بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از آثار بهجایمانده از دوره تمدن ایلام جدید (متعلقبه قرون هشتم یا هفتم پیش از میلاد)، لوحی است نیمهبرجسته با تصویر بانویی که دوک نخریسی به دست دارد و در مقابل او ظرف غذایی حاوی ماهی و نقوشی دایرهایشکل (احتمالاً نان) قرار گرفته است. خدمتکاری بادبزن در دست در پشت سر این بانو ایستاده است (تصویر ۱). با توجه به نشانههای تصویری تکرارشده در آثار متنوع هنری تمدنهای ایلام و بین النهرین درارتباطبا ایزدان و ایزدبانوان، هریک از عناصر تشکیلدهنده این تصویر میتواند تداعیکننده مفاهیمی نمادین باشد.
در این مقاله، لوح مزبور، بهمنزله متنی با قابلیت انتقال معنا در دو سطح، در نظامی نشانهای تصویری بررسی میشود. سطح اول صورت و تجسم یک معنا (بازنمود یک رویداد یا صحنه) است و سطح دوم میتواند معانی نمادین و کاربرد رمزگان در تجسم موضوعی فرامادی باشد. البته نباید از نظر دور داشت که این اثر در زمان خود و بهمنظور انتقال پیامی به مخاطبِ آن زمان تجسم یافته است و با توجه به ازبینرفتن بافت فرهنگی مربوطبه بیش از ۰۰۵۲ سال پیش، نبود متن نوشتاری مرتبط با آن، کاملنبودن تصویر بهسبب تخریب در طول زمان، و همچنین اشارهنکردن منابع به مکان کشف این لوح (معبد، قصر یا خانه معمولی)، اظهارنظر درخصوص آن دشوار است.
در مواجهه با این لوح، پرسشی مطرح میشود که پاسخِ آن اثر را در دو سطح متفاوت نشانهشناختی قرار میدهد: آیا این لوح صرفاً تصویرگر بانویی از طبقهای مرفّه و صاحبمقام از دوران ایلام جدید در حال ریسندگی (بهمنزله شغلی مهم) است یا عناصر تصویر بهصورت نمادین ایزدبانویی را در حال رشتن نخ (بهعنوان یکی از فعالیتهای منسوببه ایزدبانوان) یا، حتی فراتر از آن، رشتن نخ سرنوشت و تار و پود زندگی نمایش میدهند؟
این پژوهش با روش توصیفیـتطبیقی (براساس مقایسه اجزای تصویر با سایر متون تاریخی موجود مانند مهرها، الواح و مجسمههای بهجای مانده) به بررسی تکتک اجزای اثر و درنهایت جمعبندی مفاهیم مرتبط با یکدیگر در آن میپردازد و این فرضیه را طرح میکند که شاید لوح یادشده بازنمایی ایزدبانویی در حال نخریسی یا با مضمون رشتن نخ سرنوشت باشد.
پیشینه تحقیق
کتب تاریخ هنر و باستانشناسی این لوح را تنها با عنوان اثری هنری از تاریخ ایلام جدید معرفی کردهاند و عناوینی چون زنی در حال دوکریسی یا نخریسی، و زن ریسنده ایلامی برای آن برگزیدهاند (آمیه، ۴۸۳۱: ۸۶؛ مجیدزاده، ۰۷۳۱: ۳۹؛ پرادا، ۳۸۳۱: ۴۸؛ هارپر، ۲۹۹۱: ۰۰۲). تنها در مقالهای با نام »اسطوره سرنخ« براساس عناصر تشکیلدهنده تصویر،
تصویر ۱- نقش نیمبرجسته زنی در حال نخریسی، دوره ایلام جدید، قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد، ارتفاع: ۳۹۰/۰ متر و عرض١٣٠/۰ متر. محل نگهداری: موزه لوور، مأخذ: Harper, 1992: 200
تصویر ۲- یکی از الهگان اقوام عرب (Al-Lat)، ۰۰۱قم مأخذ: www.wheeloftheyear.com
که در مقاله حاضر نیز به آنها پرداخته میشود، این نقش بهاحتمال ایزدبانویی با نقش بافندگی دانسته شده است (مختاریان، ۸۸۳۱).
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ۳الف- پرستندگان معبد ابو در تل اسمر، حدود ۰۰۷۲ تا ۰۰۵۲قم مأخذ: www.luc.edu تصویر ۳ب- لوح حمورابی متعلقبه ۲۹۷۱–۰۵۷۱قم؛ مأخذ: Harper, 1992, p.160
تصویر ۳ﭖ- گودِآ، حدود ۰۰۱۲قم؛ مأخذ: www.lue.edu
تصویر ۳ت- اورنامو پادشاه اور در مقابل الهه نین گال؛ مأخذ: صراف، ۴۸۳۱: ۱۶۱ تصویر ۳ث- نیایشگر ایلامی متعلقبه ۰۰۹۲–۴۳۳۲قم؛ مأخذ: Harper, 1992: p.83
تصویر ۳ج- مجسمه وقفشده به معبد الهه پینیکیر در چغازنبیل، قرن ۳۱قم، ارتفاع ۱۰۱/۰ متر؛ مأخذ: آمیه، ۴۸۳۱: تصویر ۶۸ (ترتیب تصاویر براساس دوره تاریخی است
مفهوم نشانه
بهطور کلی، هر متن متضمن مجموعه ای از نشانههاست که برحسب رمزها و خردهرمزهایی شکل گرفته و بازتاب دهنده ارزشها، گرایشها، اعتقادات، مفروضات و رویههایی خاص است (ضیمران، ۲۸۳۱: ۶۴۱).
نشانهها (بهشکل تصاویر، اصوات، اعمال و حرکات یا اشیا)، واحدهایی معنادارند بدون معنی ذاتی یا طبیعی، که فقط زمانی که آنها را منسوب به معنا کنیم یا به آنها معنا دهیم به علامت یا نشانه تبدیل میشوند. برای معنادارشدن هر شکل، روند فعال تفسیر مطرح میشود. بدون روند فعال تفسیر، شکل بهخودی خود معنا ندارد (نرسیسیانس، ۷۸۳۱: ۹۲). نشانه را باید درارتباطبا دیگر نشانهها تحلیل کرد (ضیمران، ۲۸۳۱: ۸۴۱).
نشانهها در متن معنا مییابند. تفسیر معنای قراردادی هر نشانه مستلزم آشنایی با مجموعهای از قراردادهای خاص است. رمزها، نشانهها را به سیستمهای معنادار تبدیل میکنند
که در چارچوب آنها میان دال و مدلول نوعی همبستگی ایجاد میشود. بههمین جهت، میتوان گفت رمزها از متون فراتر میروند و میان متنها گونهای پیوند برقرار میکنند و بههمین علت زمینه تفسیر آنها فراهم میشود (ضیمران، ۲۸۳۱: ۳۳۱-۵۳۱). رمزگشایی درواقع شناخت، فهم و درک متن، تفسیر، ارزیابی و داوری آن است.
مروری مختصر بر تاریخ تمدن ایلام
تمدن ایلام در اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد (حدود ۰۰۲۳-۰۰۱۳قم) در جنوب غربی ایران ظاهر شد. این تمدن به چهار دوره آغاز ایلامی، ایلام قدیم (همزمان با ظهور اولین سلسله، ۰۰۷۲-۰۰۵۱ قم)، ایلام میانی (۰۰۵۱-۰۰۱۱قم)، و ایلام جدید (۱۲۸-۰۴۶ یا ۵۲۵قم) طبقهبندی میشود. مدارک موجود درخصوص مذهب ایلامیان اندک و پراکنده است، اما بهنظر باستانشناسان، مذهب بر فرمانروایان و مردم ایلام
نفوذ داشته است. افزونبراین، مذهب ایلامی ویژگیهای
۳۳
شــماره۳۲ پاییــز۱۹
بررسی نشانههای تصویری لوح »زن ریسنده« متعلق بهدوران ایلام جدید
تصویر۴- از سمت چپ: زن نیایشگر ایلامی (ابتدای هزاره دوم پیش از میلاد، ارتفاع: ۴۹۰.۰ متر؛ مأخذ: آمیه، ۶۸۳۱: عکس ۱۶ مجسمه ملکه نپیراسو (قرن سیزدهم پیش از میلاد، ارتفاع: ۹۲.۱ متر؛ مأخذ: Harper, 1992: 133
طراحی از نقش حکشده بر جام بهدستآمده از حاجیآباد مرودشت فارس با نقش الهه و پرستشگری که در مقابل او زانو زده است (دارای کتیبه آغاز ایلامی)؛ مأخذ: صراف، ۴۸۳۱: ۶۵۱
تصویر۵- اثر یک مهر استوانهای بهدستآمده از شوش متعلقبه ۰۰۵۲– ۰۵۳۲قم، در گوشه پایین سمت راست تصویر میتوان الههای را سوار بر گربهسانی دید که دو ندیمه او را باد میزنند. مأخذ: پرادا، ۳۸۳۱: ۳۳
مشترک و درعینحال کاملاً مشخص و متمایزکنندهای با مذهب بینالنهرین داشته است.
در این بین، توجه به سحر و جادو، نیروهای جهان زیرین، عنصر زن، و همچنین پرستش مار از ویژگیهای شاخص مذهب ایلام بوده است. این تمدن مذهبی چندخدایی داشت. از کهن ترین مدارک موجود دراینخصوص میتوان به معاهده هیتَ پادشاه اوان (از سرزمینهای ایلام) و نارامسین اکدی در قرن بیستوسوم پیش از میلاد (حدود ۳۲۲۲قم) اشاره کرد که نامهای خدایان و الهگان ایلامی در آن ذکر شده است. الهه بزرگ یا الهه مادر همواره جایگاه ویژهای در این مذهب داشته است. پیکرههای الهه برهنه یکی از ویژگیهای تکرارشونده تمدن ایلامی است که در تمام حفریات باستانشناسی بدان برمیخوریم.
الهه بزرگ مقام اول را در رده خدایان ایلامی داشته است که شاید حاکی از نظام مادرسالاری بوده باشد. البته بهمرور زمان ایزدبانوی بزرگ در ردههای بعدی قرار میگیرد و از جایگاه اول سقوط میکند (مجیدزاده، ۰۷۳۱: ۰۵-۶۵).
۱. نساﺀ: ۷۱۱؛ نجم: ۹۱، ۰۲، ۱۲. بهنظر محققان، در هنر ایلام جدید، بهعلت ضعف دولتهای
تصویر۶- اثر مهر استوانهای از چغازنبیل، شوش، قرن ۳۱قم نیایشگر در مقابل خدای نشسته بر تخت قرار دارد، دست خود را بهمنظور ادای احترام بالا برده و خدمتکار نیز با بادبزنی در دست در پشت سر خدای تصویرشده قرار دارد. مأخذ: همان: ۲۵
وقت و ناتوانی مالی، نوعی رکود هنری اتفاق افتاده است، بهطوریکه هنر این دوران شکوه قبل را ندارد (مجیدزاده، ۰۷۳۱ : ۰۹). شاید این نکته بر سنتهای هنری رایج در ایلام جدید هم تأثیرگذار بوده باشد.
پرستش ایزدبانوان
پرستش الهه مادر یکی از ابتداییترین اشکال پرستش در نزد بشر بوده که تقریباً در تمامی تمدنهای کهن بشری و خاستگاههای آنها میتوان نشانههای آن را یافت. حتی در قرآن کریم نیز به پرستش بتهای مادینه در نزد اعراب اشاره شده است.١پیکرههای کوچک بهدستآمده از بسیاری از مکانهای باستانی گستردگی این آیین را نشان میدهد. البته، در هر منطقه و تمدن، با توجه به محیط و بافت و اعتقادات فرهنگی، ایزدبانوان (الهههای مادر) نمادها و نشانههای مختلفی را به خود گرفتهاند.
اینچنین است که ایزدبانوان قطب شمال با گوزن شمالی همراه میشوند و ایزدبانوان اعراب با شتر (تصویر ۲). با توجه به گستردگی این اعتقاد در تمامی تمدنهای باستانی، به نظر میرسد این آیین در ناخودآگاه جمعی بشر قرار داشته
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ۷الف- سیبِل؛ مأخذ: www.sabbatariannetwork.com
تصویر ۷ب- الهه هِبات هیتی؛ نک. تصویر ۸ تصویر ۷ﭖ- اینانا/ ایشتار؛ مأخذ: صراف، ۴۸۳۱: ۳۰۲
تصویر ۷ت- الهه مادر از چتل هویوک؛ مأخذ: www.newworldencyclopedia.org تصویر ۷ث و ۷ج- الهه ناروندی از ایلام ۰۵۲۲–۰۰۱۲قم؛ مأخذ: Harper, 1992: 90-91 تصویر ۷چ- دورگای هندی سوار بر ببر؛ مأخذ: www.transcendigital.org
تصویر ۷ح- آناهیتا با شیرهای همراه؛ مأخذ: www.wheeloftheyear.com
