بخشی از مقاله
مقدمه
شکوفایی جلبکهای مضر به رشد بیرویه فیتوپلانکتونها در آب اطلاق میشود که طی این رخداد مقدار فیتوپلانکتونها در زمان کوتاهی بـه بیش از 1800 برابر مقدار نرمال خود میرسد. این پدیده با نام کشند قرمز نیز خوانده میشود زیرا در اثر تکثیر این جلبکهـا و سـلولهـای ریـز فیتوپلانکتونی دارای رنگدانههای قرمز، آب دریا به رنگ قرمز تا قهوهای به نظرمی رسد . [1] پدیده رشد بیرویهی جلبـکهـای مضـر بـه طـور غیرمستقیم میتواند از طریق کاهش اکسیژن محلول در آب باعث مرگ آبزیان شود، هم چنین تراکم بالای اندامگانهای کشند قرمز مـیتوانـد ماهیها را از طریق مسدود کردن آب شش هایشان خفه کند. این پدیده با تولید سم نیز بوم سازگان آبی منطقه را تهدید میکند، سـم تولیدشـده توسط جلبکهای مضر از طریق فلج کردن اندامهای مختلف جانداران دریایی باعث مرگ آنها میشود و از سوی دیگر ورود این سم به زنجیره غذایی باعث افزایش تلفات میگردد .[2]
درکل این افزایش ناگهانی جلبکهای مضر موجب مرگومیر وسیع آبزیان منطقه، مختل شـدن صـنعت گردشـگری، آسـیب بـه دسـتگاههـای آب شیرینکن و حتی بروز بیماریهای انسانی میشود .[3] با توجه به پیامدهای ذکرشده، ضرر و زیان وسیع اقتصادی را در منطقه درگیر با پدیده شکوفایی جلبکهای مضر خواهیم داشت. از این رو بررسی عوامل ایجادکننده و تشدیدکننده این پدیده به منظور پیشبینی و جلـوگیری از بـروز آن و هم چنین کنترل آن حائز اهمیت است. عوامل فیزیکی نظیر تغییرات دما و شوری، جهـت وزش بـاد، جریـانهـای فـرا رو (قلشچچسطبپ) ، افزایش زمینلرزه و ... در این پدیده موثر هستند .[4] از عوامل دیگر میتوان به آلودگی آبها، گرد و غبار و آب توازن کشتیها اشاره کرد .[5]
ضرورت مطالعه کشند قرمز در ایران
ایران دارای بیش از 2700 کیلومتر مرز ساحلی است .[6] در این ساحل گسترده فعالیتهای مختلف صنعتی در کنـار شـیلات و آبـزیپـروری در حال انجام است و تراکم جمعیتی این مناطق رو به افزایش است. در این میان بیش از 2000 کیلومتر از این خـط سـاحلی در مجـاورت آبهـای خلیجفارس و دریای عمان قرار دارد و این آب ها مانند سایر مناطق دنیا هر ساله درگیر پدیده شکوفایی جلبکهای مضر میشـود. گسـتره وقـوع این پدیده از نظر زمان و مکانی تغییراتی داشته که در این مقاله بررسی شده و در هر مورد زیانهایی را برای بخشهای مختلف بههمراه داشـته است. این پدیده از سال 1368 تا کنون در آبهای ایران مشاهده شده اسـت کـه شـکوفایی مربـوط بـه سـال 1378 یکـی از گسـتردهتـرین و زیان بارترین آنها تا کنون بوده است .[8 ,7] شایان ذکر است که طی بروز پدیده کشند قرمز در پاییز و زمستان سـال 1378 در آبهـای جنـوبی ایران، تلفات 30 تا 45 تن ماهی و پستاندار دریایی گزارش شده است. به همین جهت بررسی عوامل دخیل در بروز این پدیده از اهمیـت بـالای زیست محیطی و اقتصادی برخوردار است .[9] علیرغم افزایش مطالعات کشند قرمز در حوضههای آبی دنیا، سهم بررسی این پدیـده در آبهـای
1 استادیار ،فدانشگاه آزاد اسلامی، واحد قائمشهر ،akhyani.m@qaemshahriau.ac.ir
2 دانشجوی کارشناسی ارشد فیزیک دریا ،فدانشگاه مازندران ، hadis_naseri@yahoo.com
505
خلیج فارس و بخصوص دریای عمان بسیار ناچیز است. در سالهای اخیر فزونی این پدیده در دریای خزر، خلیج فارس و دریـای عمـان خسـارات زیادی به محیط زیست و صنعت ماهیگیری وارد کرده است. در سال 1995، شکوفایی جلبکی گستردهای در خلیج کویت رخ داد کـه بـا تلفـات بسیاری از ماهیان همراه بود .[10] در سال 2001 ، نیز تلفات بسیار زیادی از ماهیان در خلیج کویت بر اثر یک بـاکتری روی داد و بـهدنبـال آن سه نوع گونه مولد کشند قرمز پدیدار شدند. آخرین و جدیترین کشند قرمز در منطقه نوعی شکوفایی فیتوپلانکتونی بود که تحـت تـأثیر عوامـل گوناگونی همچون باد، دما ، باران و حتی نشر پسآب های صنعتی از اواخر شهریور 1387 تا 15 آذر همان سال از جاسک تا جزیـره کـیش اتفـاق افتاد. پدیده فوق برای نخستین بار به مدت سه ماه و به وسعت زیاد در آب های استان هرمزگان ماندگار شـد و عـلاوه بـر آبزیـان ایـن اسـتان، آب های امارات متحده عربی و عمان را نیز تحت تاثیر قرار داد و حتی سبب بروز مشکلاتی برای آب شـیرین کـنهـای اسـمزی (فص) قشـم و صنعت گردشگری به و یژه در جزیره کیش گردید .[13-11] همچنین این پدیده باعث سفیدشدن مرجانها در شمال جزیره لارک ، جنوب شرقی قشم و شرق فارور شد. وقوع این پدیده در این آبها در نوع خود بی نظیر است، زیرا تا کنون هیچ یک از کشندهایی که در این آبها رخ داده است تا این اندازه سبب مرگ و میر ماهیان مرجانی و شیلاتی نشده و مدت زمان و وسعت آنها تا این اندازه حـائز اهمیـت نبـوده اسـت .[2] بنـابراین شناخت این پدیده و عوامل بروز یا تشدید آن در این منطقه لازم و ضروری است.
روش تحقیق
همبستگی تنگاتنگ تغییرات اقلیم و خصوصیات آب دریا در مقالات مختلفی بررسی و گزارش شده اند .[16-14] نقش اقیـانوسهـا در برقـراری تعادل گرمایی روی کره زمین با بررسی رفتار کمربند جریانی در اقیانوس که ناشی از تغییرات دما و شوری در قطـب هـا و اسـتوا اسـت یکـی از شناختهشدهترین مصادیق این ارتباط است .[17] این تغییرات بالتبع شرایط محیطی جانداران مختلف را خصوصا در آب دریاها تغییر می دهد و در بسیاری موارد موجودات ریزتر، از جمله گونههای پلانکتونی بیش از بقیه موجودات به این تغییرات واکنش نشان می دهند. در این تحقیـق رشـد بحرانزای جلبکها در خلیجفارس و دریای عمان در خلال سال های گذشته مورد بررسی قرار میگیرد. نتایج با اطلاعات مشابه در دنیا مقایسـه میشود و امکان وابستگی آن به تغییرات حادث در خصوصیات آب دریا در اثر تغییرات اقلیمی گزارش میگردد. دادههای مورد نیاز شامل تغییرات دما و شوری سطحی به عنوان عوامل موثر بر محیط رشد گونه های جلبکی از طریق پایگاه های دادههای اقیانوسشناسی گردآوری شـده اسـت. اطلاعات مربوط به جریان های دریایی نیز به عنوان یکی از عوامل تغییر میزان مواد مغذی مورد نیاز برای شکوفایی جلبکی از طریق مدلسـازی عددی بهدست آمده و مورد بررسی قرار گرفته است.
