بخشی از مقاله
چکیده
دربند به عنوان یکی از شهرهای ساحلی درکنار دریای مازندران - کاسپین - و به عنوان بخشی از سرزمین قفقاز نقش مهمی در تحولات سیاسی این سرزمین ایفا میکرد. این شهر پس از تصرف کامل قفقاز توسط شاه اسماعیل اول زیرنظر حاکم شروان قرار گرفت، اما پس از طغیان حاکم شروان و ایجاد بیگلربیگی در شروان دربند از موقعیت مناسبتری در حاکمیت صفوی برخوردار شد. دربند نه تنها در عصر صفویه بلکه از عصر باستان به علت همجواری با داغستان شمالی و اقوام بیابانگرد به عنوان دروازه ورود به قفقاز، اران و ایران شناخته می شد، بنابراین حفاظت از این شهر برای حاکمان ایرانی در تمام دورههای تاریخی یک ضرورت سیاسی شمرده می شد و اهمیت آن به اندازه ای بود که اعراب این شهر را دارالابواب و شهر مرزی می دانستند.
دربند در عصر صفویه افزون برموقعیت استراتژیکی آن به عنوان شهری مرزی، از نظر مذهبی نیز به صورت کانون مهاجرت قزلباشان تشیع درآمده بود. همچنین این شهر در مسیر راه تجارت ابریشم قفقاز و گیلان نیز قرار داشت و بازرگانان محصولات خود را از طریق بندر این شهر باروسیه و یا نقاط دیگر مبادله میکردند. شاهان نخستین صفوی به دلیل اهمیتی که این شهر در نظام اداری صفویه داشت به ارزش آن پی بردند، اما در اواخر صفویه دربند بارها شاهد هجوم داغستانیها، قزاقها و دیگر اقوام بود، بنابراین مردم این شهر و در رأس آنها تجار و بزرگان آن با استقبال از ورود پطرکبیر شهر را در اختیار وی گذاردند. با وجود این درباره موضوع مورد اشاره این پرسش مطرح است که چه عواملی موجب اهمیت دربند در مصر صفویه شد؟ با توجه به پرسش فوق میتوان این فرضیه را بیان کرد؛ موقعیت استراتژیکی دربند از نظر سیاسی و اقتصادی از مهمترین دلایل توجه شاهان صفوی به دربند بوده است.
مقدمه
قفقاز در اغلب دورههای تاریخی ایران از اهمیت زیادی در مناسبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران برخوردار بود. این منطقه به جهت موقعیت جغرافیائی آن همواره یکی از مناطق موردمناقشه حکومتهای ایرانی با سایر دولتهای بیگانه بود. دولتهای ایران سعی در تحکیم موقعیت سیاسی خود در قفقاز داشتند، با این حال روابط ایران با اقوام و طوایف قفقاز پس از صفویه وارد مرحله جدیدی شد. گسترش تشیع و تعمیم آن در بین اقوام ساکن در قفقاز که اغلب آنها پیرو دین مسیحیت و یا مسلمانان اهل تسنن بودند، واکنشهایی پدید آورد و این مسأله موجب شد. آنها تا پایان عصر صفویه به راحتی جذب این حکومت نشدند، به ویژه در مناطق کوهستانی نظیر داغستان که امکان نفوذ قزلباشان صفوی کمتر بود، مردم این منطقه همچنان از پیروان متعصب اهل تسنن باقی ماندند با این حال روابط حکومت صفویه با برخی از شهرهایی که در بخشهای جلگه ای و یا ساحلی داغستان و قفقاز قرار داشتند، متفاوت بود.
دربند از نظر جغرافیایی در سواحل دریای مازندران - کاسپین - واقع شده بود. و علاوه بر این به دلیل این که این شهر از دورانهای دور به عنوان سدی در برابر اقوام مهاجم شمرده می شد برای حکومتهای ایرانی از اهمیت زیادی برخوردار بود. - بارتولد، ٌَِْ: ًٍ - به گزارش متون تاریخی، حکومت صفوی و برخی از شاهان دوراندیش آن برای جلوگیری از نفوذ بیابانگردان بارها به تعمیر دیوار دفاعی آن پرداختند، زیرا از این مساله آگاه بودند که در صورت سقوط دربند، قفقاز مورد هجوم اقوام مهاجم قرار خواهد گرفت.
اهمیت این شهر و مرزیبودن آن موجب شده بود تا اعراب نیز در فتوحات نخستین خود به نقش آن پی برده و به آن باب الابواب لقب دهند. حکومت صفویه با مهاجرت ایلات قزلباش در این شهر و اسکان آنها دو هدف را دنبال میکرد. نخست قصد داشت تا با شورشها و هجومهای احتمالی از این منطقه به قلمرو صفوی مقابله کند و دیگر این که فرایند گسترش تشیع را با کمک قزلباشان توسعه بخشد. این اهداف در دوره شاهان نخستین صفوی با دقت دنبال شد، اما در اواخر حکومت صفویه، دربند مورد توجه و رسیدگی حکومت صفویه قرار نگرفتاز. نظر اداری شاه اسماعیل پس از فتح شِروان، دربند را به عنوان جزئی از حکومت شروان و زیرنظر حاکم آن قرار داد، با این حال پس از تبدیل حاکم شروان به بیگلربیگی، دربند به صورت جداگانه اداره می شد.
اهمیت دیگر دربند به دلیل تجمع بازرگانان ابریشم بود. قفقاز به عنوان یکی از مراکز ابریشمخیز ایران عصر صفوی محسوب می شد، بنابراین ابریشم شروان - شیروان - و قفقاز که از نظر کیفیت نیز مرغوب بود به این شهر ساحلی آورده و تجارت می شد. روسیه پس از آگاهی بر اهمیت نظامی و اقتصادی این شهر، دربند را مورد توجه قرار داد و در لشکرکشی پطر کبیر به ایران، دربند به عنوان یکی از نخستین شهرهایی بود که به تصرف تزار درآمد، البته تزار با پیشنهاد وهمکاری تجار و بزرگان این شهر وبا صلح دربند را در اختیار گرفت، زیرا مردم شهر برای حفظ دربند در اواخر عصر صفویه حاضر به پذیرش حکومت صفویه نبودند.
مهمترین پرسش که در ارتباط با موضوع مطرح می شود،چنین است؛دربند در عصر صفویه از چه نظر برای حکومت صفویه اهمیت داشت؟با توجه به پرسش یاد شده می توان فرضیه زیر را طرح کرد.دربند به جهت قرار گرفتن در گذرگاه شهر های آباد ایران با قفقاز شمالی و دروازه اقوام سرکش به ایران و همچنین تبدیل شدن به یکی از مراکز تجارت ابریشم نقشی مهم در نظام ایالات این حکومت ایفا می کرد.محقق با استفاده از منابع و مآخذ تاریخی و جغرافیایی عصر صفویه و همچنین برخی از متون روسی سعی در تبیین نقش دربند در عصر صفویه دارد.
جغرافیای تاریخی دربند
شهر دربند به عنوان یکی از مراکز فرهنگی، اقتصادی ومدنی داغستان از عصر باستان تا دوره مورد بحث نقش مهمی در تحولات سیاسی واجتماعی قفقاز و ایران داشت. در عصر باستان حفاظت از این شهر به منظور جلوگیری از ورود اقوام بیابانگرد به ایران اهمیتی حیاتی برای ایجاد ثبات حکومتهای ایرانی در عصر باستان داشت. در مآخذ عصر اسلامی به جهت واقع شدن دربند در شمار دروازه خزر و یا دروازه آلبانیا، مورخان به آن عنوان باب الابواب داده اند. - ٌ - - ذکریا قزوینی، ٌٌَْ: ٍَُ؛ استخری، ٌََّ: ٌَُ - روس ها به دربند، »دربنت «derbent میگویند و این واژه را در متون تاریخی و جغرافیایی خود به کار میبرند - بارتولد، ٌَِْ: ٍَ - تصرف و دستیابی یک نیروی بیگانه بر دربند به معنای تسلط بر قفقاز و داغستان بود، زیرا این شهر درازه ورودبه این مناطق بود. - ٍ - واقع شدن دربند در کنار معبر کوهستانی دروازه خزر، تنگه خزر و یا دروازه آلبانیا موجب شده بود تا حفظ و محافظت آن از اهمیت زیادی برخوردار باشد.
