بخشی از مقاله
چکیده
مطالعاتِ قرآنی، پیرامون ابعاد متنی و ادبی آیات، دارای سابقۀ طوالنی‌ای است. در این میان امکانِ کاربستِ رهیافت‌های نوین در پژوهش‌های مرتبط با اعجاز قرآن کریم نیز وجود دارد. یکی از این رهیافت‌ها، مطالعاتِ بینامتنیِ متون است که به نوعی از نتایجِ رویکردهای زبان شناختی و نقد متن‌محور متون است. به موجب چنین مطالعاتی، اثرگذاریِ متنِ قرآن در آفرینش آثار ادبی ماندگار و سرآمد در قرونِ پس از نزول، بیش از پیش رخ می‌نمایاند. به عبارت دیگر نه تنها فراخوان هم‌آوردیِ قرآن در طی قرون متمادی، از جانب مخاطبان پاسخ داده نشده، بلکه ادیبان برجسته و منفرد در عصرهای بعد به نوعی وام‌دار ظرافت‌های متنی و تعابیر نغز قرآنی بوده‌اند. نویسنده در مقاله‌ی پیش‌رو برآن است تا نشان دهد، مطالعات بینامتنی می‌تواند، به مثابه دلیلی بر اعجاز ادبی قرآن کریم به شمار آید و گویای فرازمانی بودن متن قرآنی باشد.
بیان مسئله
اعجاز ادبی به مثابه فراگیرترین رویکرد در حوزه اعجاز قرآن، انعکاس فراوانی در مطالعات کالمی و تفسیری داشته است. وجه ادبی متن قرآن در دوران تکامل زبانی جامعه عرب و غلبه فرهنگ شفاهی، با برخورداری از انسجام ساختی و معنایی، همگان را شگفت زده نمود و موجب طرح اتهاماتی به شخص پیامبر - ص - - انبیاء3/،صافات14/،یس69/،طور - 30-29/ و هم‌چنین به متن
قرآنی - سباء43/، انعام25/، فرقان - 4/ گردید.
متن قرآن از آغاز قرن دوم، مورد توجه ویژه قرآن‌پژوهان قرار گرفت؛ جاحظ هم‌اوردطلبی قرآن را در ویژگی‌های لفظی متن می‌دانست و بر ساختار موزون، تناسب آوایی و دقت در گزینش واژگان تاکید می‌کرد و مختصات لفظی آیات را موجب تمایز آن با دیگر متون می‌شمرد - جاحظ،1 :1948، 114، . - 131 واسطی - م307ق - ، ابو علی جبایی - م 302ق - و ابوهاشم جبایی - م322ق - از جمله قرآن پژوهان معتزلی بوده‌اند که متن قرآن را اعجازآمیز دانسته‌اند - ر.ک: ابن ندیم، . نیز نظم و سبک ویژه متن قرآن را مایه برتری آن بر سبک‌های متداول عرب برشمرده است رمانی - م384ق - عالوه بر تایید نظریۀ صرفه و وجود خبرهای غیبی، بر جنبه بیانی اعجاز قرآن بسیار تاکید داشته و متن قرآن را برخوردار از عالی‌ترین سطح بالغی می‌داند - رمانی، بی‌تا: ضمن تاکید بر تاثیر آشکار بیان قرآن بر دل و جان مخاطبان، عدم تسلط بر تمامی واژگان و اشتقاقات عربی و ناآگاهی از همه شیوه‌ها و سبک‌های بیانی را دلیلی بر ناتوانی بشر از ارائه متنی هم‌چون قرآن می‌داند.
خطابی، بی‌تا: . - 24-21 در میان اشاعره، باقالنی - م403ق - ضمن اشاره به وجوه مختلف اعجاز قرآن، متن قرآن را با ویژگی‌های ذیل به اعجازگونگی می‌ستاید: برتری ساختار متن قرآنی بر گفتار جن و انس، نبود ناسازگاری در متن با وجود تنوع موضوعات، هم‌سانی متن از حیث ادبی و بیانی، برتری بر سبک‌های بیانی عرب، شاخص بودن عبارات و شیوایی متن - ر.ک: باقالنی، . - 30-25 :1954 قرآن‌پژوهان معاصر نیز در راستای تبیین وجه اعجاز قرآن، بیاناتی قابل تأمل داش ته‌اند. مصطفی صادق رافعی سبک نظم و تالیف قرآن را برخوردار از نوعی تاویل‌پذیری و انعطاف می‌داند که علی‌رغم گذر روزگار، کهنه نمی‌گردد - رافعی، . - 235 :1990 عبد اهلل درّاز معتقد است هیچ سخن‌وری را نمی‌یابیم که بتواند اقناع عقلی و لذت عاطفی را در قالب یک عبارت ادا نماید.
این ویژگی به طور کامل در قرآن یافت می‌شود و برای عوام و خواص سودمند است - دراز،:1989 . - 108-107 بی‌همتایی قرآن به‌مثابه یک شاهکار ادبی سبب شده سخن‌وران نه تنها نتوانند مانند آن را بیافرینند، بلکه از آن به روش‌های مختلفی که در بینامتنیت مطرح می‌شود، خوشه‌چینی کنند. به تعبیر دیگر زیبایی‌های ادبی شگفت‌آور در تعابیر قرآنی، آبش‌خور شکل‌گیری آثار گران‌سنگی در طول تاریخ ادبیات گشته و هر ادیبی نیز به‌نحوی با این متن، تعامل برقرار کرده است.
امروزه می‌توان با نگاهی به مطالعات ادبی مغرب زمین، الگوهای نظری نوینی را مورد بحث و بررسی قرار داد و ساختارها و الگوهای ادبی گسترده‌تری را در گفتمان قرآن شناسایی نمود. در این نوشتار با بررسی کتاب‌ها و مقاالت مرتبط با نظریه «بینامتنیت»، در قالب روش توصیفی- تحلیلی، مفهوم بینامتنیت، انواع روابط بینامتنی، پیش ینه این نظریه و نمونه‌هایی از تطبیق قرآنی این نظریه با آثار سخن‌وران فارسی و عرب‌زبان بیان می‌شود و در نهایت نتایج استفاده از این نظریه در افق اعجاز ادبی قرآن ارائه خواهد گردید.
