بخشی از مقاله
چکیده
آنچه به عنوان اعجاز در ادیان الهی مطرح است، در واقع معطوف به امری خارق عادت است که مخاطب وحی پیامبر الهی را مجاب میکند که قدرتی فرابشری او را پشتیبانی میکند و نتیجه این فرایند، پذیرش دعوی رسالت است. بر اساس تامل معرفتشناختی بر مقوله اعجاز در دیدگاههای سنتی میتوان گفت که اعجاز قرآن فرایندی وجودی است که فارغ از معرفتبخشی، به پذیرفتن دعوی ادعا کننده - ایمان - منجر میشود.
بر این اساس، اگر بخواهیم اعجاز قرآن را به مثابه معرفت لحاظ کنیم، میبایست تقریری از آن ارائه دهیم که متناسب با نظریههای معرفتشناسانه و دست کم قابل ارزیابی در این دستگاهها باشد. غایت این مقاله صدق دعاوی اعجاز قرآن را مورد ارزیابی و تحلیل قرار داد و از این منظر، دریچهای جدید برای گسترش دامنه اثرگذاری اعجاز گشود. بیشک مالحظه اعجاز قرآن به مثابه معرفت راه را برای آشتی علوم قرآنی به عنوان بخشی از میراث اسالمی با معرفتشناسی به عنوان شاخهای از علوم جدید خواهد گشود.
این پژوهش، تالش کرد تا با تشریح نظریات صدق و توجیه و انطباق آن بر تعاریف متفاوتی که در میراث سنتی از اعجاز ارائه شده است، نقاط ضعف و قوت تعاریف سنتی مورد سنجش معرفتشناختی قرار بدهد. برای بررسی این مهم، نیاز است نشان دهیم، توجیه دعاوی اعجاز در هر یک از دستگاههای معرفتشناختی نیازمند چه تلقی از اعجاز خواهد بود و طرح اعجاز به مثابه معرفت در کدام یک از دستگاههای معرفتشناسانه توفیق بیشتری داشته است. به نظر میرسد نگاه کارکردگرایانه به معرفت در تناسب بیشتری با اعتقاد به اعجاز قرآن داشته باشد، زیرا این اعتقاد سنتی در نهایت منجر به هدایت بیشتر شده و عمل به قرآن را به مثابه معجزه هموارتر میکند و راه را برای تفسیر ویژه از قرآن به مثابه یک معجزه فراهم میدارد.
دیدگاههای معیار اعجاز قرآن
اعجاز قرآن پیشینهای طوالنی همزمان با عصر نزول دارد و از زمان حیات رسولاهلل - ص - تا به امروز بخشی از آثار و اقوال علمای اسالمی را به خود اختصاص داده است. اعجاز در معنای عام و شامل، پدیدهای است که به عنوان نشانهای بر نبوت برای انبیای پیشین موضوعیت داشته است و در زمان پیامبر خاتم، جلوه کامل این اعجاز در کتاب اهلل، قرآن کریم تجسم یافته است و در کالم نبی مکرم اسالم در مواجهه با مخالفان مورد ارجاع قرار گرفته است.
«عالمان اسلامى نسل به نسل تا به امروز به پژوهش درباره اعجاز قرآن پرداختهاند تا به فهم آن دست يابند و هر كدام آنچه را توانسته در نسل خود عرضه كرده است و بعدها كسانى به موافقت يا مخالفت او برخاستهاند. اما براى جان هاى مشتاق و هم نوا با قرآن و رسالت جاودان آن اعجاز براى هميشه افقى گشوده باقى خواهد ماند
هرچند واژه «اعجاز» در قرآن کریم تصریح نش ده اس ت، اما مفهوم «اعجاز» که در پیوندی وثیق با «تحدی» است در شماری از آیات قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است. به گفته رسولاهلل - ص - ، متن قرآن، کالم اهلل است که با تجسم در قالب واژگان بشری، عرضه شده است و در عین حال واجد ویژگیهایی است که در متن قرآن و بیان پیامبر، به تصریح ادعا شده است که کسی نمیتواند کتابی مانند قرآن عرضه کند - اسراء: - 88، یا توان برابری با آن را داشته باشد. این تحدی در آیاتی از نص قرآن به 10 سوره و یک سوره تقلیل یافته است
بقره: 23 و هود:31 - و تصریح شده است که هرگز کسی از عهده چنین کاری بر نخواهد آمد - نک: بقره: . - 24-23 این تحدی در زمان حیات پیامبر اکرم با معدود تالشهای نافرجام بیپاسخ ماند، اما با گذر زمان و توسعه دانش در میان مسلمانان و پیدایش فرقههای کالمی و ادبی، توجه به معنای تحدی از یک سو و تمرکز بر معنای «اعجاز» و وجه «معجزهگون» قرآن کریم بیشتر شد، چنانکه علمای جهان اسالم به تعریف اعجاز و وجوه اعجاز قرآن کریم پرداختند. این تلقیها با گذر زمان، گستره بیشتری یافت.
یکی از وجوه بسط دامنه اعجاز، گسترش دانش بشری بوده است، چنان که مقایسه تلقیهای معاصر از اعجاز قرآن که به زمینههای علمی متوجه شده است، در مقایسه با تلقی علمای صدر اسلام، تمایزات قابل توجهی دارد. لذا با توسعه دانش بشری و پیدایش پیچیدگیهای علمی و تأملی معرفت شناختی به مقولۀ اعجاز قرآن
تدقیق و کنکاش هرچه بیشتر در جزئیات مسائل، اهمیت دستیابی به معنای دقیق اعجاز از یک سو و شناخت حد و مرز و مولفههای آن از سوی دیگر اهمیت دو چندان مییابد. در این بخش، مهمترین مولفههای اعجاز قرآن نزد علمای تشیع و وجوه مختلف آن با استناد به قول مهمترین قائالن هر یک از دیدگاهها مطرح میشود و ممیزات و مفاد آن مورد شرح و بررسی قرار میگیرد. ممکن است هر یک از این تلقیها قابل نقد باشد یا در طول تاریخ نفی شده باشد. اما در این مجال صرفا تقریری از چهار گونه اعجاز که به نوعی سایر وجوه اعجاز را در ذیل خود جای میدهند، ارائه میشود و در بررسی معرفتشناختی در فصل آخر، مورد استناد قرار بگیرد.
.1 اعجاز بیانی
قرآن در عصری نازل شد که شعرای شبه جزیره اشعاری با فصاحت و بالغت میسرودند و این زمینه مهمترین ویژگی آن عصر و موجب فخر آنها بود. طبعا پیامبر امی با نص قرآن آنان را به تحدی خواند. علمای مسلمان نیز در صدر نزول بیش از همه بر جنبه اعجاز بیانی قرآن تأکید کردند و در این راستا فصاحت و بالغت قرآن را وجه اعجاز آن تلقی کردند.
این وجه اعجاز البته برای مخاطبین اولیه قرآن، که اعراب ش به جزیره بودند، وجه بارزی بود، اما صاحبنظران این حوزه تا عصر معاصر همچنان بر این اعجاز بیانی بهعنوان یکی از کلیدیترین وجوه اعجاز تکیه دارند.
به گفته شیخ طوسی، «قرآن از این جهت معجزه است که خارقالعاده بوده، زیرا دارای فصاحت خاص و ویژه است، آن هم در این نظم مخصوص، و نه اعجاز در فصاحت و یا در نظم و یا از جهت صرفه به تنهایی - »مودب، . - 62 :1386 عالمه مجلسی نیز معتقد است «اعجاز قرآن به جهت فصاحت باالی قرآن و همچنین بالغت اعالی آن میباش د، آنچنانکه فصحای عرب و علمای زبانشناس و آنانکه احاطه کامل بر ساختار زبان دارند، بر آن اعتراف دارند - »همان: . - 75 از علمای معاصر نیز عالمه طباطبایی، ضمن اشاره به وجوه دیگر اعجاز، بیان قرآن را یکی از وجوه مهم اعجاز بر میشمرد
