دانلود مقاله اعجاز قرآن

بخشی از مقاله

مقدمه :

قرآن کتاب آلهی ، کلام
خدا و بزرگترین اعجاز جاودانه آخرین پیام اور الهی محمد بن عبدالله (ص) و عصاره و چکیده همه کتب آسمانی است .
قرآن کتابی است که غبار کهنگی و فنا هرگز نمی تواند بر صفحات نورانی آن بنشیند ، و گذشت زمان نه تنها ان را فرسوده نمی کند ، بلکه روز به روز علوم و معارف پوشیده انرا هویداتر می گرداند .

هیچ آیین و مکتبی توان مقابله با حقایق استوار و ابدی قران را ندارد . دستوراتش جامع و تا قیام رستاخیز قابل اجراست .
قران یگانه کتابی است که می تواند خواسته های جوامع بشری را در همه ابعاد عبادی ، سیاسی ، اقتصادی ، قضایی ، تربیتی ، علمی ، اخلاقی و فرهنگی و هنری به بهترین شکل در آورده سازد ، و انسان را به سوی عالی ترین مراتب رشد و کمال انسانی رهنمون شود .

قران دژ مستحکم امت اسلامی است . از این رو دشمنان اسلام در طول تاریخ همواره کوشیده اند ، با انواع دسیسه های پنهان و اشکار امت اسلامی را از تعالیم حیات بخش قرآن دور نگه داشته و این کتاب انسان ساز را مهجور و از متن جامعه اسلامی خارج و یا منزوی نمایند . ولی علیرغم تلاش مستمر انان ، این کتاب مقدس و این ودیعه بزرگ الهی همواره سر منشاء تمامی تحولات و حرکتها و قیامها بوده ودرخشش ایات روشن ان ، چشم خفاشان زمان را کور کرده است . انقلاب اسلامی ما جوشیده و برگرفته از تعالیم مقدس قرآن است ، که توسط بزرگ پرچم دار حرکت قرآنی در عصر حاضر، حضرت امام خمینی (قدس سره ) در پهنه سرزمین ایران تحقق یافته و می رود تا پیامهای انسان ساز و رهایی بخش قران را به گوش تمامی جهانیان برساند .

شایسته است ، امت اسلامی ، مخصوصاٌ نسل جوان ، این آینده سازان و سنگرداران فرهنگ قرانی ، هرچه بیشتر با این کتاب مقدس و زمینه های درخشش و تابش پرتو نورانی آیات آن را بر قلوب خود فراهم اورند .
خداوند همه مارااز پیروان شایسته قرآن قرار دهد .

ان هذا القران یهدی للتی هی اقوم و یبشر المومنین الذین یعلمون الصالحات ان لهم اجراٌ کبیرا . « سوره بنی اسرائیل آیه 19»

قرآن مردم را به استوارترین راه ، رهبری و راهنمایی می کند . کتابی است ارجمند که باطل و گمراهی در آن را ندارد و از جانب خداوند عزیز بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شده است .
پیامبر اسلام به قران اهمیت بسیار می دادند و در تعلیم و به کار بستن دستورات آن سعی وافری داشتند . مشتاق بودند که این کلام نورانی در دلهای انسانی بنشیند . و خانه دل را از اغیار دور نماید و تجلی گاه جلوه های الهی گرداند .

ایشان می فرمودند: « قلبی که ظرف قرآن باشد از عذاب خدا به دور است». همچنین «چون فتنه ها همچون پاره های شب سیاه و تار شمارادر میان گرفت به قرآن روی آورید ».
با این که قرآن را خود به دیگران تعلیم می کردند باز دوست داشتند ایات قرآن را از دیگران بشنوند . «ابن مسعود» و به نقلی «عبیده» می گوید : آن حضرت روزی به من گفت : «برمن قرآن بخوان برای تو با آنکه قرآن برتو نازل شد ؟ فرمود : دوست دارم از دیگری بشنوم».

سوره نساء را آغاز کردم و همین که به آیه «فکیف اذا جئنا من کل امه بشهید و جئنابک علی هو لاء شهیدا» رسیدم سربلند کردم ، دیدم اشک از چشمان پیامبر جاری است .
پیامبر (ص) کسانی را که در قرائت و حفظ قرآن از دیگران جلوتر بودند، بسیار گرامی می داشت . روزی جمعی را به سفری فرستاد . از آنها پرسید : «چقدر قرآن می دانید »؟
یکی که از همه جوانتر بود گفت : «من فلان و فلان و سوره بقره را می دانم».
فرمودند: بروید . امیر شما این جوان است .

گفتند : «او از همه کم سال تر است ، فرمود : اوسوره بقره را می داند ».
دو چیز را بیشتر سفارش می کردند :«یکی قرآن و دیگری اهل بیت (ع) که معلمان و مفسران و آگاهان به قرآن هستند ».
خاضعانه از خداوند بزرگ مسئلت دارم ، مارادر جهت تاسی به رسول الله (ص) و ائمه طاهرین (ع) و شناخت و عمل به دستورات مقدس قرآن یاری و هدایت فرماید .
قرآن یگانه سند جاویدان الهی است ، که می تواند بشر سرگردان را به سرچشمه زلال فرهنگ الهی رهنمون گرداند . انس با قرآن ، مقدمات حرکت و هدایت ادمی را در صراط مستقیم ، دوری از رذائل و آلودگی ها ، شکوفا شدن استعداد های عالیه روحی و ملکوتی و رسیدن به مرحله کمال انسانی را آسان می سازد .
پس شایسته است که دقیقه ای را فرو نگذاریم و از این سرچشمه پاک و گوارای الهی دل و جان خویش را سیراب نماییم .

مراحل نزول قرآن :
قرآن کریم در سلسله طولی ، سه مرحله از نزول را طی کرد تا در اختیار مردم قرار گرفت :
1- نزول در لوح محفوظ (لوح محفوظ ظرف قرآن است ).
2- نزول در بیت العزه آسمان دنیا
3- نزول تدریجی آن بوسیله جبرائیل برپیامبر اسلام (ص).

معنی لغوی وحی :
وحی در اصل به معنی اشاره سریع است و به اعتبار سرعت گفته اند : «امر وحی» یعنی کار سریع .
وحی در قرآن به معانی گوناگونی آمده است ، از جمله :
1- الهام فطری به انسان : مانند الهام خداوند به مادر موسی
2- الهام غریزی به حیوان : از فبیل الهام خداوند به زنبور در ساختن لانه خود .
3- اشاره سریع و مرموز : چنانکه خداوند در مورد زکریای پیامبر(ع) می فرماید .
4- القاء امری به فرشتگان : تا آن را فوراٌ فرمان برند .
5- سخن گفتن خداوند با انبیاء .

گرد آوری و نگارش قرآن در زمان حیات پیامبر (ص) :
پیامبر اسلام (ص) – به منظور صیانت نصوص قرآنی – علاوه بر استمداد از نیروی حافظه خود و حافظه مردم دستور داد قرآن را بنویسند و انانکه دست اندر کار نگارش قرآن بودند ، به «کتاب وحی » نامبردار بوده اند .

شمار این نویسندگان وحی به چهل و سه و یا چهل و پنج نفر بالغ می گردد که در زمان پیامبر اسلام (ص) به کتابت وحی اشتغال داشته اند .
لازم به ذکر است که پنج نفر از کاتبان وحی که عبارت بودند از : علی بن ابیطالب و زید بن ثابت و عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل و ابی بن کعب بیشتر افتخار حضور پیامبر را داشته اند و حضرت علی (ع) سرپرست و ناظر آنان بوده است .

گرد آوران قرآن :
کسانی که به گرد آوران قرآن در زمان رسول اکرم (ص) اقدام کرده اند عبارتند از :
علی بن ابیطالب (ع)
معاذ بن جبل
زید بن ثابت
ابی بن کعب
ابوزید ثابت بن زید بن نعمان .

نوشت ابزاری که معمولاٌ در ابتدا آیات قرآن را برآن می نوشته اند :
1- آفتاب :
در آن زمان معمولاٌ چوبهایی می ساختند که تقریباٌ پهن و صاف باشد ، و آن را جهت سوار شدن بر پشت شتران می گذاشتند . این چوبها به جهت قسمت صاف و مناسبی که داشت ، گاهی جهت نوشتن مطالب گوناگون از جمله بعضی از آیات قرآن به کار رفته است که اینگونه چوبها را آفتاب می گفته اند .
2- اکتاف :

جمع «کتف» به معنای استخوان شانه است در ان ادوار نیز گاهی این استخوانها را به گونه ای قرار می دادند که پس از خشک شدن آماده برای نوشتن باشد .
3- حریر :نوعی پارچه بوده اسن که به جهت دوامی که داشته ، ایات قرآن را روی آن می نگاشتند .
4- رق : نوعی برگ سفید یا پوست نازک و لطیفی بوده که از آن جهت کتابت قرآن استفاده می کرده اند .
5- سجل : این کلمه به معنی عهد نامه و کتیبه است که قضات صورت دعاوی و احکام شرعیه را بر آن می نوشتند .
6- صحف : این هم یک نوع برگ نازک بوده که جهت نگاشتن و نویسندگی مفید بوده و روی آن کتابت می کرده اند .

7- عسب : این لغت به معنای چوب درخت خرماست ، که دارای برگهای پهن و مناسبی بوده است و جهت کتابت آیات و موارد دیگر از ان استفاده می کرده اند .
8- قرطاس: این واژه به معنای کاغذ است . در آن ایام لوحه هایی از کاغذ وجود داشته که در نگارش آیات خدا از آنها استفاده می کرده اند . این لغت در قرآن نیز آمده است .
9- قلم : این کلمه در چهار آیه از سور قرآن بیان گشته و از آنجا که وسیله مهمی در آموزش و آموختن علوم و شناساندن هستی و جهان آفرینش است ، خداوند تبارک و تعالی آن را با اهمیت شمرده و حتی به ان سوگند خورده است و سوره ای از سور قرآن را نیز به آن اختصاص داده است .

10- مداد: این لغت نیز بیانگر نوعی نوشت ابزار است به معنی مرکب که در قرآن نیز ذکر شده است .

رسم الخط قرآن :
طرز نگارش خطوط هر زبان را رسم الخط آن زبان می گویند .
رسم الخط قران مجید مطابق قواعد زبان عربی می باشد و در صدر اسلام ، آیات قرآن را با خط کوفی می نگاشتند و در سال (310) قمری ابو علی محمد بن علی بن حسین مقله اثنی عشری ( متوفی 328) خط نسخ را ابتکار نمود و به سبب آسانی و نیکویی رواج گرفت و جایگزین خط کوفی گردید .

علامت گذاری حروف قرآن :
به گفته بیشتر مورخین اولین کسی که تمام قرآن را اعراب و حرکت گذاری کرد، ابولاسود دولی بود . وی علم صرف و نحو را از حضرت علی (ع) آموخت .
ابو حنان توحیدی گوید : علی بن ابیطالب (ع) شنید که قاری قرآنی آیات را بر غیر وجه صحیح قرائت می کند . این مطلب حضرت را ناراحت ساخت . ابولاسود دولی را فرا خواند و به او پیشنهاد فرمود که قاعده و نمونه و مقیاسی برای مردم وضع کند ، البته جهات مختلف مطلب را برای او باز و روشن نمود و زمینه کار را برایش فراهم نمود و نمونه هایی از قواعد را برای او بیان داشت .

نقطه گذاری حروف قرآن :
مشهور است که اینکار نقطه گذاری و جدانمودن حروف متشابه (مانند ب-ت-ث-....) و تشخیص آن از یکدیگر در زمان عبدالملک بن مروان پنجمین خلیفه بنی امیه صورت گرفته است . لیکن به طوری که مورخین متذکر شده اند از نقطه نظر تشابه حروف محققاٌ نقطه گذاری قبل از اسلام نیز در میان اعراب معمول بوده و محتمل است به تدریج قسمت اعظم ان از بین رفته و فراموش گردیده و هنگام بعثت رسول اکرم (ص) یکسره متروک شده باشد .

چون خواندن قرآن ، بدون نقطه مشکل بود و سبب اشتباه در قرائت می گردید . در بیمه قرن اول هجری قمری در زمان عبدالملک بن مروان نقطه گذاری حروف قران به وسیله ابوالاسود دولی انجام گرفت . و به قولی این عمل توسط «نصربن عاصم لیئی بصری » و «یحیی بن یعمر عدوانی بصری قاضی خراسان »، که از شاگردان ابوالاسود دولی بودند انجام گرفت . سپس ابو حاتم سجستانی نحوی و قاری ایرانی (متوفی 248قمری) علامت تشدید ( ّ) را وضع و ابداع کرد .

سوره های مکی و مدنی :
دوران رسالت حضرت رسول (ص) به دو بخش تقسیم می شود :
1- دوره اول : سیزده سال است که در مکه مشغول تبلیغ بودند .
2- دوره دوم : ده سال است که به مکدینه هجرت فرموده و در آن مدت دین خود را تکمیل فرمودند .
آنچه از قرآن در دوره اول نازل شد ایات و سوره های مکی نامند . خواه در خود مکه نازل شده باشد یا نه ، و آیات و سوره هایی که در عرض ده سال بعد نازل گشته مدنی نام دارند ، خواه در خود مدینه نازل گردیده اند یا در جاهای دیگر . بیشتر قرآن در مکه در عرض سیزده سال مذکور نازل شده است .
تعدادسوره های مکی 86 و سوره های مدنی 28 می باشد . که جمعاٌ114 سوره قرآن را تشکیل می دهند .

خصوصیات آیات و سوره های مکی :
1- هر سوره ای که در آن سجده وجود دارد مکی است .
2- هر سوره ای که در ان لفظ «کلا» به کار رفته است مکی است .
3- هر سوره ای که در آن «یا ایهاالناس» آمده و«یا ایها الذین امنوا» در آن دیده نمی شود مکی است ، مگر سوره حج که در اواخر آن آمده است .
4- هر سوره ای که در آن قصص انبیاء و ملل گذشته امده است جز سوره بقره – مکی است .
5- هر سوره ای که در ان داستان آدم و ابلیس دیده می شود – جز سوره بقره – مکی است .
6- هر سوره ای که با حروف مقطعه از قبیل «الم »و «الرا» و امثال آن آغاز می شود- جز دو سوره زهروان = بقره . آل عمران – مکی هستند .

خصووصیات آیات و سوره های مدنی :
1- هر سوره ای که در آن فرمان جهاد و احکام دیده می شود مدنی است .
2- سوره هایی که در آن احکام ، حدود و فرائض و حقوق ، قوانین مدنی ، اجتماعی و سیاسی گزارش شده است و به طور مفصل در آنها آمده است ، مدنی است .
3- هر سوره ای که در آنها از منافقین یادشده است مدنی است . ولی از این قاعده – سوره عنکبوت که با وجود مکی بودن این سوره یازده آیه آغاز ان مدنی است و در عین حال در این سوره از منافقین یاد شده است – مستثنی می باشد .
4- مجادله با اهل کتاب و دعوت آنها به عدم تعصب و غلو در دینشان .

معنی لغوی قرآن :
قرآن در اصل مصدر است به معنی خواندن . چنانچه در بعضی از آیات معنای مصدری مراد است مثل «ان علینا جمعه و قرانه فاذا قراناه فاتبع قرانه»
سپس قرآن علم است (اسم خاص) برای کتاب حاضر که بر حضرت رسول (ص) نازل شده است به اعتبار آنکه خواندنی است . قران کتابی است خواندنی باید آن را خواند و در معانیش دقت و تدبر نمود . بعضی ها قرآن را در اصل به معنی جمع گرفته اند که اصل (قرء) به معنی جمع است در این صورت می توانند بگویند قران یعنی جامع حقایق و فرموده های الهی . و نیز گفته اند از آن جهت قران نامیده می شود که سوره ها را جمع نموده انها را به یکدیگر می پیوندد .

معنی لغوی آیه :
این کلمه دارای معانی گوناگونی است از جمله :
1- علامت و نشانه
2- جماعت
3- امر عجیب و شگفت آور

آیه قران به تناسب هر یک از معانی فوق ، آیه نامیده شده است . از آن جهت که : الف – هر آیه ای در قرآن ، نشانه صدق و راستی اورنده ان ، و علامت عجز و ناتوانی مخالفان و حاکی از انقطاع و جدایی آن از ما قبل و ما بعد آن است .
ب- آیه از جماعتی حروف و کلمات و یا جمله ها تشکیل شده است .
ج- هر آیه در همان حد کوتاه محدود خود ، از نظر لفظ و مدلول در حد اعجاز قرار دارد و عجیب و شگفت آور است .
و در تعریف آیه می توان گفت : آیه عبارت از بخشی از حروف و یا کلمات و یا جمله هایی است که از طریق نقل و روایت حدود آن مشخص شده است .

معنی لغوی سوره :
برای این کلمه معانی گوناگونی ذکر شده از جمله :
1- برخی ان را مخفف و تسهیل یافته «سوره» و مهموز می دانند که عبارت از باقی مانده اشامیدنی در ظرف می باشد و چون سوره قران قطعه و قسمتی از آنست بدین جهت سوره اش نامیدند .

2- سوره از سور به معنی حصار و پاره شهر است . وچون سوره قران پیرامون ایاتی را احاطه کرد ، و آنها را گرد هم به صورت واحدی در آورده و نیز همچون پاره شهر بلند مرتبت و رفیع است ان را سوره می نامند .
3- سوره از سوار است که معرب « دستواره = دستبند» می باشد و چون سوره قران مانند دستوراه ای آیاتی از قران را در بر گرفته است سوره نامیده شد .
4- مقام و منزلت رفیع .
5- سوره از تسور = تصاعد و ترکیب است و از کلمه تسوروا در آیه «اذ تسورا المحراب» همین معنی اراده شده است و چون سوره های قران برروی هم قرار گرفته اند لذا انها را سوره می نامند .

نامهای قرآن :
بعضی از دانشمندان بیش از 90 نام برای قران ذکر کرده اند .
سیوطی به نقل از کتاب «البرهان» زرکشی می نویسد : قاضی شیذله پنجاه و پنج نام برای قران یاد کرده است که عبارتند از :
کتاب ، مبین ، قران ، کریم ، نور، هدی، رحمه، فرقان ، شفاء، موعظه ، ذکر ، مبارک ، مرفوعه ، علی ، حکمه ، حکیم ، حبل، مطهره ، صراط، مستقیم ، قیم ، قول ، فصل ، نبأ ، احسن الحدیث، مثانی ، متشابه ، تنزیل، روح ، وحی ، عربی، بصائر، صحف، بیان ، علم ، حق، مکرمه ، هادی، عجب، تذکره ، عروه الوثقی ، صدق، عدل ، امر، منادی، بشری ، مجید، زیور ، بشیر، نذیر، عزیز، بلاغ، قصص، کلام ، مهیمن .

اولین و آخرین سوره قرآن :
سوره «العلق» اولین سوره ای است که در غار حرا (شش کیلومتری شمال شرقی مکه ) بر پیامبر (ص) نازل شده است .
و سوره «نصر » اخرین سوره ای است که در سال یازدهم هجری در شصت و سومین سال میلاد پیامبر اکرم (ص) در حجه الوداع نازل شده است .

اولین و آخرین آیه قرآن :
اولین آیه نازل شده آیه اول سوره علق می باشد .
آخرین آیه نازل شده آیه 281 سوره بقره می باشد .

اولین کلمه قرآن که نازل شده است :
اولین کلمه ای که نازل شده است «اقراء» می باشد به معنی بخوان .

اولین و آخرین حرف قران :
(ب) اولین حرف قران است (بسم الله ....) و( سین ) آخرین حرف قران در کلمه (الناس) قراردارد .

کلمه وسط قران :
(ولیتلطف) کلمه وسط قران است و حرف (تا) در آن حرف وسط قران به حساب می آید . این کلمه در سوره کهف یعنی سوره هجدهم قران قراردارد و از جهت شمارش ، قران را نصف می کند . یعنی حرف (تا) که بعداز (یاء) واقع شده نصفه قران است .

طولانی ترین و کوتاهترین سوره قران :
سوره بقره با 286 آیه و 1621 کلمه و 25500 حرف ، طولانی ترین سوره قران می باشد . وسوره کوثر با سه ایه ، و 10 کلمه و 43 حرف ، کوتاهترین سوره قران است .

طولانی ترین و کوتاهترین آیات قران :
کوتاهترین آیه قران «مدهامتان» است که یک کلمه می باشد و در سوره الرحمن قراردارد . البته بعضی «یس» را کوتاهترین آیه قران دانسته اند .
و بلندترین ایه قران ایه 282 از سوره بقره است که بیش از 30 جمله دارد و اینگونه اغاز می شود : «یا ایها الذین امنوا اذاتداینتم .... ».

سوره هایی که بیش از یک نام دارند :
ردیف : نام سوره : نامهای دیگر
1- العلق اقراء
2- القلم ن (نون)
3- الحمد الفاتحه
السبع المثانی
ام القران
فاتحه الکتاب
الشفا ء ، ام الکتاب
الشافیه ، فاتحه القران
الوافیه ، الکافیه
الاساس ، الصلاه
الکنز
4- لهب ابی لهب ، المسد
تبت
5- التکویر کورت
6- الم نشرح الانشراح ، شرح
7- الماعون ارایت ، الدین
8- الکافرون جحد
9- الفیل الم ترکیف
10- الاخلاص التوحید ، الصمد
نسبه الرب
11- عبس السفره اعمی
12- القدر انا انزلنا
13- الشمس الناقه ، صالح
14- قریش لایلاف
15- الهمزه لمزه
16- المرسلات العرف
17- ق الباسقات
18- القمر اقتربت الساعه
19- الاعراف المص
20- الفاطر الملائکه
21- اسراء بنی اسرائیل
22- یوسف احسن القصص
23- الزمر الغرف
24- ا لمومن الغافر ، الطول
25- فصلت حم السجده ، المضابیح
26- الشوری حمعسق
27- الجاثیه الشریعه
28- النحل النعم
29- السجده المضاجع ، سجده
لقمان ، جزر ، الم
تنزیل
30- الملک المنجیه ، الرافعیه
تبارک
31- المعارج سأل سائل
32- النباء عم ، التساول
المعصرات
33- الانفطار انفطرت
34- المطففین التطفیف
35- البقره قسطاط القران
36- الممتحنه الامتحان ، الموده
37- الزلزال الزلزله
38- محمد (ص) القتال
39- الدهر الانسان ، هل اتی
الابرار
40- الطلاق النساء القصری
41- البینه البریه ، ام یکن
القیامه
42- المجادله الظهار
43- التحریم یا ایها النبی
44- الصف الحواریین ، عیسی
45- المائده العقود ، المنقذه
46- التوبه الفا ضحه ، المنقره
البحوث ، برأه
الحافره
47- النصر التودیع .

اسامی بخشهای مختلف سور قران :
گاهی چند سوره در قران دارای یک نام می باشند که در زمینه انها ، روایاتی وجود دارد . بر اساس حدیثی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده است قران کریم به چهار بخش تقسیم شده است . که هر یک از آنها دارای نام خاصب می باشد . رسول خدا (ص) فرمود : خداوند به جای توراه (سبع طوال) و به جای زبور (مئین) و به جای انجیل (مثانی) را به من مرحمت فرمود و با (مفصل ) امتیاز و برتری یافتم .

از این حدیث چنین استفاده می شود که هر چند سوره ای از قران دارای نامهای خاص فوق الذکر است که انها را در زیر توضیح می دهیم .

سبع طوال :
نام هفت سوره طولانی قران است که به ترتیب عبارتند از : سوره های بقره ، ال عمران ، نساء ، مائده ، انعام ، اعراف ، انفال و توبه .

مئین (مائن) :
نام سوره هایی است که با فاصله چند سوره به دنبال (سبع طوال) که در قران امده ، و هر یک از انها شامل 100 آیه یا کمتر و یا کمی بیشتر است . هفت سوره قران حائز چنین شرایطی هستند که به ترتیب عبارتند از : بنی اسرائیل ، کهف ، مریم ، طه ، انبیاء ، حج و مومنون .

مثانی :
سوره هایی که پس از مئین قرار گرفته اند زیرا این سور بعد از مئین ، و در مرتبه دوم و پس از سبع طوال قرار دارند وچون مئین به منزله مبادی است از آن جهت سوره هایی که پس از مئین قرار گرفته اند به مثانی نامبرده شدند .

مفصل :
مفصل عبارت است از همه سور کوتاه قران است که پس از مثانی قراردارند و علت نامگذاری انها به این مفصل این است که به علت کوتاهی سور بسمله های زیادی میان آیات آنها فاصله و جدایی انداخته است .

بعضی علوم قرانی :
علم تفسیر:
برای تفسیر معانی گوناگونی وجود دارد و از جمله امام فخر رازی چنین تعریف نم.ده است:«تفسیر علمی است که در آن بحث می شود از الفاظ کلام پروردگار از جهت دلالت آنها بر مراد و مقصود خداوند».
به عبارت دیگر تفسر دانشی است که در میان معانی آیات قرآن و اسباب نزول و محکم و متشابه و ناسخ و دیگر شؤون آن گفتگو می کند.

علم قرائت:
قرائت قرآن عبارت است از: ادای کلمات به گونه ای که بر پیامبر اسلام نازل گردیده است و فلسفه آن نگهداری و حفظ الفاظ قرآنی از تحریف و تبدیل می باشد و یا به عبارت دیگر علم قرائت عبارت است از طریقه خواندن قرآن مجید مطابق قرائت قرائی که سند قرائت آنان به حضرت محمد(ص) منتهی می شود و غرض و فایده آن نیکو خواندن قرآن کریم است.

علم تجوید:
علم تجوید زائیده علم قرائت بوده و عبارت است از: قواعدی که از قرائات سبعه استنباط و تدوین گردیده و از مخارج و صفات حروف و سایر دستورهای تلاوت قرآن مجید بحث می کند نخستین کسی که این علم را به ریشه تحریر درآورده (ابومزاحم موسی بن عبیدالله) است که در قرن چهارم می زیسته است
.
علم اسباب نزول:
دانشی است که عهده دار بیان و توضیح حوادث تاریخی و جریانهایی است که نزول آیات قرآنی را ایجاب کرده است.

علم آیات الاحکام:
احکام شرعی دارای منابعی است از جمله این منابع قرآن کریم است که در قالب تقریباً پانصد آیه به بیان احکام شرعی از قبیل امر و نهی و مباحث حقوقی پرداخته است. بررسی این آیات از جهات گوناگون در جهت کشف مقصود و منظور شارع مقدس علم آیات احکام را به وجود آورده است.
تأویل قرآن:
تأویل در لغت به معنی بازگردان و رجوع است و در قرآن مجید عبارت است از: ارجاع و رجوع دادن آیات متشابه به یکی از معانی که احتمال می رود و به عبارت دیگر تأویل معلوم کردن باطن آیه است. البته بعضی تفاوت چندانی از جهت معنی بین تفسیر و تأویل قائل نیستند.

فصل دوم
محتوای سوره های قران :
هر یک از سور قران حاوی مطالب و موضوعات متنوعی است که بعضی از آنها به این ترتیب می باشد:
1- محتوای سوره حمد:
این سوره به دو بخش تقسیم می شود: بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

2- محتوای سوره بقره:
بحثهایی پیرامون توحید و خداشناسی ، معاد و زندگی پس از مرگ، اعجاز قران، بحثهایی درباره یهود و منافقان تاریخ پیامبران مخصوصاً حضرت ابراهیم(ع) و حضرت موسی(ع) بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از قبیل (نماز، روزه، جهاد، حج، تغییر قبله، ازدواج و طلاق، تجارت، دین، ریا، انفاق، قصاص، تحریم قسمتی از گوشتهای حرام، قمار، شراب و بخشی از احکام وصیت).

3- محتوای سوره آل عمران:
بحثهایی در زمینه ایمان و اسلام و استقامت در راه حمایت و گسترش اسلام، مبارزه با یهود و مسیحیت و مشرکان و پاره ای درسهای تربیتی و نفی عقاید باطل.

4- محتوای سوره نساء:
دعوت به ایمان و عدالت ذکر سرگذشت پیشینیان قانون ارث، قوانین مربوط به ازدواج، قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی ، کنترل و نگهداری و بهسازی محیط خانواده ، حقوق وظایف افراد جامعه در برابر یکدیگر معرفی دشمنان لزوم اطاعت از رهبری تشویق مسلمانان به مبارزه و اهمیت هجرت.

5- محتوای سوره مائده:
معرفی عقائد و معارف اسلامی مساله رهبری پس از پیامبر اسلام (ص) مساله به تثلیت در مسیحیت وفای به عهد، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل، تحریم قتل نفس با ذکر داستان فرزندان آدم (ع) هابیل و قابیل، معرفی غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احکام وضو و تیمم.

6- محتوای سوره انعام:
مبارزه با شرک و بت پرستی، دعوت به اصول سه گانه توحید- نبوت- معاد و ذکر اعمال و کردار و بدعتهای مشرکان.

7-محتوای سوره اعراف:
ذکر مساله مبداو معاد، داستان آفرینش آدم، ذکر سرگذشت اقوام نوح و لوط و شعیب(ع) و سرگذشت بنی اسراییل و مبارزه حضرت موسی(ع) با فرعون.

8- محتوای سوره انفال:
ذکر مسایل مالی و اقتصادی اسلام از جمله: انفال و غنائم، بیان صفات و امتیازات مومنان واقعی، داستان جنگ بدر، ذکر احکام جهاد، ذکر جریان شب تاریخی هجرت پیامبر(ع) از مکه به مدینه وضع مشرکان و خرافات آنها قبل از اسلام، بیان حکم خمس، بیان برتری معنوی مسلمانان بر کفار، حکم اسیران جنگی، پیام مبارزه با منافات و راه شناخت آنان.

9- محتوای سوره توبه:
قطع رابطه با مشرکان، بیان سرنوشت منافقان و نشانه های آنان، ذکر انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید ، بحثهای مربوط به جهاد، ستایش مجاهدان راه خدا، اشاره به زکات، بیان پرهیز از تراکم ثروت، لزوم تحصیل علم، ذکر داستان هجرت پیامبر(ع)، بیان مساله ماههای حرام، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت های مذهبی.

10- محتوای سوره یونس:
تکیه بر مساله مبدا و معاد، مساله وحی و مقام پیامبر(ع) بیان نشانه های عظمت خداوند، ذکر زندگی پیامبران از جمله: نوح(ع)، موسی و یونس(ع)، بیان لجاجت و سرسختی بت پرستان در برابر حق.

11-محتوای سوره هود:
ذکر سرگذشت پیامبران مخصوصاً حضرت نوح، مبارزه با شرک و بت پرستی ذکر مساله معاد، دستور استقامت کردن به مؤمنان، ذکر سرگذشت هود و صالح و ابراهیم و لوط و حضرت موسی(ع) و مبارزات آنان.
12-محتوای سوره یوسف:
تمام آیات سوره جز چند آیه آخر در مورد سرگذشت جالب و شیرین و عبرت انگیز حضرت یوسف (ع) است.

13- محتوای سوره رعد:
بیان حقانیت و عظیمت قران، ذکر اسرار آفرینش آسمانها و بیان معاد، اشاره به تسبیح کردن رعد، ذکر سجده آسمانیان و زمینی ها در برابر عظمت خدا، بیان مثالهای زیبا برای شناخت حق و باطل ، ذکر وفای به عهد و صله رحم و صبر و استقامت و انفاق کردن در پنهان و آشکار و بیان سرگذشت اقوام یاغی و سرکش و تهدید کفار.

14-محتوای سوره ابراهیم :
بیان داستان قهرمان توحید حضرت ابراهیم (ع)، ذکر تاریخ انبیای گذشته مانند: حضرت نوح و موسی(ع) و قوم عاد و ثمود و بیان مساله مبداو معاد.

15- محتوای سوره حجر:
سفارش به مطالع در اسرار آفرینش، بیان مساله معاد و کیفر بدکاران ، ذکر اهمیت قران، بیان داستان آدم کشی ابلیس، اشاره به سرگذشت اقوامی چون قوم لوط و صالح و شعیب.

16- محتوای سوره نحل:
بیان پاره ای از نعمت های خداوند از قبیل باران و نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی و حیواناتی که خدمتگزار انسانها هستند. اشاره پر معنی و کوتاه به زنبور عسل، ذکر دلایل توحید ، بیان معاد و تهدید مشرکان، دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و ظلم و ستم و پیمان شکنی ، ذکر کوتاهی از حضرت ابراهیم.

17- محتوای سوره اسراء:
بیان دلایل نبوت، ذکر داستان معراج پیامبر(ع) بیان تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل ذکر مساله وجود حساب و کتاب در زندگی این جهان، حق شناسی بخصوص در رابطه با پدر و مادر، تحریم اسراف و تبذیر کردن و همچنین بخل و فرزندکشی (در جاهلیت بوده است) و زنا و خوردن مال یتیم و کم فروشی و تکبر و خونریزی، بیان تاثیر قران در درمان هر گونه بیماری اخلاقی و اجتماعی ، ذکر معجزه بودن قران.