود:
تهدیدهاي نظامی (تهاجم هوایی، زمینی، دریایی؛ که بیشتر متوجه تجهیزات و تأسیسات شهرها و اماکن حیاتی، حساس و مهم کشور است)
1. تهدیدهاي امنیتی(خرابکاري، بمبگذاري، ترور و غیره)
2. تهدیدهاي اتفاقی(آتشسوزي، انفجار مخازن سوخت، نشت مواد خطرناك)
ایران جزء 10 کشور حادثه خیز دنیاست،10 درصد منابع و 1 درصد جمعیت دنیا در ایران است،
و به دلیل موقعیتهاي منحصر به فرد جغرافیایی و اهداف ایدئولوژیکی که در چکیده ذکر شد و پتانسیل قدرت جهانی، بنیان الهام بخشی که کوروش ایران را بر آن پایه نهاده، مورد: طمع،ترس تهدید همیشگی از جانب دشمنان این سرزمین در طول تاریخ بوده؛ از اینرو، پدافند (دفاع) چه بهصورت عامل (با اسلحه) چه غیرعامل (بدون اسلحه) اهمیت حیاتی براي این سرزمین دارد. تمهیدات دفاعی که کوروش، اردشیر بابکان، داریوش، سلمان فارسی، شاه اسمائیل صفوي، شاهعباس، امیرکبیر، مصدق، خمینی کبیر و سیدعلی خامنهایی در ساخت قلعهها، دژها، دیوارها، خندقها، کهندژ، شارستان، ربض، پلها، راهها، شهرهاي زیرزمینی، حکومت متمرکز قوي، مدیریت واحد، قدرتسازي و بازتولید قدرت، استقلال سیاسی، اقتدارگرایی، آمایش دفاعی، ایدئولوژي دینی،حفظ تمامیت ارضی و بومیسازي لحاظ کردند همگی به نوعی تمهیدات پدافندي است .(3)
گاه با ایجاد دژها و احداث شهرهاي مرزي مانند سمرقند، گاه با ایجاد استحکامات دفاعی چند لایه به دور مراکز سکونتگاهی و شهرها مثل هگمتانه و زمانی با بهرهگیري از عناصر و عوامل طبیعی در ترکیب با استحکامات مصنوعی همچون تختجمشید و گاهی با ایجاد موانع و استحکامات عظیم و گسترده دفاعی چون دیوار دفاعی گرگان معروف به ”دیوار- سد“ انوشیروان. در دوران تمدن مادها صدها ”هدژ“ و شهر وجود داشته است که این امر نشاندهنده وجود جنگهاي زیاد در پهنه سرزمین ایران است }همان.{
ایجاد قلاع سنگین و ”شهر- تپههاي“ بیشمار در نقاط متفاوت ولی مشخص سرزمین ماد، سه مقوله جهانبینی، اقتصاد و زیست محیطی را همزمان در خود دارد. هر یک از ”شهر- تپهها“،خود یک ”شهر- معبد“ است، یک ”شهر- قدرت“ است که از دیدگاه زیست- محیطی در نقطهاي واقع شده است که برآیند کلیه نیروهاي زیست- محیطی است. چنین سازماندهی، هم به عامل ”غارت- دفاع“ به عنوان عوامل اقتصادي در شکلگیري ”شار“ نظر دارد و هم به عنوان حافظ مکان و زمان، تبلور قطعی و فضایی جهانبینی حاکم است. ”شهر- معبد“ حافظ حقیقی مردمان و سرزمینهاي پیروان خویش است.{5}
در شهرسازي ایرانی و در دوران قبل از اسلام، شهر به سه فضاي مشخص کهندژ (فضاي حکومتی و اداري شهر) شارستان (فضاي پیرامون کهندژ) و ربض (فضاي بیرونی گرداگرد شهر) تقسیم میشده است. در دوران اسلامی فضاي حکومتی که در میان شهر قرار داشت، جاي خود را به فضاي اجتماعی (مسجد و تأسیسات مذهبی) داد. فضاي حکومتی نیز از فضاي اجتماعی و مرکزي شهر فاصله گرفته و در کنار شهر قرار گرفت .{2}
در بافتهاي ارگانیک و سنتی ایران طرح شارستان و به ویژه ارگ به گونهاي بود که در صورت نفوذ دشمن به داخل قلعه، طرحهاي پیچ در پیچ و ابعاد و اندازههاي کوچهها و احیاناً ساباطها که در تمامی بافتهاي سنتی حاشیه کویر ایران مرسوم است، باعث کندي سرعت مهاجم پس از فروپاشی شهر به سمت خط دفاعی دوم میشد. در شارستان و به ویژه ارگ، مجموعهاي از طرحهاي استتار و حتی طرحهاي اغفال کننده وجود داشت به طوري که اکثر شریانها، نیروها را به اهداف انحرافی هدایت نموده و یا به بن بست میکشاندند، این خصیصه متعلق به تمام بافتهاي ارگانیک و سنتی است.
این دسته از جنگهاي اولیه در گروه جنگهاي نسل اول جاي میگیرد. بدیهی است که طراحی معماري و شهرسازي مناطق مختلف کشور با توجه به ویژگیهاي جنگهاي نسل اول مبتنی بر ساخت استحکامات پدافندي همچون دیوارهاي دفاعی، سد و خندق بوده است. طبق شواهد تاریخی این استحکامات در بسیاري موارد با اقدامات دفاعی و پدافند غیرعامل در برابر جنگهاي نسل اول کارآمد بودهاند .(11)
ورود سلاحهاي گرم به صحنه جنگهاي ایران از اواسط دوران قاجاریه تغییرات بنیادي در شیوهها و ملزومات دفاعی ایجاد نمود و موجب حذف استحکامات دفاعی و رشد افقی سریع شهرها و در نهایت تغییر گسترده ساخت، سیما و تعداد شهرهاي ایران گردید. این رشد سریع بدون توجه به ضروریات دفاعی شهرها صورت میگرفت و این در حالی بود که طبق شواهد موجود، در دوران متأخر به طور متوسط هر سی سال یک بار یک جنگ در این سرزمین روي داده است. در 5 هزار سال گذشته 14 هزار جنگ در دنیا رخ داده با 4 میلیارد کشته، از 1945 تا حالا فقط 2 هفته در دنیا بدون جنگ بوده.
طبق شواهد موجود، سلاحهاي گرم زمانی وارد نیروي نظامی ایران شد که اواخر دوران جنگهاي نسل سوم محسوب میشود. از این رو فقدان آمادگی کشور منطبق با ملزومات دفاعی در دو بعد عامل و غیرعامل موجب وقایع فاجعه بار منتهی به دو معاهده ننگین گلستان و ترکمن چاي گردید که طی آن بخشهاي وسیعی از خاك ایران از دست رفتند. در این دوران وضعیت نیروي نظامی تا حدودي متناسب با جنگهاي نسل دوم بود ولی آمادگی دفاعی مناطق شهري کشور همچنان مبتنی بر سبک دفاع در جنگهاي نسل اول بوده است .{1}
در دوران پهلوي با پایان جنگ جهانی دوم به عنوان شاخصترین جنگ از نسل دوم و نیز آغاز دوران جنگ سرد بین دو بلوك شرق و غرب که مبتنی بر الگوي جنگهاي نسل سوم است، به دلیل هم پیمانی حکومت وقت با آمریکا، ارتش براي جنگهاي منطقهاي از نوع نسل سوم تجهیز گردید تا در صورت تهاجم احتمالی شوروي براي دسترسی به آبهاي گرم خلیج فارس، ایران بتواند 2 هفته در مقابل شوروي مقاومت کند کند تا امریکا برسد . ولی در بعد برنامهریزي شهري و معماري اقدامات محدودي انجام گردید که شاخصترین آنها میتوان برخی
مجتمعهاي زیستی همچون شهرك اکباتان در حوالی فرودگاه مهرآباد تهران و شهركهاي نظامی اشاره کرد. سالهاي تجاوز عراق به ایران را میتوان آخرین تجربه جنگی کشور و با ویژگی کاملاً متفاوت از جنگهاي گذشته محسوب نمود.
در این جنگ از سلاحهاي گرم، دوربرد و داراي قدرت تخریبی زیاد استفاده شد. حملات هوایی و موشکی و توپخانهاي گسترده در نوع خود براي اولین بار تجربه شدند. استراتژي دشمن در حمله به مناطق غیرنظامی، تحمیل فشارهاي اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و روانی بر مردم و دولت بود. در این جنگ، به دلیل عقبماندگی زیاد در علم و فنآوري؛ مکانیابیها، برنامهریزيها، طراحیهاي شهري، توسعه شهري، معماري مراکز و تأسیسات شهري مبتنی بر پدافند غیرعامل نبود .{6}
پس از حمله اسرائیل به تأسیسات هستهایی عراق و سوریه همچنین حمله امریکا و ناتو به عراق از سال 1382 با تدابیر مقام معظم رهبري اصول پدافند غیرعامل نوین اجرایی شد، بهخصوص تأسیس قرارگاه پدافند هوایی خاتمالنبیا به عنوان رکن چهارم نظامی و متعاقبا سازمان پدافند غیرعامل و فراگیر شدن اصول آن به عنوان رکن پنجم نظامی* ایران را به عنوان قدرت اول منطقه تثبیت کرده و آسمان کشور را از لحاظ دفاعی چون گنبدي فولادي کرد، در واقع لیدر ایران با روش فرا پوزیتیویسم خوب قدرتسازي کرده است. پس از شکست آمریکا در جنگ ویتنام و طرحریزي استراتژي نوین با نام استراتژي پنج حلقه واردن، آمریکا توانست ابتدا با اجماع جهانی و سپس حمله هوایی به تأسیسات حیاتی، حساس و مهم؛ ابتدا کشور مورد تخاصم را خلع سلاح کرده سپس بهصورت زمینی وارد شده و دست به اشغال سرزمینی و نهایتاً تغییر نظام سیاسی بکند؛ نمونه عینی آن حمله به عراق است؛ در واقع استراتژي واردن جدیدترین استراتژي موفق امریکاست که این استراتژي با تمهیدات پدافند غیرعامل، عامل و استفاده از تمام ظرفیتهاي دفاعی قابل شکست است}جدول اجزاي پنج حلقه واردن{ (رکنهاي سهگانه نظامی عبارتند از: نیروي هوایی، دریایی و زمینی.(3)(*
هدف این مقاله کاربرد پدافند غیرعامل در شهرسازي، برنامهریزي شهري و منطقهایی و ژئوپلیتیک است که در پایان الگویی از این کاربرد ارائه میگردد تا با اجراي آن نهایتاً شهر قدرت و شهر بازدارنده شکل بگیرد.
تهاجم نظامی دشمن به شهرها و روستاها (جنگ جهانی دوم):
در مناقشهها و تهاجمهاي اخیر بیش از 80 درصد کشته شدگان، غیرنظامی هستند. امروزه در همان ساعات اولیه تهاجم، شهرها آماج حملات قرار میگیرند و غیرنظامیان، خود را درگیر تهاجم تمام عیار میبینند. بدون تردید کشتار انسانها مهمترین معلول تهاجم شهرهاست. از زمان جنگ جهانی دوم به بعد،21 میلیون نفر در 150 تهاجمی که بیشتر آنها در جهان سوم روي داده، کشته شدهاند.
آمار تلفات غیر نظامیان در تهاجمها روندي افزایشی داشته است:
در جنگ جهانی اول، آمار تلفات انسانی 10 میلیون نفر بوده است که همگی نظامی بودهاند. در جنگ جهانی دوم، تلفات غیرنظامیان 6 میلیون نفر بیشتر از نظامیان بوده است.
در جنگ کره، تلفات غیرنظامیان 95 درصد و تلفات نظامیان 5 درصد بوده است.
شمار تلفات نظامی جنگ جهانی دوم 23/140/000و تلفات غیرنظامی 29/340/000 نفر بوده است.
سابقه تهاجم به شهرهاي ایران (جنگ تحمیلی عراق و ایران):
حملات پیدرپی هوایی و موشکی به نقاط مسکونی شهرهاي ایران، طی نزدیک به هشت سال دفاع مقدس، به چهار دوره تقسیم شده است که آخرین دوره تهاجم موسوم به تهاجم شهرها از تاریخ 1366/11/23 آغاز میشود. این در حالی است که از تاریخ 1358/1/22 تا تاریخ مذکور، طی حملات رژیم بعثی عراق،4900 تن از کودکان، زنان و مردان بیگناه در شهرهاي ایران شهید و 23هزار تن مجروح شدند. بنابر گزارش سازمان ملل، در طی جنگ تحمیلی در اثر بمباران کور دشمن 130000خانه به کلی تخریب و به 190000خانه خسارت عمده وارد گردید.
اولین حمله موشکی عراق علیه شهرهاي ایران 16 مهرماه سال 1359با شلیک سه فروند موشک به شهر مقاوم دزفول آغاز شد که بر اثر اصابت این 3 موشک به نقاط مسکونی شهر،50 تن به شهادت رسیدند و تعدادي نیز مجروح شدند.
رژیم عراق در نخستین دوره حملات خود به شهرها و روستاهاي ایران که از تاریخ 1362/11/13 آغاز شد، 39 شهر و روستا را مورد حملات هوایی خود قرار داد و 1227 نفر از مردم غیرنظامی و بیدفاع ساکن شهرها را به شهادت رساند و 4682 نفر را مجروح کرد. در دومین مرحله تهاجم شهرها که از تاریخ 1363/3/5 آغاز شد، رژیم بغداد 115 بار مردم ساکن 27 شهر جمهوري اسلامی ایران را مورد حملات موشکی، هوایی و توپخانه خود قرار داد که در نتیجه طی 20 روز،570 تن از مردم بیدفاع ساکن شهرهاي ایران به شهادت رسیدند و 1332 نفر مجروح شدند. در سومین مرحله تهاجم شهرها علیه مردم مظلوم ایران در زمستان سال 1365 که با بمباران و موشک باران همراه بود، 65 شهر مورد اصابت 27 فروند موشک و 236 بار حمله هوایی و گلولههاي توپ قرار گرفتند و در نتیجه 3035 نفر شهید و 1150 نفر مجروح شدند. در دوره دوم از مرحله چهارم حمله به شهرهاي ایران توسط عراق که از 1366/11/23 تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت 189 فروند موشک به ایران شلیک شد که 132 فروند آن به مناطق مسکونی، بیمارستانها، مدارس، فروشگاهها و نقاط پر رفت و آمد تهران اصابت کرد. در این مدت 25 فروند موشک به قم، 22 فروند موشک به اصفهان، 4 فروند موشک به تبریز،3 فروند موشک به شیراز، و 2 فروند موشک به نقاط مسکونی کرج و 8 فروند موشک به تهران اصابت کرد و در نتیجه این دوره تهاجم شهرها 1727 نفر از مردم غیرنظامی شهرها به شهادت رسیدند و 8393 نفر
