بخشی از مقاله
چکیده
مفسران و قرآن پژوهان با تفاوت تقریر ها، اعجاز بیانی قرآن را از بارزترین وجوه اعجاز قرآن شمرده اند از این رو تبیین »اعجاز واژگانی قرآن« و تشریح مکانیسم فصاحت و بلاغت در حوزه واژگان قرآنی و چگونگی فوق توان بشري و خرق عادت بودن آن، از ضرورت نظري اعتقادي- بهره مند است. مقاله حاضر که با روش توصیفی تحلیلی – سیستمی نگارش شده، گزینش اعجازین واژگان » شیوا « و » رسا» « گزینش نظم اعجازین واژه ها« و »همسانی فصاحت و بلاغت کلمات« و » تناسب آوایی حروف کلمات« را از زمره اعجاز واژگانی قرآن شمرده است .
کلید واژه : اعجاز قرآن، واژگان شیوا و رسا، سازگاري حروف و کلمات
مقدمه
یکی از برجسته ترین وجوه اعجاز قرآن، اعجاز بیانی و بلاغی قرآن است . فصاحت و بلاغت قرآن همواره از زمان نزول قرآن تا کنون مطرح و مورد پذیرش همه مفسران و قرآن پژوهان بوده و از جایگاه ویژه اي برخوردار است ، به طوري که قرآن را از این حیث، معجزه هر عصر گردانیده است، تا حدي که برخی از قرآن پژوهان، مهم ترین اعجاز قرآن را به بعد بیانی و بلاغی آن بازگردانده اند - رافعی، اعجاز القرآن و البلاغه النبویه، ص131، اسکندرلو ص - 85 اسلوب و شیوه بیانی قرآن در عین حال که موجب جذب و کشش عرب گردید، با هیچ یک از اسلوب ها و شیوه هاي متداول عرب شباهت و قرابتی ندارد. قرآن سبک نو و روشی تازه در »بیان«ارایه نموده که براي عرب بی سابقه بوده و بعداً هم نتوانستند در چنین سبکی سخن بسرایند.
یکی از شکل هاي اعجاز بیانی » گزینش اعجازین واژگان قرآنی« است . سرشت آدمی با هر فرهنگی به گونه اي است که نمی تواند واژگانبانزرا براي هر تصوري که دارد مثل معانی دقیق و خیالهاي لطیف، رام نماید، اما قرآن در این زمینه هرگز ناتوان نیست، به طوري که واژه در سطح معنا به دقیق ترین وجه و کامل ترین صورت می باشد و این همان راز اعجاز و نشانه بلاغت و شکوه آن است . - جمال العمري، 1980، - 14 خداوند در تنظیم حروف و کلمات قرآن، همان دقایقی را که در تألیف مجموع عالم هستی و خلقت انسان به کار برده، در آن نیز اعمال نموده است فصحا. و علماي ادبیات مانند پزشکان متخصص که در شناخت سلولهاي بدن انسان آگاهی دارند، اما از اسرار بدن آگاهی ندارند، در شناخت مواضع حروف و جملات و کلمات کاملا آگاهی دارند، اما از اسرار واقعی ترکیب کلمات بی خبرند . - رافعی ، - 18 قرآن در انتخاب واژگان به دو شرط اصلی پرداخته که در افراد عادي غیر ممکن است:
-1 احاطه کامل بر ویژگی هاي لغت به طور گسترده و فراگیر که ویژگی هر کلمه به خصوص را در سراسر لغت بداند و بتواند به درستی و در جاي مناسب خود به کار ببرد .
-2 حضور ذهن بالفعل تا در موقع کاربرد واژه ها، آن کلمات مدنظر او باشند و در گزینش الفاظ دچار حیرت و سردرگمی نشود - جوادي صدر ص2 مقاله - اگرچه گزینش واژگان به حسب کارکرد متن و غرض لّیک آن و لهجه اي که نویسنده با آن سخن می گوید و ساختار ترکیب هاي زبان متعدد است، ولی باید واژه اي را برگزید که به دلالت بر مراد نزدیکتر و در اظهار معناي مطلوب واضح تر باشد و به گوش جان ناپسند نباشد. - کواز،1386، - 253 عنصر گزینش کلمات در سبک قرآنی با قدرت خداوند در ارتباط است، اما در سطح مردم وظیفه زبان ما بیان ما فی الضمیر و خاطرات آنهاست . - من بلاغه القرآن ، ص - 57
هر واژه قرآنی در واقع با مفهوم خاصی مرتبط است و به شیوه اي خاص از قلمرو معرفت نمابرداري می کند، هرگز دو واژه به نحو یکسان از یک قلمرو نما برداري نمی کنند، پس هر واژه قرآنی کارکرد خاص خود را دارد و واژه دیگر نمی تواند آن را انجام دهد. در مورد کارکردهاي متفاوت یک واژه در سیاق ها و بافت هاي گوناگون، نیز همین سخن صدق می کند. یک واژه در سیاق معین، برش خاصی از معارف و اطلاعات گوینده را فراهم می کند. همین واژه در سیاقی دیگر، برش متفاوتی از آن معارف را به دست می دهد. - قائم پور، ص - 133
تمام آیات قرآن به یک روش می باشد به طوري که اگر آیات آن را تبدیل کنند، از تناسب می افتد و اگر کلمات آن را تغییر دهند، گویی از لغتی به لغت دیگر تبدیل شده است و مزایاي آن لغت را از دست داده است و هر کدام از کلمات ان داراي روحی مخصوص به حال ترکیب و متناسب با نظم و روش کلام می باشد که در ترکیبات دیگران وجود ندارد . کلماتی که به واسطه تناسب با سیاق به کار برده است ، پس از دقت در آن معلوم می شود که از جهت موقعیت معنوي و وضوح و قوت و دلالت و تاثیر و بلاغت و سایر جهات ادبی ، بسیار نیرومند و شگفت انگیز است . - رافعی ، ص - 182
مثلا در سوره احزاب آیه 13 و: »اذ قال طائفه منه یا اهل یثرب لا مقام«... خداوند خطاب به اهل مدینه واژه یا اهل یثرب را به کار برده . در سال 622 پیامبر و پیروانش از مکه به مدینه مهاجرت کردند . مدینه در لغت شهر - شکل کوتاه شده مدینه النبیقبلاً - به ثیرب معروف بود. در قرآن همواره با نام مدینه النبی آمده مگر یک بار در آیه 13 احزاب علت آن: چون در موقع بحرانی گروهی از مردمان - منافقان - صفوف مسلمانان را ترك کردند و از هموطنان خود - یا اهل یثرب - درخواست کردند که اسلام را از دست رفته بپندارد. کاربرد یثرب به جاي مدینه به روشنی ذهنیت این فراریان را به تصویر می کشد . آنها مطمئن بودند که اسلام در شرف نابودي ست و شهر دیگر - مدینه النبی - نخواهد بود. بلکه به وضعیت شرك خود بازخواهد گشت، و یثرب خوانده خواهد شد. بنابراین هرگونه حذف و تغییر و جابجایی در حروف واژه، خود واژه و عبارت قرآن، موجب تحریف لفظی و افول در رسایی، فساد مفهومی، سقوط جاذبه کلام و اختلال در اوج فصاحت و بلاغت می شود .
همه این ویژگی ها از اصل بزرگ » دقت بی نهایت در گزینش« سرچشمه می گیرد، چون سبک قرآن در گزینش واژگان، سخت دقیق است و در آن تفاوت هاي ظریفی میان معانی واژگان ملاحضه می شود - کواز، ص - 200 آن دسته از واژگانی به کار گرفته می شود که با دقتی بسیار اداي معنا می کنند و خواننده احساس می کند که این واژه براي آن موفقیت آفریده شده و واژه دیگر نمی تواند آن معنا را ادا نماید . پس هر واژه وضع شده تا سهم معنایی اش را به قوي ترین شکل ادا نماید . - احمد بدوي احمد، 1950، - 57 مثلا واژه حیوان دروآیهما هذه:» الاحیات الدنیا الّا لهو و لعب و انّ الدار الاخره لهی الحیوان لو کانوا یعلمون « که به جاي واژه حیاه در آیه 24 بقره - یقول یا لیتنی قدمت لحیاتی - انتخاب شده است . برخی مفسران با توجه به آیه 24 بقره » حیات« را زندگی دنیوي شخص تعبیر کرده اند و گفته اند منظور از لحیاتی عند حیاتی یا فی زمان حیاتی بوده در حالی که در آیه 64 عنکبوت با واژه لهی الحیوان » حیات واقعی« زندگی اخروي است
