بخشی از مقاله
چکیده
دعاها در بُعد تکاملی و سازندگی انسان نقش دارند و در آن درسهایی است از تصفیه روح، صفای دل، و موجبی است برای سازندگی و تکمیل وضع درون و اصـلاح امـور وجـودی و نفسانی، بهداشت و حفظ جسم و روان، آراستن وجود به فضائل نفسانی، داشتن اندیشـه خـوب، همت بلند، دروی از وسایس شیطانی.برای دعا سه حالت وجود دارد یکی خواستن واقعی که در وجود همه انسانها و موجودات است که همیشه نیاز به رحمت خداوند دارند. حقیقـت دعـا در ذات انسان وجود دارد، اظهار لسانی یکی از راههای بیان دعاست و دیگری مرحله عملـی اسـت که باید از خدا بخواهد تا علل و اسباب اجابت دعا را فـراهم آورد و خـودش هـم در ایـن راسـتا تلاش کند. دعاها در عین اینکه از یکسو چون پتکی بر سر آدمی کوبیده میشود و بدن خفته او را بیدار کرده به احساس درد وادارش میکند، از سوی دیگر روح آرامش را در آدمی می دمانند و خوف او را به امن مبدل می نماید. در این مقاله در چند مبحث بهمقوله دعا و مسائل مربـوط به آن پرداخته شده که در ابتدا با کنکاش در آیات وروایات و منابع معتبر دینی به مقوله دعا از دیدگاه اسلام و پیامبران الهی و اهل بیت پرداخته شده و سپس به فوائید و آثار دعا وعلل موانع پذیرش دعا در زندگی انسان ها اشاره گردید.
کلمات کلیدی: دعا، اسلام ، پیامبران، اهل بیت، آثار دعا، موانع پذیرش دعا
133
دعا از دیدگاه آیات، روایات، پیامبران و اهل بیت
»دعا« در فرهنگ لغت به مفهوم خواندن، صدا زدن و عبادت و نیایش اسـت؛ خوانـدن، گــاهی تــوأم بــا خواســتن و زمــانی بــه شــکل راز و نیــاز و تضــرع مــیباشــد. اقبــال لاهــوری مینویسد:»نیایش خواه به شکل فردی و خواه به صورت اجتماعی، تجلی اشتیاق درونـی انسـان برای دریافت جوابی در سکوت است)«دلشاد،1377 ص .(108
اگر بخواهیم تعریف جامعتری از دعا ارائه بدهیم، باید بگـوئیم دعا تجلیعشق به خـدا بـرای
نیل به تکامل و رفع نیازمندیهاست.
»علامه طباطبایی« میفرماید: »دعا و دعوت عبارت است از اینکه دعا کننده نظر مدعو را به سوی خود متوجه کند و پس از جلب توجه، فایده و نعمتی را از وی درخواست نماید. بنابراین، »سؤال»به منزلهی غرض و نتیجه دعا میباشد و این مفهوم به تمام موارد سؤال منطبق است، مانند پرسش در مورد مجهولات و سؤال به معنی محاسبه و پرسش در زمینه تقاضای کمک مادی و معنوی. خدای تبارک و تعالی چیزی را که زبان در آن دخالت دارد سؤال نامیده است. انواع نعمتهایی که از او درخواست کردید به شما عطا فرمود که اگر نعمتهای خدا را بخواهید به شماره در آورید هرگز حساب آن نتوانید کرد.(ترجمه آیه 34، ابراهیم) »راغب اصفهانی« میگوید: دعا مثل نداشت، جز آنکه ندا گاهی فقط خواندن است، بدون ذکر
اسم، ولی دعا غالباً با ذکر اسم و ندا به مجرد بلند کردن صدا گفته میشود.(طباطبائی،1391،ج2، ص(24 این آیات انسان با وجدان و خردمند را به این حقیقت متوجه میکند که پناهگاه واقعی بشر
ذات خلاّق عالم است، چرا که هر کسی از طریق دل، راهی به خدا دارد، حتی شقیترین و معاندترین افراد، وقتی از علل و اسباب مادی ناامید میشوند بیاختیار به قدرت لایزال پناه میبرند، ولی در مواقع عادی به قدرتهای مادی و عقاید خرافی پناهنده میشوند: به جادوگران، ریاضتکشان، رمّالان، فالگیران، ساحران و کاهنان و )…ترجمه آیه 64، انعام) انسان در دنیا پیوسته در معرض حوادث قراردارد، سکتهها، تصادفات، زلزلهها، حوادث و مصائب
ناگهانی و غیرمترقبه و همچنین بلاهایی که به صورت قضا و قدر میخواهد نازل شود. در ا اَمْواجَ الْبَلاءِ حدیثعَنکمدارد:بِالدﱡعاء» قَبْلَ ورودِ الباءِ فَوَالذی فَلَقَ الحَبﱠهَ وَ أْبَردالنﱠسمَه، البلاءُ أسرعُ إلی المؤمن من إنحِدار اسیلِ من أَعلی التﱠلْعَه الی أسْفَلِها).«مجلسی، 1403 ق،ج
10،ص(99 ادفعوا» أبوابَ البلاءِ بالدّعا.« (همان ، ج،93،ص (288
131
در احادیث بسیاری آمده که دعا، حتی قضای مبرم و محکم را نیز دفع میکند.
قرآن مجید میفرماید: اگر دعا و تضرع و ابتهال شما نبود، خداوند هیچ عنایتی به شما نداشت؛ قل ما یَعْبَؤُبِکُمْ» لَولا دعاءکم).«کلینی،1388،ج2،ص(496
امام زینالعابدین در صحفیهفَسَمﱠیتَسجادیهمیفرماید:دُعائَک» و تَرکَه استکباراَ و تَوعﱠدْتَ علی ترکِه دخولَ جهنّم داخِرین«؛صدرباغی،1355، دعای 45
دعا و خواندن خود را عبادت نامیدهای و ترک آن را استکبار و تهدید کردهای کیفر ترک آن ، با خواری وارد جهنّم شدن است.
امام صادق علیهمالسلاعلیم فرمود:بالدعاء »فإنّکم لا تُقَرﱠبُون بِمِثِله)«کاشانی،1091ق، ج
2،ص (283 شما را به دعا سفارش میکنم. زیرا با هیچ عمل دیگر همچون دعا، به خدا نزدیک نمیشوید.
پس دعا، درمان عطش قلب و تسکین سوزش جان و عروج به عالم بالاست.
در دعای شعبانیه که تمام ائمه علیهمالسلام بر آن مواظبت میکردند و حضرت امام خمینی(ره)، بخشی را پیوسته در قنوت میخواندند. »لهیا هب لی کمال الانقطاعِ إلیک.«
قائُک قُرﱠهُ عینی »و وصلُک مُنی نفسی و إالیک شَوقی و فی مَحَبﱠتِکَ وَلَهی …وفی مُناجاتِک روَحی و راحتی و عندک دَواءُ عِلﱠتی و شفاءُ غُلّتی و بَردُ لَوعتی.« مناجات المریدن، از دعای
خمسه عشر حضرت علی علیهالسلام دربارهی نیازمندی بشر به دعا میفرماید:(مجلسی،1403ق، ج93، ص
(303 آنان که در آسایشاند و در معرض بلا، به دعا محتاجترند از کسانی که دچار بلاهای سخت هستند.
رسول خدا صلی االلهُ علیه و اله و سلم فرمود: در نیازهای خود، نزد خدا فغان و فریاد کنید و در بلاهای شدید به او پناه برید و تضرع کنید. زیرا دعا، مغز و اصل بندگی است و هیچ مؤمنی خدا را نمیخواند مگر اینکه مستجاب شود. و این قبولی دعا یا در دنیا و یا در آخرت است و یا اینکه موجب پوشش و محو گناهان است تا زمانی که گناه تازهای از مؤمن سر نزده باشد.
سﱠرُ اُدْعُ و لا تَقُلْقالاصادق:اِنﱠیا»مُالْاَمْرَ قد فُرع منه اِنﱠ عِندْ االله عزوجل منزلهً لا تُنالُ إلّا ﱠ سَدﱠ فاهُ و لم یَسْأَ لم یُعْطَ شیئاً فَسَلْ تُعْطَهیالَیسَمُیَسرُمِنْأّ بابٍ یُقْرَعیُوشَکُاِ
أن یُفْتَحَ لِصاحبه.«
پیوسته خدا را بخوان، چه به حاجت برسی یا نرسی، که در پیشگاه خدا برای انسان منزلت و مقامی است که جز از طریق دعا امکانپذیر نیست. اگر بنده دهانش را ببندد و چیزی سؤال نکند، به وی اعطا نمیشود. پس بخواه تا اعطا شود. ای میسر، انسان وقتی دری را بکوبد بالاخره به رویش باز میشود.
133
حضرت امام صادق(ع) میفرماید:اِمّالدّعاء» انفـذ مـن السـلاح لحدیـد. دعـا نافـذتر از اسـلحه برنـده است.(مجلسی،1403ق، ج 90، ص (297 همچنین ایشان فرماید:می الدّعا انفذ من اسّنان الحدید. دعا از نیزهی تیز، نافذتر است.
امام موسی کاظم(ع)فرمیاید: علیکم بالدّعاء االله والمطّلب الی االله یردّ البلاء و قد قدر و قضـی و لـم یبق الاّ امضاؤه فاذا دعی االله عزّو جلّ و سئل صرف البلاءصرفه. اصول کافی، ج 2، ص 470 بر شما باد (که ملازمت کنید به دعا) زیرا دعا به درگاه خداو خواستن از او،بلایی را که مقـدّر شـده و جـز اجرای آن چیزی نمانده، برمیگرداند. پس چون خدای عزو جل خوانده شود و از او درخواست شود، یکباره بلا را بگرداند. امام رضا(ع) میفرماید: بر شما باد اسلحه پیامبران، به ایشان عرض شد:»اسـلحه
پیامبران چیست؟ فرمود»دعا)«مجلسی،1403ق، ج 90، ص (295 همچــین ایشــان مــیفرمایــد:دعــوه» العبــد ســرّاً دعــوه واحــده تعــدل ســبعین دعــوه علانیه.(کلینی،1385، ج 2، ص ( 476 یک دعا پنهانی بنده، برابر با هفتاد دعای آشکار است.
و در روایت دیگر است که: دعوه تخفیها افضل عنداالله من سـبعین دعـوه تظهرهـا. یـک دعـای پنهانی نزد خداوند ، محبوتر از هفتاد دعای آشکار است.(همان، ص (476 حضرت نوح علیهالسلام: در قرآن از شکوههای نوح علیهالسلام نسبت به قومش، تحمّل و بردباری
او در مقابل آنان، نفرینهایش بر ستمکاران و دعاهای او برای مؤمنان، به تفضیل یاد شده استو نوح گفت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار؛ چرا که اگر آنها را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمیآورند. پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و تمام کسانی که با ایمان وارد خانهی من شدند و جمیع مردان و زنان با ایمان را بیامرز، و ظالمان را جز هلاک میفزا(ترجمه آیه،26-28،نوح) حضرت سلیمان علیهالسلام:سلیمان پیامبر، هنگام عبور از مسیری، متوّجه سخن گفتن
مورچگان با یکدیگر شد و شنید که چگونه رئیس آنها به مورچگان میگوید که برای حفظ جان خود، از مسیر راه سلیمان علیه السلام کنار بروند، در آنجا حضرت چنین دعا میکند: پروردگارا! به من توفیق شکر نعمت خود، که به من و پدر و مادرم عطا فرمودی عنایت فرما، و مرا به عمل صالح خالصی که تو بپسندی (اگر چه خلق نپسندند) موفّق بدار، و مرا به لطف و رحمت، در صف بندگان خاصّ شایستهات داخل گردان.(ترجمه آیه،29،نمل) حضرت لوط علیه السلام: یکیز ا پیامبرانی که از قوم خود، بسیار اذیّت و آزار دید، لوط
علیهالسلام بود. مردمی که در آن عصر میزیستند، به گناه بزرگی خو کرده بودند که بیسابقه بود. انحراف جنسی و همجنسگرایی، چنان گسترش پیدا کرده بود که تلاشهای لوط علیهالسلام به
133
جایی نرسید. به ناچار برای نجات خویش و وابستگانش و پیروزی بر آن مردم منحرف، دست به دعا بلند کرده از خدا چنین درخواست کرد بارالها! من و اهل بیتم را از آنچه ] این قوم[ انجام می دهند، نجات بخش. پس او را با همهی
اهل بیتش نجات دادیم.(ترجمه آیه،169-170،شعرا) در جای دیگر از زبان حضرت آمده است که:
پروردگارا! مرا در پیروزی بر این قوم فاسد یاری کن.(ترجمه آیه،30،عنکبوت)
دعا از دیدگاه اهل سنت
اهل سنت شفاعت پیامبر(ص) را درباره گناهکاران پذیرفتهاند ولی هیچ کس جز به اجازه خداوند بزرگ حق شفاعت را ندارد.. بهترین نحوه دعا، توسل و طلب شفاعت آن است کـه گفتـه شـود (باتباعی لرسولک و محبتی و ایمان و سائر انبیائک) از عبارت فوق روشن میشود دیـدگاه اهـل سنت با وهابیت متفاوت است. زیرا وهابیت نحوه دعا را به صورت فوق شرک دانسـتهانـد امـا از دیدگاه برخی از علمای اهل سنت این شیوه تنها کراهت و محذور دارد. از دیدگاه اهـل علمـای دیوبند توسل در دعا به پیامبران ، اولیای الی، شهیدان و راسـتگوایان، خـواه در حـال حیـات و زنده بودن یا پس از مرگ جایز است و چگونگی دعا این طور است که بگوید: خدایا بـه واسـطه فلان پیامبر(ص) یا بنده خوبت به تو متوسل میشوم تا دعا مرا برآورده سازی. ایـن دیـدگاه در روایان نیز بیان شده است علامه سهودی می نویسد: پیامبر اکرم(ص) پس از دفـن فاطمـه بنـت اسد فرمود: االله الذی یحی و یمیت … اغفر لافی فاطمه بنت أسد و ووسع علیها مـدخلها بحـق نبیک و الانبیا إلذین من قبلی) نابینایی به حضور پیامبر (ص) مشرف شد و عـرض کـردی بـرای روشنی چشم من دعا بفرما سرور عالم او را به این دعا ارشاد فرمود: خدایا از تو میخـواهم بـه واسطه پیامبر رحمت به تو رو میکنم. ای محمد ! به واسطه تو به خدا رو میآورم. دربـاره ایـن حاجتم که آن را بر آوردهسازی. خدایا شفاعتش را در مورد من بپذیر. آن شخص این گونه دعـا خواند و چشمش به خواست خدا روشن گردید. آنچه از دیدگاه اهل سنت بیان شـد بـه خـوبی تفاوت دیدگاه اهل سنت را با وهابیت روشن مینماید و ازسوی دیگر نزدیکی آنها را نسبت بـه شیعه را اثبات میکند. از برخی روایات استفاده میشود که بعضی از پیامبران به بعضـی دیگـر، متوسل میشدند چنانچه که صحابه و تابعین به پیامبر اسلام (ص) توسل میجستهانـد از جملـه توسل پیامبران میتواند از توسل حضرت آدم(ع) به جناب پیامبر اسـلام (ص) یـاد کـرد کـه در احادیث بسیاری چگونگی آن نقل شده است. سیوطی از امام علی(ع) روایـت کـرده کـه حضـرت فرمود:
