بخشی از مقاله
چکیده:
در هزاره اخیر در منطقه شمالغرب ایران بیش از 60 زمینلرزه ویرانگر رخ داده است. منطقه آذربایجان با توجه به شرایط و ویژگیهاي کوهستانی آن و وجود گسلهاي متعدد یکی از فضاهاي مورد تهدید پدیده لرزهخیزي میباشد و اینکه تبریز با آنهمه فراز و فرودي که داشته فاقد آثار تاریخی عمده است با لرزهخیزي آن بیارتباط نیست. از آنجا که کلانشهر تبریز یکی از سه پایه و ستون بقاي ملی ایران است. هر گونه زوال و سقوط این پایهها به معناي پایان کار ایران به معیار کنونی است، همچنین شهر تبریز تنها شهر مهم ایران است که در منطقهي خطر بسیار بالا قرار دارد از این رو مطالعه ریسک زلزله آن از اولویت برخوردار است. شهر تبریز طی دهههاي گذشته شاهد توسعه گسترده فیزیکی بوده که منجر به ساختوسازهاي بدون ملاحضات ایمنی از لحاظ حوادث طبیعی (از جمله زلزله) انجام گرفته است و این امر باعث افزایش آسیبپذیري پهنههاي شهري در برابر زلزله شده است. در این پژوهش، روش کار توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از نقشههاي وضع موجود و مطالعات میدانی به تحلیل آسیبپذیري پهنههاي شهري این کلانشهر پرداخته شده است.
خطرپذیري لرزهاي شهر تبریز به واسطه موقعیت زمینشناختی، درصد بالاي آسیبپذیري مستحدثات، و... بسیاربالا ارزیابی شده است و لازم است اقداماتی جهت اصلاح پهنههاي شهري بهمنظور کاهش آسیبپذیري این کلانشهر صورت گیرد. در واقع براي کاهش آسیبهاي ناشی از زلزله در تبریز میتوان اقداماتی را در دو فاز انجام داد: شناسایی بافتهاي آسیبپذیر و ایمنسازي بافتهاي شهري موجود، طراحی ایمن بافتهاي جدید (خواه توسعه درون شهر یا خارج از شهر).
فاز اول: اجراي برنامه کوتاهمدت و فوري جهت شناسایی بافتهاي آسیبپذیر و مسالهساز و ایمنسازي این بافتها.
فاز دوم: تدوین ظوابط و مقررات استاندارد مربوط به ایمنی بافتهاي شهري و نظارت جدي بر طراحی و ساخت ایمن بافتهاي جدید (خواه توسعه درون شهر یا خارج از شهر).
کلمات کلیدي: زمینلرزه، آسیبپذیري، تبریز، پهنههاي شهري،
مقدمه:
۹۶۱۱
INDM 2014
زلزله یکی از خطرناكترین بلایاي طبیعی عصر حاضر میباشد که همواره اهمیت خود را به طور عینی نمایان کرده است.
سانحهاي طبیعی است که بر اساس میزان بزرگی خود میتواند در مدت کوتاهی فجایع عظیم بیافریند (قدیري، .(1 :1381
زلزله همیشه به عنوان پدیدهاي تکرارپذیر در طول تاریخ وجود داشته و در آینده نیز وجود خواهد داشت. وقوع چنین حادثهاي در بیشتر موارد تاثیرات ویرانکنندهاي بر سکونتگاههاي انسانی برجاي گذاشته و تلفات سنگینی بر ساکنان آنها تحمیل کرده است (حبیبی، شیعه، ترابی، 1388؛ .(24 فرآیند شهرنشینی آسیبپذیري نسبت به مخاطرات طبیعی را به واسطه تمرکز انسان وتملکهایش در شهرها را افزایش میدهد. احتمال خطر در مراکز شهري جهان سوم به دلیل شهرنشینی بدون برنامه، توسعه شهر در مناطق مخاطره آمیز با درجه احتمال خطر بالا، اقدامات مدیریتی نارسا در شهر و اقدامات ساخت وساز نامناسب در شهر، افزایش چشمگیري داشته است (قائدرحمتی و باستانیفر و سلطانی، .(110 :1390 وقوع زمینلرزهها در ایران موجب وارد آمدن خسارات انسانی و اقتصادي بسیاري شده است که دلیل آن عدم برنامهریزي از قبل جهت رویارویی با آنها و عدم آمادگی براي مقابله با عوارض نامطلوب آنها در پس از وقوع است (پویان، .(4 :1373 بسیاري از بیماريها و فجایعی که پس از زلزله به بار میآیند، ناشی از شدت زلزله نیست، بلکه همواره به سبب ساخت و سازهاي ناپایدار انسانها رخ میدهد (زنگیآبادي و صنیعی و وارثی، .(92 :1388 چون پیشبینی زمان زمینلرزه بسیار دشوار است، مناطق تحت خطر باید براي مواقع اضطراريکاملاً آماده باشند (محمدزاده، .(105 : 1389 در صورتیکه متخصصین زلزله، سازه، معماري و شهرسازي در صدد ایجاد یک شهر کارآمد با توسعهاي ماندگار باشند، باید بتوانند سه نقشه اساسی را که مبتنی بر لحاظ نمودن پهنهبندي خطر، معیارهاي شهرسازي و معیارهاي کاهش خطر زلزله است بر روي هم قرار داده و نتیجه نهایی را به صورت یک نقشه کلیدي تحت عنوان نقشه آسیبپذیري شهر در برابر زلزله ارائه دهند. بر اساس این نقشه اقدامات اساسی در جهت رفع کاستیها و کاهش مخاطرات تعیین میگردد. نقاط بحرانزا شناسایی میشود و برنامهریزي توسعه شهر جهتی اصولی و منطقی به خود میگیرد (ستوده، .(4 :1380 منطقه آذربایجان در شمالغرب ایران به دلیل قرارگیري در محل برخورد دو کمربند فعال زلزلهاي (شامل کوههاي البرز و خراسان در نوار شمالی و رشتهکوه هاي زاگرس تا مکران در جنوب شرقی) از مناطق لرزهخیز کشور بهشمار میآید (کرمی و بیاتیخطیبی و مختاري، .(78 :1387 در واقع این منطقه به واسطه وجود گسلهاي فعال متعدد در آن از جمله مناطق مستعد زلزله در کشور به شمار میرود و به گواه زلزلههاي تاریخی آن، ویرانیها و خرابیهاي ناشی از زلزله حتی بیش از سایر مناطق کشور در آن بهوقوع پیوسته است. در پهنهبندي نسبی خطر زمین لرزه در ایران، شهر تبریز یکی از شهرهاي مهم ایران است که در جایگاه پهنهبندي با خطر نسبی بسیار بالا قرار دارد.
گسل شمال تبریز در مجاورت بلافصل شهر قرار گرفته و در مناطقی نیز شهر در امتداد این گسل بنا شده است (محمودزاده،
.(2 :1385 در واقع شهر تبریز تنها شهر مهم ایران است که در منطقهي خطر بسیار بالا قرار دارد (ولیزادهکامران، : 1380 (52 گسل تبریز منشا زلزلههاي ویرانگر در طول تاریخ بوده و میتواند بار دیگر با فعالیت مجدد خود شهر را به ویرانهاي تبدیل نماید (محمودزاده، .(2 : 1385 جایگاه تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادي شهر تبریز سبب شده است که این شهر جزو مهمترین شهرها و از نظر جمعیت پس از شهرهاي تهران، مشهد و اصفهان پرجمعیتترین شهر کشور و بزرگترین و مهمترین شهر در منطقهي شمالغرب کشور میباشد. (پیشگاهیفرد، اقبالی، فرجیراد، بیگبابایی، .(94 :1390 شهر تبریز با جمعیت انبوه و ساختار پیچیده شهري و در برخی مناطق فرسوده آن مرکز کلیه مراکز سیاسی، اداري، اقتصادي و اجتماعی شمالغرب کشور میباشد. در چنین شرایطی وقوع هر بحران طبیعی یا مصنوعی، خسارت جبرانناپذیري بهجاي میگذارد و بر فعالیتهاي کل کشور اثر نامطلوبی خواهدگذاشت (پیشگاهیفرد، اقبالی، فرجیراد، بیگبابایی، .(92 :1390 این شهر طی دهههاي گذشته شاهد توسعه گسترده فیزیکی بوده که منجر به ساخت و سازهاي بدون ملاحضات ایمنی از لحاظ حوادث طبیعی (از جمله زلزله و صرفا براي پاسخگویی به نیازهاي سکونتی در کوتاه مدت) انجام گرفته است و این امر باعث افزایش آسیبپذیري شهر تبریز در برابر زلزله شده است (پیشگاهیفرد، اقبالی، فرجیراد، بیگبابایی، .(91 :1390
روش
۰۷۱۱
INDM 2014
در این پژوهش، روش کار توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از نقشههاي وضع موجود که در سال 1388 توسط مهندسین مشاور تهرانپادیر جهت انجام مطالعات ریزپهنهبندي تبریز تهیه شده است و همچنین مطالعات میدانی توسط نگارنده به تحلیل آسیبپذیري پهنههاي شهري این کلانشهر پرداخته شده است و در نهایت راهکارهاي عملی مربوط به شهرسازي، جهت پیشگیري از آسیبهاي ناشی از زلزله در بافتهاي شهري تبریز ارائه خواهد شد.
محدوده مورد مطالعه
شهر تبریز بهعنوان مرکز استان آذربایجانشرقی، با وسعتی در حدود 140 کیلومتر مربع در 46 درجه و 15 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ و 38 درجه و 8 دقیقه عرض شمالی از مدار مبداء واقع شده است. ارتفاع میانگین شهر از سطح دریا حدود 1340 متر است. شهر تبریز از سمت جنوب به ارتفاعات سهند، از شمال به کوه عونبنعلی، از شرق به زمینهاي کشاورزي شهر باسمنج و از غرب به دشت تبریز و زمینهاي پست و شورهزار حاشیهي دریاچه ي ارومیه محدود میگردد
(پیشگاهیفرد، اقبالی، فرجیراد، بیگبابایی، 1390؛ .(94 گسل شمال تبریز که از بخشهاي شمال خاوري، شمال و شمال باختري شهر تبریز عبور مینماید، به دلیل وقوع زمینلرزههاي متعدد تاریخی و دوازده بار تخریب کامل شهر تبریز از گسلهاي شناخته شدة زمینلرزهاي ایران است . این گسل که زمانی با محدوده شهري تبریز فاصله داشت، هم اکنون بر اثر گسترش ساخت و ساز و شهركسازي بر روي حریم آن، از میان شهركهاي جدید ساخته شده و در حال احداث در شمال تبریز عبور مینماید. با توجه به خطر گسیختگی مستقیم در شهر، گسلش در محدوده شهر تبریز و اثرهاي حوزه نزدیک گسل در صورت وقوع زمینلرزه اي با بزرگاي حدود6/5 یا بیشتر، تلفات و خسارات فراوانی در تبریز پیش بینی میشود (زارع،
.(46 :1380 گسل شمال تبریز با وقوع حداقل 16 زمینلرزه تاریخی، بهعنوان گسلی زمینلرزهاي و فعال تلقی میشود (زارع،
.(46 :1380 لگسل شمال تبریز شهركهاي مختلفی را در معرض خطر قرار داده است. همچنین بخش اعظمی از حدود 400
هزار حاشیهنشین شهرستان تبریز در قسمتی از کمربند شمالی شهر اسکان یافتهاند که ساختمانهاي آنها به هیچوجه در مقابل کوچکترین تکانها نیز مقاوم نیستندل. این در حالیست که محدودهاي که این شهركها را در بر میگیرد، در سالهاي نهچندان دور کاملا بایر و خالی از سکنه بودهاند و با وجود مشخص بودن محل دقیق گسل و دلایل کافی مبنی بر فعال بودن آن، ساخت و سازهاي سالهاي اخیر به این سمت هدایت شده است. این گسل که زمانی از 3 کیلومتري شهر تبریز عبور میکرد، در حال حاضر جزء یکی از محلههاي شهر تبریز به حساب میآید. شهركهاي باغمیشه، یوسفآباد و ارم دقیقا بر روي روند اصلی گسل شمال تبریز احداث شدهاند. فرض اینکه هرکجا میخواهیم بسازیم، ولی محکم بسازیم، امري است که بشدت از سوي کارشناسان علم زلزله رد میشود. چرا که در تحقیقات اخیر مشخص گردیده است که در نزدیکی محل گسلش شرایط خاص و ویژهاي حاکم است. از جمله این شرایط میتوان به شتاب قائم بسیار زیاد آهمانند آنچه که در زلزله بم رخ دادآ و نیز تأثیر بسیار مخرب زلزلههاي نزدیک بر ساختمان هاي بلند بهدلیل ایجاد تغییر مکان بسیار زیاد در این سازهها اشاره کرد. بر اساس تحقیقی که در زمینه حریم گسلهاي ایران بهصورت کلی انجام پذیرفتهاست، این حریم حداقل 2 کیلومتر تعیین گردیده است (تهرانپادیر، .(14 :1388
