بخشی از مقاله
چکیده
اندیشمندان میان «اعجاز» قرآن در اصطالح کالمیان و «الهی بودن» این کتاب فرق می‌نهند. برخی از اینان برای دفاع از اعجاز ذاتی قرآن، داللت آیات موسوم به تحدّی را کافی ندانسته و بر اجماع امت تکیه دارند. در این پژوهش با استناد به بیان‌های گوناگون قرآن روشن می‌شود که این کتاب آسمانی همه مولفه‌های مذکور در تعریف کالمی معجزه را دارد؛ در نتیجه ریشه قرآنی اندیشه اعجاز قرآن به آیات تحدی محدود نیست؛ بلکه تعابیر گوناگونی در قرآن مبیّن اعجاز ذاتی این کتاب آسمانی است. مانند اطالق لفظ آیه بر عبارات قرآن و بر معجزات پیامبران پیشین بر خالف کتب آسمانی دیگر، اوصاف شگفت انگیز قرآن، شهادت قرآن بر رسالت، ارجاع به قرآن دربرابر درخواست معجزه از سوی کافران، تمامیت آیات قرآن برای انذار و اتمام حجت.
1. مقدمه
اندیشمندان میان «اعجاز» قرآن و «الهی بودن» این کتاب فرق می‌نهند؛ با این استدالل که تورات و انجیل از سوی خدا بود، ولی اثبات صدق موسی و عیسی به وسیله تورات و انجیل نبود و نفس این کتب معجزه نبود؛ بلکه اثبات تورات و انجیل به دلیل صدق و معجزه نیاز داشت - رضایی‌اصفهانی،1389، . - 36 موسی هرگز در برابر مخالفانش بر نزول تورات احتجاج نکرد و تنها میان یارانش که به راستی او باور داشتند، از تورات یاد می‌نمود. او زمانی که ادعای نبوت کرد به اموری مانند تبدیل عصا و غیره تحدّی نمود. اما قرآن هم کتاب آسمانی و هم معجزه پیامبرخاتم است که بدان تحدّی نموده است - باقالنی، 1429، 14؛ سید مرتضی،1429، . - 277
«اندیشه اعجاز قرآن» از قرن سوم در میان دانشمندان مسلمان شکل گرفت و در قرن چهارم هجری به اوج رسید. در قرون اول و دوم هجری، ادیبان و سخنوران در برابر هماوردی قرآن اظهار عجز کرده و عالمان و مفسّران بدون اهتمام و توجه ویژه از کنارِ مسائل در پیوند با اعجازقرآن گذشته - مهدوی‌راد و شهیدی، 1393، - 190 و آیات تحدي در قرآن را صرفا مدعاي محکم قرآن بر درستي دعوي پیامبر اکرم و اصالت و «من عندهلل بودن» قرآن مي دانسته‌اند. با مباحثات برآمده در جامعه اسالمي طي قرون نخستین، به تدریج مفهوم «اعجاز قرآن» و تقلیدناپذیري آن همراه با تبیین وجه اعجاز قرآن، صورت بندي کامل‌تري پیدا کرد و در این باره، نظریه هاي گوناگون در پایان قرن سوم هجري از جانب متکلمان اسالمي عموما معتزله ارائه شد. - کریمی نیا، 1392، - 137 دو خاستگاه تاریخي براي پیدایش و نظریه پردازي درباب وجه اعجاز قرآن در قرون نخست بازشناسي می‌گردد: نخست مباحثات و مناظرات کالمي مسیحیان و مسلمانان درباب نشانه هاي نبّوت حضرت محمد - ص - و دوم تالش هاي ادبي و کالمي معتزله ي بصره و بغداد. - کریمی نیا، 1392، - 113
بنابراین سیر تطور اندیشه اعجاز قرآن نشان می‌دهد که این اندیشه اسالمی، پیش از آنکه خاستگاه قرآنی داشته و مورد عنایت مفسران باشد، برآمده از مباحثات دینی، مذهبی و کالمی است؛ حتی برخی دانشمندان در مقام دفاع از اعجاز ذاتی قرآن در برابر معتقدان به صرفه، بر اجماع امت به عنوان سرچشمه اندیشه اعجاز قرآن تاکید می‌کنند - زرکشی،2،1410، 227؛ سیوطی، 1421، 2، - 239 که چهارمین و آخرین منبع معتبر نزد دانشمندان مسلمان است. گویا داللت آیات قرآن بر اعجاز را کافی ندانسته‌اند. به نظر می‌رسد، نقش قرآن و سنت به عنوان سرچشمه اندیشه اعجاز از بین منابع معتبر چهارگانه هنوز هم چندان که باید، شناخته نیست و تنها موردی که به عنوان دلیل قرآنی اعجاز عموما مورد بحث قرار گرفته آیات موسوم به آیات تحدّی است و آسیب ابتناء اندیشه اعجاز بر آیات تحدی این است که این آیات از سوی طرفداران نظریه صرفه در جهت نفی اعجاز ذاتی قرآن تفسیر می‌شود؛ درحالی‌که اندیشه کالمی اعجاز، ریشه‌ها و سرچشمه‌های متعدد و فراوان در قرآن دارد. در این پژوهش کوشش می‌شود ریشه‌های اندیشه اعجاز قرآن و نه تنها الهی بودن آن درآیات قرآن جستجو و تبیین گردد. متکلمان معجزه را این‌گونه تعریف می‌کنند: مدعی منصب الهی، به عنوان گواه صدق ادعای خود، عملی خارق العاده انجام دهد، که دیگران از آوردن مانند آن ناتوان باشند. اکنون با بررسی آیاتی که بر اعجاز قرآن اشارت دارد، مولفه‌های تعریف فوق درباره قرآن در قرآن مورد کندوکاو قرار می‌گیرد.
.2 ریشه‌های قرآنی اندیشه اعجاز قرآن
خداوند حکیم در قرآن بیان‌های گوناگونی دارد که معجزه بودن قرآن در اصطالح کالمیان را نشان می‌دهد. اگرچه همه این بیان‌ها صریح نیست، اما با تدبّر در آیات مربوط به اوصاف قرآن و آیاتی که به تبیین آثار قرآن پرداخته، همچنین آیاتی که از واکنش رسول اهلل در برابر کافرانی که درخواست معجزه داشتند، سخن می‌گوید، درکنارآیات موسوم به تحدّی می‌توان نشان داد که قرآن همان کارکرد معجزه در اصطالح علم کالم را برای خود اثبات می‌کند. دالیل و نشانه‌های این مطلب با تدبر در آیات قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
-1-2 اطلاق لفظ آیه بر عبارات قرآن و بر معجزات پیامبران پیشین بر خالف کتب آسمانی دیگر
قرآن همواره بر آثار «هدایت»بخش خود تاکید می‌کند، از جمله می‌فرماید:
َِّ«إن هذا ُالقرَآن يهدي للتي هيْأقوم وِّيبشر الْمؤمنين الذين يعملون الصالحاتَّأن لهم أجرا ِكبيرا»؛ - االسراء: - 9
