بخشی از مقاله
مقدمه
چوب،در شمارفراوانترین مواد موجود در طبیعت، از دیرباز برای ساخت ابزار و وسایل مورد نیاز بشر کاربرد بسیار داشته است. در دوران اسلامی، هنرمندان ماهر با دستیابی به ویژگیهای گونههای مختلف چوب از آن در خلق آثار گوناگون بهنحو مطلوب بهره جستند. با اینهمه،بهسبب آسیبپذیری چوب در مقابل تهدیدهای محیطی و انسانی مانند رطوبت، دما، عوامل بیولوﮊیکی، آتش سوزی و دستبرد، نمونههای انگشتشماری از آثار چوبی،بهویژه منابر، برجای مانده است.
منبر مشکول یکی ازآثار برجایمانده از قرون میانی اسلامی است که در وضعیتی نسبتاً سالم قرار داردوبهلحاظ کیفیت تزیینات و کتیبههایش منحصربهفرد است. این منبر در نهایت دقت و استادی ساخته شده است. در اتصالات و ترکیب قطعات گرهچینی آن هیچ درزی مشاهده نمیشودو قطعات با اتصال»فاق و زبانه« و»کنجشکاف« بدون چسب به هم متصلاند. حال، این پرسش مطرح است که منبر مشکول چه ویژگیهای فنی و زیباشناختی دارد که آن را با نمونههای منابر موجود همدوره خود متفاوت میسازد.
درخصوص منابر دوره سلجوقی پژوهشهایی انجام پذیرفته است (نک. مهرپویا، ۶۷۳۱؛ خوانساری ابیانه، ۸۷۳۱؛ بازورث و دیگران، ۰۸۳۱؛ گرگویی، ۲۸۳۱)، اما دربارهمنبر مشکول تحقیقی صورت نگرفته و صرفاً به توصیفی کوتاه و ناقص از آن بسنده شده است. برای نمونه، در کتاب خلخال ومشاهیر در ذیل منبر مشکول چنین آمده است: منبر مشکول دارای چهار پله به ابعاد تقریبی۲*۲ بهرنگ قهوهای تیره است و تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. بعضی از کارشناسان چوب آن را از چوب آبنوس و تاریخش را به دوره سلجوقیان نسبت میدهند(نقیب، ۸۷۳۱ :۰۰۳).
این مقاله میکوشد با معرفی ویژگیهای این اثر ارزشمند تاریخی وهنری ضرورت توجه محققان و مسئولان به حفظ آن را روشن سازد و همچنین تأثیر متقابل فرهنگ و تفکر اسلامی و ایرانی را در خلق آثار هنری نشان دهد. این مقاله بهروش توصیفیـ تحلیلی انجام پذیرفته و اطلاعات آن بامشاهدات مستقیم و کتابخانهای به دست آمده است.
مقدمات و پرونده ثبتی این اثر توسط نگارندگان، زیرنظر سازمان میراث فرهنگی در آثار تاریخی ملی ایران فراهم شده بهزودی ثبت ملی میشود.
منبر در جهان اسلام
منابرچوبی یکی از مهمترین آثار دوران اسلامی در ایراناند که خلاقیتها، نوآوریها و زیباییهای هنر کار با چوب را به نمایش می گذارند. صنعتگران مسلمان در تمامی زمینهها تلاش میکردند تا با پیروی از شیوه زندگی پیامبر اکرم(ص)به آفرینش آثار بپردازند، چنانکه خانه پیامبر سرمشق و الگوی معماران در ساخت مساجد شد
تصویر۱- نقشه و موقیعت جغرافیایی محل مطالعه تحقیق، روستای مشکول مأخذ: سایت استانداری اردبیل
(هیلن براند : ۶۸۳۱ :۰۷). مورخان و جغرافینویسان مسلمان، بنا به روایتی از ابوبکربنعبداالله، اشاره کردهاند که پیامبر اکرم(ص)پیش از تهیه منبر به تنه درخت خرمایی(معروفبه استوانه حنانه) که در بنای مسجد کار گذاشته شده بود تکیه میداد. ابنرسته اولین منبر چوبی رابا سه پله معرفی می کند (ابنرسته، ۵۶۳۱ :۶۷)و بیهقی آن را با دو پله و جایگاهی برای نشستن توصیف می کند که در سال هشتم هجری با چوب جنگلی ساخته شد (بیهقی، ٣٨٢۱، ج ۲، ۶۹۱).
اولین منبر مورد استفاده پیامبر(ص) نیز راهنمای پیشهوران در ساخت منابر شد (نجفی، ۶۸۳۱ : ١۹-٠۹). در المعالم الاثیره،اولین منبر پیامبر اکرم(ص) با چوب درخت گزغابه ذکر شده است (شراب،۳۸۳۱ :۲۸۱) که ارتفاع آن ۲ ذرع و عرض آن۱ ذرع بود(نجفی، ۶۸۳۱ :۱۹). این منبر سهپلهای را یکی از نجاران مروان اموی به نه پله ارتقاداد. گفتهانداین منبر بر سکویی مرمرین قرار داشت و ارتفاع آن را بهطور اغراقآمیزی از کف تا فراز ۷ ذرع (۸۲۷ سانتیمتر) ذکر کردهاند (نجفی، ۶۸۳۱ :٩٠).
مروان با استفاده از میخهای فلزی منبر پیامبر را به منبر جدید متصل ساخت و در زمان خلفای عباسی، بهخصوص خلیفه سوم مهدی عباسی، تلاش بسیاری صورت گرفت تا منبر پیامبر از اضافات دوران اموی جدا شود، اما این تصمیم بهعلت ترس از آسیبدیدگی منبر عملی نشد. ظاهراً منبر پیامبر تا قرن ششم هجری موجود بود. بعد از این
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ۲ – نمای سمت راست منبر مشکول، ماخذ: همان
تاریخ، از بقایای چوب منبر اصلی برای تبرک شانههایی ساختند و تعدادی از قطعات آن را نیز با چوب آبنوس پوشانده یا روکش کردند (نجفی، ۶۸۳۱: ۲۹). از دیگر منبرهای صدر اسلام منبر مسجد جامع قیروان متعلقبه دوره اموی است که قطعاتی از آن در موزه قاهره نگهداری میشود (هیلن براند، ۶۸۳۱: ۵۸). منبر مسجد جامع ابیانه با تاریخ ۶۶۴ق مربوطبه دوره سلجوقی(خوانساری ابیانه، ۸۷۳۱:
۲۲۲)قدیمیترین منبر موجود در ایران است. البته این منبر بر تکیهگاه مسند و پله سوم دو تاریخ دیگر به سالهای ۹۰۰۱ق و ۰۱۳۱قدارد(ملازاده، ۹۸۳۱: ۸۵).
بهنظر می رسد از منبر دوره سلجوقی تنها قطعاتی باقی مانده و در دوره صفوی در منبر تازهتأسیس به کار رفته و همین منبر در دوره قاجار نیز مرمت اساسی شده است. منبر نورالدین در مسجدالقصی (۴۶۵ق/۸۶۱۱م)یکی از زیباترین منبرهای منبتکاریشده محسوب میشود که از چوب آبنوس بود و در ساخت آن از عاج استفاده شد(هیلن براند ۶۸۳۱: ۶۸). متأسفانه این منبر در آتشسوزی سال ۹۶۹۱م از بین رفت و در سال ۲۸۹۱م بهجای آن منبر جدیدی براساس طرح منبر قدیمی ساخته شد. درموزه متروپولیتن، قطعاتی از منبر چوبی با تاریخ ۶۴۵ق نگهداری میشود که دارای طرحهای گیاهی، کتیبهکوفی، طرح نخل، نام وقفکننده و تاریخ ساخت است (مهرپویا، ۶۷۳۱: ۰۰۲).
تصویر۳- نمایی نزدیک از تزیینات گره چینی، کندهکاری و مشبک سمت راست منبر مشکول، مأخذ: همان
تصویر ۴- طرح سردر منبر مشکول مأخذ: همان
۷
شــماره۳۲ پاییــز۱۹
بررسی ویژگیها و زیباییشناسی منبر مشکول، شاهکار هنرهای چوبی جهان اسلام
تصویر۵- طرح نمای چپ و تزیینات و گرهچینی منبر مشکول مأخذ: همان تصویر ۶- طرح نمای سمت راست منبر مشکول مأخذ: همان
این اثر بهلحاظ نوع خط یا نوع تزیینات و نحوه اجرای آنها و همچنین بهلحاظ اسامی ذکرشده در کتیبه و، مهمتر از همه، ذکر تاریخ ساختقابل تحلیل و بررسی است (گرگویی،۲۸۳۱ :٥۰۲-١۰۲). درایران، از دوره ایلخانی منبر چوبی نفیسی شناسایی شده که در مسجد جامع نائین قرار دارد (مهرپویا، ۶۷۳۱ :۰۰۲). این منبر از شاهکارهای منبتکاری محسوب میشودو بیانگر ذوق و خلاقیت هنرمندان ایرانی در قرون گذشته است. روی منبر،کتیبهای بهخط نسخ بسیار زیبا با تاریخ۱۱۷ق در زمینهشاخوبرگ کندهٰکاری شده است و نشان میدهد که منبر در قرن هشتم هجری به مجموعه بنا اضافه شده است. در کتیبهنام واقف منبرجلالالدین ملکالتجار ذکر شده است. منبر مسجدجامع روستای سوریان در بوانات فارس مهمترین اثر چوبی با گرهچینی، مشبک و منبتکاری از دوران تیموری است که در موزه ملی نگهداری میشود.
این منبر بهتاریخ ۱۷۷ق وبهدستور خواجه مظفرالملک ساخته شده و دارای کتیبههایی از قرآن کریم (آ الکرسی)، تاریخ ساخت، نام سازنده و سفارشدهنده منبر است (ساریخانی، ۴۸۳۱: ٣-٢۶). از مهمترین منابر صفوی منبر چوبی منبتکاریشده مسجد جامع اقلید در استان فارس است که دارای کتیبهای بهتاریخ ۸۰۰۱ق است.
گذشته از ایران، در آسیای صغیر نیز منبرهای چوبی متعددی شناساییو بررسی شده است،ازجمله: منبری از دوره سلجوقی بهتاریخ ۰۵۵ق در مسجد قدیمی شهر قونیه، منابر چوبی متعلقبه سال های ۱۱۶ق و ۱۲۶قدر
مسجد بزرگ سیرت و ملطیه،و منبر ارسلانخان جامعی و قزلبیک جامعی در آنکارا بهسال ۹۸۶ق و۹۹۶ق. همچنین، منبر مسجدجامع دیوریغی بهسال ۸۳۶ق که هنرمند معروف احمدبنابراهیم تفلیسی آن را ساخته یکی از زیباترین منابر برجایمانده در آناتولی است (بازورث، ۰۸۳۱: ۸۸۱).
بااینهمه، منبر مسجد اعظم آقسرای که بهدست نوشتکین جمالی ساخته شده و برخی تاریخ ساخت آن را قبل از ۰۵۵ق و در زمان مسعود اول و قلیچارسلان دوم ذکر میکنند در ردیف کهنترین منابر شناختهشده سلجوقیان در آناتولی قرار دارد (بازورث، ۰۸۳۱ :٨-٧۸۱).
در مسجد سلیمیهادیرنه منبر بسیار زیبایی مربوطبه قرن نهم هجری وجود دارد که کندهکاریهای گیاهی فوقالعادهایدارد، ولی برخلاف منابر دیگر جنس آن از سنگ مرمر است .(Riefstahl, 1930: 31)
در سال ۶۵۶ق، ملک مظفر شمسالدین یوسف، از امرای یمن، در سال ۵۶۶ق ظاهر رکنالدین بیبرس از امرای ایوبی، در سال ۷۹۷ق الظاهر سیفالدین برقوق، در سال ۰۲۸ق مؤید شیخ، در سال ۸۸۸ق اشرف قایتابای و در سال ۸۸۹ق سلطانمراد سوم عثمانیمنبرهایی ساختند و برای جایگزینی منبر پیامبر(ص)به مسجدالنبی اهدا کردند (نجفی، ۶۸۳۱: ۲۹).
منبر مشکول و موقعیت جغرافیایی آن
منبر مشکول درمسجد روستای مشکول واقع در بخش فیروز شهرستان کوثر از توابع استان اردبیل قرار
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ۷- کتیبهای از منبر مسجدجامع ندوشن، بهرقم۶۴۵ق،موزه متروپولیتن، شماره دسترسی: ۲.۰۵۱.۴۳ مأخذ: www.metmuseum.org
دارد(تصویر ۱ ) و بهتبعیت از نام روستایی که در آن واقع شده به این نام مشهور است. البته اهالی روستا این منبر را با نام»حاجعبداالله« نیز یاد می کنند. علت این نامگذاری دقیقاً مشخص نیست. عدهای مرمت این منبر بهدست شخصی بهنام حاجعبداالله را عامل اصلی این نامگذاری میدانند و برخی دیگر نیز علت اصلی آن راساخت مسجدی توسط این شخص در روستای مشکول ذکر می کنند.
این منبر طی سالها دراثر عوامل مختلفی آسیب دیده و حالت نخستین را از دست داده است. جابه جاییهای مداوم
ﻭ مکرر باعث سستشدن اتصالات و درنتیجه فاصلهگرفتن قطعات از یکدیگر شده است. از دیگر سو، عتیقهبازان در چندین نوبت اقدام به سرقت، جداکردن و شکستن قطعاتی از منبر مانند پلهها و تاجهای آن کردهاند. برخی از آسیبهای انسانی نیز ناآگاهانه و غیرعمدی صورت پذیرفته است. در پی افزایش سرقت قطعاتی از منبر، اهالی روستای مشکول،از بیم سرقت کل منبر، پایههای آن را در کف خاکی مسجد دفن کردهاند. همین کار بهعلت وجود رطوبت در خاک موجب پوسیدگی بخشهای زیرین منبر شده است (تصویر ۰۱). بهگفتهساکنان روستا، در فاصله سالهای ۷۵۳۱ تا ۰۶۳۱نیز افرادی بارنگ شیمیایی سیاه اقدام به رنگ آمیزی منبر کردندکه سبب خدشهدارشدن دید منظری منبر و تغییر رنگ
ﻭ نقوش طبیعی چوب شده است.
از سویی، طی نوسازی مسجد از سال ۲۶۳۱ تا ۷۷۳۱، منبر بدون هیچ حفاظی در معرض عوامل جوی و تهدیدهای ناشی از ساختمان سازی قرار گرفت، بهطوریکه آثار رنگ قرمز ضدزنگ هماکنون نیز در بخشهایی از منبر وجود
دارد. بااینوصف، منبر مشکول، به مرمت و اقدامات حفاظتی نیازی عاجل دارد، چراکه با تداوم وضع موجود قطعات بیشتری از آن جدا شده و همچنین تخریب پایههای آسیبدیده با سرعت بیشتری ادامه خواهد یافت.
از دیگر سو، مرمتهای غیراصولی انجامگرفته مانند استفاده از میخهای فلزی، بستهای آهنی و چوب تبریزی١ آسیبدیدگی منبر را تسریع بخشیده است. آخرین عامل تهدیدزای منبر مکان و نحوه نگهداری آن است. مسجد روستای مشکول گذشته از مشکل امنیتی و حفاظتی بهسبب نداشتن سیستم کنترلی عوامل مخرب زای چوب مانند دما و رطوبت و نیز مراجعه متعدد اهالی منطقه برای نذر و نیاز٢، نمی تواند محل مناسبی برای نگهداری باشد.
ویژگیهای فیزیکی و ظاهری منبر
منبر مشکول در وضعیت فعلی بهطول ۴۸۱ سانتیمتر، عرض ۰۱۱ سانتیمتر و ارتفاع ۶۲۲ سانتیمتر است و دارای تزیینات هندسی و گیاهی و کتیبههای کوفی است (تصویر ۲). بیشتر قسمتهای آن تا به امروز از گزند حوادث سالم باقی مانده است.این منبر جزو منبرهایی است که در ورودی با چهار پله و مسندگاه دارد و با چوب گردو ساخته شده است.
در ساخت آن، هیچ گونه اتصالات فلزی به کار نرفته و تمامی قطعات آن با تکنیک فاق و زبانه بدون چسب چفت و بست شده است. طبق بررسیهای نگارندگان،منبر مشکول بهصورت تقریبی از ۰۱۵ قطعه چوب ساخته شده که ۵۶۲ قطعه از آن موجود است.١
۱. چوب تبریزی و چوب گردو بهعلت اختلاف وزن مخصوص و چگالی نمیتوانند اتصال مناسب و پایداری با هم داشته باشند.
۲. منبر مشکول میان اهالی روستا احترام و جایگاهی خاص دارد. طی بازدیدهای دوره ای نگارندگان از این منبر، انواع پارچه، روسری، نخ و ماکت گهواره (بشیک)به قسمتهای
مختلف منبر بسته شده بود.
۹
شــماره۳۲ پاییــز۱۹
بررسی ویژگیها و زیباییشناسی منبر مشکول، شاهکار هنرهای چوبی جهان اسلام
۱ . در گفتوگوی نگارندگان با استاد منبرساز حاججمال ممنونی معلوم شد که ایشان در سال ۸۶۳۱ طی عملیات مرمت وکلافبندی منبر مشکول شش قطعه از قطعات منبتکاری را برای بررسی با خود برده اند.
۲. شباککاری یا (مشربیه) اتصال فاق و زبانه در چندضلعیها و ستارهها بهگونه کندهکاری و نیز الگوبری از این کارها روی چوبهای سنگین است.
طویلترین قطعه مربوطبه چارچوب منبر با طول ۶۲۲ سانتیمتر و کوتاهترین قطعه نیز از تزیینات منبتکاریشده با طول ۶ سانتیمتر است.
