بخشی از مقاله
نگارش هاي علوم قرآني در قرن سوم هجري
چکيده
علما و دانشمندان مسلمان از صدر اسلام تاکنون تلاش هاي وافري به خرج داده تا علوم مختلفي را که مي - توانند در فهم و درک قرآن نقش داشته باشند، پايه گذاري نمايند که در اين ميان علوم قرآني کارکرد بيشتري در فهم و تفسير اين کتاب آسماني دارند. از جمله قروني که انواع مختلفي از علوم قرآن ، در آن بنيان گذاري و يا رشد و توسعه پيدا کرد، قرن سوم هجري است . در اين قرن ، آثار ارزشمندي در موضوعات مختلف علوم قرآني نگاشته شد؛ هر چند برخي از آن ها در گذر زمان مفقود و از بين رفته اند؛ با اين حال ، هنوز نگارش هاي زيادي به صورت نسخ خطي و يا مکتوب از آن قرن باقي مانده اند که در فهم و تفسير قرآن کريم کاربرد مهمي دارند. در اين مقاله ، تلاش ميشود مهم ترين آثار و ميراث مخطوط و مکتوب قرن سوم هجري در زمينه علوم قرآني شناسايي و معرفي گردند.
واژه هاي کليدي: قرآن کريم ، علوم قرآن ، نسخه هاي خطي، آثار مکتوب ، قرن سوم هجري
مقدمه
علوم قرآني مفهوم گسترده اي است که علوم و مباحثي را که در فهم و تفسير قرآن کريم نقش دارند، در بر ميگيرد از قبيلِ علم قرائت ، تفسير، ناسخ و منسوخ ، سبب نزول ، کتابت قرآن ، ترتيب نزول ، مکي و مدني، جمع قرآن ، اعجاز و غيره . از آنجايي که قرآن کريم ، به عنوان آخرين کتاب آسماني و معجزه جاودان آخرين دين و خاتم پيامبران ، ويژگيهاي منحصر به فردي دارد از صدر اسلام تاکنون علماء و دانشمندان مسلمان نهايت تلاش خود را به کار بسته اند تا هر نوع علمي را که در فهم و تفسير اين کتاب آسماني نقش دارد، پايه گذاري نمايند که بيشتر اين علوم تحت عنوان « علوم قرآني » نگارش و گردآوري شده اند، به گونه اي که امروزه ميراث عظيمِ چهارده قرني در زمينه علوم قرآني در اختيار محققان و پژوهشگران علوم اسلامي قرار دارد.
قرن سوم هجري به جهت اينکه با زمان آغاز کتابت رسمي علوم اسلامي- اوايل قرن دوم هجري- فاصله اندکي دارد و از طرفي ديگر، عالمان و دانشمندان برجسته اي بويژه در حوزه علوم قرآني در آن ميزيسته اند، قرن ميراثمندي در زمينه علوم قرآني است و آثار مهم و فراواني در اين قرن به رشته تحرير در آمده اند. ميراث علوم قرآني قرن سوم هجري از چند جهت داراي ارزش و اهميت منحصر به فردي هستند؛ اول اينکه بيشترِ اين آثار و علوم براي اولين بار بنيان گذاري و نگاشته شده اند و از جمله منابع دست اول در اين زمينه شمرده ميشوند، دوم اينکه اکثر اين آثار توسط دانشمندان برجسته و تأثيرگذار امت اسلامي از جمله امام شافعي، احمد بن حنبل ، ابوعبيده معمّر بن مثّني، ابوعبيد قاسم بن سلام ، ابن قتيبه دينوري ، جاحظ ، مبرد، ابن الضريس ، سهل تستري، ابوعمرو الدوري، ابن مبارک، أخفش أوسط ، فرّاء و غيره نوشته شده اند و سوم اينکه بيشتر آثار و ميراث علوم قرآني در قرن سوم هجري به دست ما رسيده و موجودند و امروزه به صورت نسخه هاي خطي و مکتوب در اختيار عالمان و محققان بويژه قرآن پژوهان قرار دارند. لذا با توجه به ارزش و اعتبار اين آثار، شناسايي و معرفي آنها امري ضروري و با اهميت است . در اين مقاله تلاش بر اين است بعد از بررسي و تتّبع در کتابشناسيها، فهرست نگاريهاي نسخ خطي و مکتوب و نيز منابع موجود علوم قرآنيِ قرن سوم ، مهم ترين نگارش هاي علوم قرآني در قرن سوم هجري شناسايي و معرفي گردند.
نگارش هاي علوم قرآني
در قرن سوم هجري آثار مهمي در زمينه علوم قرآني توسط عالمان و دانشمندان برجسته مسلمان نگاشته شده است ؛ برخي از اين آثار در گذر زمان مفقود و از بين رفته اند که ذکر آنها در اين مقال نميگنجد و آثار و ميراث مهمي نيز، موجود و در دسترس قرار دارند که بعضي از آنها به صورت نسخه هاي خطي در گنجينه ها و کتابخانه هاي کشورهاي مختلف اسلامي و غير اسلامي نگهداري ميشوند و بخش عمده اي از اين آثار نيز، با تحقيق و تصحيح محققان و پژوهشگران علوم اسلامي بويژه قرآن پژوهان به چاپ رسيده اند. در اين نوشتار، نگارش هاي علوم قرآني در قرن سوم هجري اعم از نسخه هاي خطي و آثار مکتوب و چاپي به شرح ذيل معرفي ميشوند؛
١- أحکام القرآن : ابو عبدالله محمد بن ادريس شافعي، پيشواي مذهب شافعي متوفاي ٢٠٤ ه .ق مولف اين کتاب است . ابن نديم در « الفهرست » و زرکلي در « الأعلام » نوشتن اين کتاب را به امام شافعي نسبت داده اند. (ابن نديم ، ص ٥٩؛ زرکلي، ج ٢، ص ٢٦) در حال حاضر، نسخه اي خطي از اين کتاب در « مکتبۀ الأسد الوطنيۀ » در دمشق با شماره (٣٨٥٥) نگهداري ميشود. (فهرس المخطوطات العربيۀ المحفوظۀ في مکتبۀ الأسد الوطنيۀ، ج ٥، ص ٢٦)
٢- في القرآن و العربيۀ من تراث لغوي مفقود: اين کتاب توسط يحيي بن زياد فراء متوفاي ٢٠٧ ه .ق نگارش يافته است . اين کتاب در برگيرنده لغات غير مأنوس قرآن از نظر معنوي است که با تحقيق احمد علم الدين جندي، در عربستان توسط « معهد البحوث » در سال ١٤١٠ ه .ق چاپ شده است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ١٤٣)
٣- معاني القرآن : تاليف يحيي بن زياد فرّاء متوفاي سال ٢٠٧ ه .ق ميباشد. ابن نديم در « الفهرست » نگارش اين کتاب را به فرّاء نسبت داده است . (ابن نديم ، ص ٥٤ و ١٠٦) اين کتاب در سه جلد با تحقيق محمد علي النجار، احمد يوسف نجاتي، عبدالفتاح اسماعيل شعبي و ناصف علي نجدي، در قاهره توسط انتشارات « دارالمکتب المصريه » در سال ١٩٥٥ ميلادي به چاپ رسيده است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ٣٨٦؛ صفار، ص ١٩٨)
٤- اعراب القرآن : اين کتاب تاليف ابوعبيده معمّر بن مثّني متوفاي ٢٠٩ ه .ق است . ابن نديم در « الفهرست » نگارش اين کتاب را به ابوعبيده نسبت ميدهد. (ابن نديم ، ص ٨٥) طبق اظهارنظر صاحب « معجم الدراسات القرآنيۀ » اکنون نسخه اي خطي از اين کتاب در کتابخانه « خزانۀ الرامفوريۀ » نگهداري ميشود. (صفار، ص ١١٤)
٥- مجاز القرآن : اين کتاب اثر ابوعبيده معمّر بن مثّني ميباشد که در سال ٢٠٩ ه .ق وفات نموده است . ابن نديم در « الفهرست » و ابن خلکان در « وفيات الأعيان » تاليف اين کتاب را به ايشان نسبت داده اند. (ابن نديم ، ص ٥٩ و ٨٤؛ ابن خلکان ، ج ٥، ص ٢٣٨) اين کتاب تفسير لغوي و ادبي مختصر سوره هاي قرآن کريم است . نويسنده براي تسلط به شعر عربي و علم لغت ، آيات قرآن را به صورت بسيار مختصر و با گرايش و عنايت به حل مشکلات معنوي تفسير کرده و در تأييد قول خود، به اشعار عربي اصيل استشهاد جسته است . بسياري از علماي قديم اين کتاب را تفسير به رأي و اجتهادي دانسته و انتقاداتي بدان وارد کرده اند.
به خلاف نام کتاب ، در اين اثر اصلا مباحثي درباره مجازات قرآن مطرح نشده است . پرداخت بيش از حد به معناي لغوي و استشهاد به شعر عربي، نويسنده را از پرداختن به قصص قرآني، اسباب نزول و غيره باز داشته است .
کتاب مذکور با تحقيق فؤاد سزگين در دو جلد، در بيروت توسط انتشارات « الرسالۀ » در سال ١٩٢٤ ميلادي و نيز در قاهره توسط انتشارات « دارالفکر » در سال ١٩٧٠ ميلادي به چاپ رسيده است . همچنين چاپ ديگري تحت عنوان « قضايا المذکر و المؤنث في مجاز القرآن » نوشته ابوعبيده که به نظر ميرسد برگرفته و برگزيده اي از کتاب مجازالقرآن فوق باشد، به همت سيد احمد علي محمد در قاهره توسط « مکتبۀ الزهراء » در سال ١٩٩٠ ميلادي چاپ شده است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ١١٢- ١١٣؛ صفار، ص ١٩١)
٦- معاني القرآن : اين کتاب اثر سعد بن مسعده مشهور به « أخفش أوسط » متوفاي ٢١٥ ه .ق ميباشد. ابن نديم در « الفهرست » نگارش اين کتاب را به ايشان نسبت داده است . (ابن نديم ، ص ٥٤) در حال حاضر، نسخه اي خطي از اين کتاب در کتابخانه « آستان قدس رضوي » در مشهد با شماره (٢٢٠. تفسير. در ط اول و ١٤٢٢* ١٩٨ در ط دوم مجلد اول فهرست ) نگهداري ميشود. (حجتي کرماني، ج ٤، ص ٢٠٠) کتاب فوق يک تفسير ادبي است که به بيان اعراب و قرائت بعضي از آيات قرآن پرداخته است . نويسنده که يکي از علماي بزرگ نحو است به منظور تبيين اعراب آيات قرآن و بيان ديدگاه هاي نحوي خويش در برخي ابواب نحوي، نخست به تفسير و اعراب و قرائات سوره حمد و بخشي از آيات اول سوره بقره و ارائه نظريات علماء پيرامون حروف مقطعه قرآن پرداخته است . بعد از آن ، بعضي از ابواب نحو مثل استثناء و اضافه را مطرح کرده و با ذکر آياتي از قرآن به چگونگي اجراي قواعد نحوي در آن آيه ها و نيز معنا و تفسير بعضي از واژه هاي آنها و برخي از قرائت هايي که در آن آيه ها هست ، پرداخته است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ٣٨٢)
کتاب مذکور با تحقيق فائز فارس ، در کويت توسط انتشارات « المطبعۀ العصريۀ » در سال ١٩٧٩ ميلادي و نيز، با تحقيق عبدالأمير محمد امين ورد، در دو جلد در بيروت توسط انتشارات « عالم الکتب » در سال ١٩٨٥ ميلادي چاپ شده است .
همچنين چاپ ديگري از اين کتاب تحت عنوان « لمحات بلاغيۀ في معاني القرآن » نوشته أخفش أوسط که به نظر ميرسد برگرفته و برگزيده اي از کتاب معاني القرآن فوق باشد، با تحقيق فتحي عبدالقادر فريدة در قاهره توسط « مکتبۀ النهضۀ العصريۀ » در سال ١٩٨٣ ميلادي چاپ شده است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ١١٢- ١١٣؛ صفار، ص ١٩٧)
٧- فضائل القرآن : اين کتاب توسط ابوعبيد قاسم بن سلام متوفاي ٢٢٤ ه .ق نوشته شده است . زرکلي در « الأعلام » و ابن نديم در « الفهرست » نوشتن اين کتاب را به ابوعبيد نسبت داده اند. (زرکلي، ج ٥، ص ١٧٦؛ ابن نديم ، ص ٥٧ و ١١٣) در حال حاضر، نسخه اي خطي از اين کتاب در « مکتبۀ الظاهريۀ » در دمشق با شماره (٧٦١٥) نگهداري ميشود. (الخيمي، ج ٢، ص (229
کتاب فوق ، مجموعه ٩٢٧ حديث است که به طور مسند درباره فضائل قرآن و آداب قرائت آن از پيامبر (ص ) و صحابه وارد شده است . کتاب داراي چهار باب اصلي است که عبارتند از: قرّاء قرآن و خصوصيات اخلاقي و ويژگيهاي ظاهري آنان ، سوره ها و آيات قرآن و فضائل هر يک از آنها، احاديثي درباره کتابت و رسم الخط قرآن و چگونگي نگارش مصحف و دستورات مربوط به احکام حفظ و نگه داري مصحف ها و تاريخچه نزول ، جمع آوري و تدوين قرآن .
کتاب فضائل القرآن با تحقيق وهبي سليمان غاوجي الباني در بيروت توسط انتشارات « دارالکتب العلميۀ » در سال ١٩٩١ ميلادي و نيز به صورت دو جلدي با تحقيق احمد بن عبدالواحد خياطي در مغرب توسط انتشارات « مطبعۀ الفضالۀ » در سال ١٩٩٥ ميلادي به چاپ رسيده است . (کتابشناسي جهاني قرآن کريم ، ج ١، ص ٢٤٩ و ٧٠٧)
