بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله با توجه به اهمیت فوق العاده شهر تبریز از جنبه های سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و غیره از یک سو و حادثه - لرزه - خیزی زیاد آن از سوی دیگر ، ابتدا اهم مطالعات انجام شده در خصوص آینده پژوهی برنامه ریزی و طراحی شهری با در نظر گرفتن سوانح طبیعی و نیز مطالعات خاص تبریز در این رابطه به اختصار مرور گردیده است. نگاهی که تا کنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته، بیشتر نگاه مقابله ای و کاهش مخاطرات بوده است. دراین میان، مفهوم آسیب پذیری و مدیریت ریسک ، مفهوم جدیدی است که بیشتر در مواجهه با ناشناخته ها و عدم قطعیتها به کار برده میشود. بنابراین نقش آینده پژوهی و مدیریت ریسک در رویارویی با حوادث طبیعی با تاکید بر زلزله احتمالی آینده مورد تحلیل قرار گرفته، هدف از این مطالعه، مدیریت ریسک، ارزیابی و سنجش میزان آسیب پذیری منطقه 8 کلانشهر تبریز در تهدید مخاطره زلزله می باشد. بنابراین، ابتدا مؤلفه ها و ابعاد مطرح در آسیب پذیری شهری تهیه گردید. سپس با استفاده از دیدگاه خبرگان و نیز مطالعات تطبیقی، ابعاد و مؤلفه های نهایی تهیه و با تحلیل پرسشنامه ها و انجام مطالعات و محاسبات لازم میزان آسیب پذیری کلانشهر تبریز در ابعاد و مؤلفه های مختلف مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت. و در نهایت ضمن ارزیابی نقاط ضعف و قوت و تهدید و فرصت، با روش swot راهبردهای آینده منطقه 8 کلانشهر تبریز ارائه شد.
کلمات کلیدی: مدیریت ریسک، SWOT، آسیب پذیری، کلانشهر تبریز، زلزله.
.1 مقدمه
بلایای اتفاق افتاده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که جوامع و افراد به صورت فزآینده ای آسیب پذیرتر شده و ریسکها نیز افزایش یافته اند. با این حال، کاهش ریسک و آسیب پذیری اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته میشوند. - - 1; Ainuddin and Routray, 2012, 26, Mayunga, 2007 در شرایطی که ریسک و عدم قطعیتها در حال رشد می باشند، تاب آوری به عنوان مفهوم مواجهه با اختلالات، غافلگیریها و تغییرات معرفی میشود - - Mitchell, 2012, 2 دو نوع راهبرد برای مواجهه با سوانح وجود دارد که عبارتند از: راهبردهای پیش بینی و راهبردهای تاب آوری؛ اولی برای روبرو شدن با مشکلات و معضلات شناخته شده به کار میرود و دومی برای مقابله با مشکلات ناشناخته-. - nor mandin et al, 2011, 2 - در جهان مدرن امروزی در راستای مدیریت بحران ناشی از انواع مخاطرات احتمالی به ویژه زلزله، مدیریت ریسک جایگزین تفکر مدیریت پس از وقوع مخاطرات شده است؛ به عبارتی بهتر است در یک جامعه زیستی همچون شهر، قبل از وقوع هر مخاطره ای با انجام اقدامات مرتبط به مدیریت ریسک؛
ضمن شناسایی خطر و تهدیدهای ناشی از آن، نقاط آسیب پذیر را مشخص و با در نظر گرفتن امکانات و منابع در دسترس و مورد نیاز و همچنین موضوع توسعه پایدار ملی با برنامه ریزی صحیح در سه سطح کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت به صورت راهبردی راهکارهایی را به منظور پیشگیری از خطرات یا کاهش آثار انجام دهیم. و در این وادی رویکرد آینده پژوهی، چراغ راه آینده مدیریت ریسک خواهد بود. شهر تبریز به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران همانند دیگر شهرهای تاریخی جهان دارای بافت های قدیمی و فرسوده بسیاری است که با توجه به طرح خود به قدمت بناهای شهر نیز افزوده می شود و همین بافت های مرکزی است که در صورت بروز مخاطرات نه تنها خسارات بسیاری به خود خواهد دید بلکه منجر به خسارات معنوی بی شماری نیز خواهد شد، علاوه بر آن ساخت و سازهای غیر مهندسی بدون برنامه در حواشی شهر تبریز نیز از مناطق با درجه آسیب پذیر بالا محسوب می شوند؛ لذا ضرورت شناخت نقاط آسیب پذیر شهر در برابر انواع مخاطرات رایج به ویژه زلزله امری است مهم که با مطالعه و بررسی آنها می توان با رویکرد آینده پژوهی؛ راهکارهایی بر مبنای مدیریت شهری مناسب در جهت توسعه پایدار و امن ارائه نمود، لذا در این مقاله سعی بر آن است با اشاره ای به جایگاه زلزله در شهر تبریز و شناخت نقاط آسیب پذیر با نگرش آینده پژوهی به مطالعه و بررسی بخش پیشگیری، کاهش آثار و آمادگی از چرخه اساسی مدیریت ریسک در راستای مدیریت شهری مطلوب پرداخته شود.
.2 تئوری و پیشینه تحقیق
شهر تبریز با جمعیتی حدود1/3 میلیون نفر بر اساس نقشه درشت پهنه بندی خطرلرزه ای کشور بسیار زیاد زلزله قرار گرفته است . این در حالی است که براساس مطالعات انجام شده ، توسط غفوری ،آشتیانی - 1 - و نیز آژانس همکاریهای بین المللی ژاپن و مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران - 2 - در صورت وقوع زلزله در تهران حدود 590000 ساختمان بشدت آسیب دیده و حدود 220 میلیون دلار خسارت مستقیم به شهر وارد خواهد شد . تمرکز جمعیت شهر نشین قابل توجه شمالغرب کشور ، نقش قابل توجه در تولید ناخالص ملی GDP - - ، تولید صنعتی کشور ، تولید ماشین آلات صنعتی ، صنعت ساختمان کشور ، تولید مواد ، دانشگاهها و مراکز پژوهشی و نهایتا درصد دانشجویان آسیب پذیری آن را از اهمیت فوق العاده ای برخوردار ساخته است ؛ به طوری که می توان گفت هر گونه آسیب بر پیکره این شهر ، آسیبی جبران ناپذیر به کل کشور خواهد بود . شهر تبریز به عنوان به عنوان یک کلانشهر تاریخی دارای بافت های قدیمی و فرسوده مرکزی است، و رشد بی رویه جمعیت، مشکل را مضاعف و بغرنج نموده است.
که در صورت بروز مخاطرات نه تنها خسارات بسیاری به خود خواهد دید بلکه منجر به خسارات معنوی بی شماری نیز خواهد شد، علاوه بر آن ساخت و سازهای غیر مهندسی بدون برنامه در حواشی شهر تبریز نیز از مناطق با درجه آسیب پذیری بالا محسوب می شوند؛ لذا ضرورت شناخت نقاط آسیب پذیر شهر در برابر انواع مخاطرات رایج به ویژه زلزله امری است مهم، که با مطالعه و بررسی آنها می توان با رویکرد آینده پژوهی؛ و تکنیکهای مدیدیت ریسک، راهکارهایی بر مبنای مدیریت شهری مناسب در جهت توسعه پایدار و امن ارائه نمود، لذا با اشاره ای به جایگاه زلزله در شهر تبریز و شناخت نقاط آسیب پذیر با نگرش آینده پژوهی و سوار بر فنون مدیریت ریسک، به مطالعه و بررسی بخش پیشگیری، کاهش آثار و آمادگی از چرخه اساسی مدیریت ریسک در راستای مدیریت شهری مطلوب پرداخت.
در زمینه پیشینه مطالعات انجام شده مرتبط با بررسی نقش و جایگاه برنامه ریزی کاربری اراضی در کاهش مخاطرات طبیعی و ارزیابی آسیب پذیری شهرها در ایران، میتوان به مطالعات انجام شده در پژوهشکده سوانح، پژوهشکده زلزله، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، مطالعات آژانس همکاریهای بین المللی ژاپن - جایکا - و مرکز مطالعات زیست محیطی و زلزله تهران بزرگ در مورد شهر تهران و نیز به کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری اشاره نمود. سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور هم در این زمینه تحقیقات و متون راهنمایی را منتشر نموده است. سازمان مدیریت بحران کشور نیز با همکاری نهادهایی مانند مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، مجمع ملی کاهش خطرپذیری بلایا و در سالهای اخیر با استفاده از منابع و تجارب بین المللی به تألیف،ترجمه و انتشار مستنداتی در رابطه با این موضوع همت گمارده است.
علاوه بر این موارد، مطالعات و پژوهشهایی نیز در قالب پایاننامه و رساله های دانشجویی در این زمینه به انجام رسیده است که هر کدام به بخشی از دامنه گسترده این موضوع پرداخته و آن را مورد تحلیل قرار داده اند. در عرصه بین المللی و مطالعات انجام شده در دیگر کشورها نیز میتوان به برنامه های سازمان ملل و مؤسسات بین المللی و منطقه ای برای هماهنگی و ارائه همکاری و کمک به ویژه به کشورهای در حال توسعه در مطالعه، شناسایی، ثبت، ارزیابی و کاهش مخاطرات طبیعی و مصنوع و انجام پژوهشهای بین المللی اشاره نمود. به علاوه برنامه های ملی تدوین شده و پژوهشهای انجام گرفته در چارچوب برنامه کاری هیوگو و نیز مطالعات و پژوهشهای آکادمیک صورت گرفته در کشورهای ژاپن،چین، کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا از دیگر موارد در پیشینه مطالعات مرتبط با موضوع این پژوهش است که به کلیات رویکردها و نتایج بعضی از این مطالعات و پژوهشها در قسمت مبانی نظری به صورت مبسوط تر پرداخته خواهد شد
.2 اهداف تحقیق:
یکی از جنبه های مهم و قابل توجه در برنامه ریزی توسعه، تأکید و توجه به آسیب پذیری کشور و مهمتر از همه آسیب پذیری شهرها در مقابل بلایای طبیعی است. زیرا در شهر با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری و مکان گزینی، بسیاری از تأسیسات و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه، توجه و امعان نظر بیشتری را طلب می نمایند، چرا که در صورت بروز این حوادث تلفات جانی و مالی زیادی را به دنبال خواهد داشت. از طرفی شهرسازان، برنامه ریزان شهری، جغرافی دانان و زمین شناسان توجه کمتری را به چنین خطرهای طبیعی در شهرها معطوف کرده اند و شاید کمبود همین حساسیتهای لازم، زمینه سهل انگاری در استفاده از ضوابط فنی و عملی در شهرسازی به طور کلی ساخت و سازها را پیرامون کاهش و تخفیف خطرهای ناشی از سیل و زلزله فراهم می نماید، اما با توجه به این که در حال حاضر احساس نیاز به آگاهی از چگونگی کاهش شدت بلایای طبیعی چه در سطح بین المللی، چه در برنامه ریزی بخشی و خرد مانند شهرها، ضرورت تام و تمام پیدا کرده است. در هر حال »موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران بیانگر این امر است که با توجه به قرار گیری شهرها در مسیر گسلهای اصلی و فرعی و همچنین در مسیر حوضه های آب ریز مختلف ضرورت پیش بینیهای لازم برای سیلابها و زمین لرزه های احتمالی احساس می شود و می بایست شهرسازان و برنامه ریزان شهری، زمین شناسان و جغرافی دانان به بررسی دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایای طبیعی در مناطق شهری بپردازند و راه کارهای لازم را برای کاهش اثرات آن پیش بینی کنند.«
اهداف این پژوهش در دو بخش بشرح تقسیم میشود:
-1شناسایی موانع تغییر نگرش از مدیریت بحران به مدیریت ریسک - خطرپذیری - زلزله -2ارزیابی کارکرد و کاربرد آینده پژوهی در مدیریت ریسک زلزله - خطرپذیری - در این راستا، با توجه به مراحل شش گانه مدیریت ریسک: -1 برنامه ریزی مدیریت -2 شناسایی ریسک -3 تجزیه و تحلیل کیفی ریسک -4 تجزیه و تحلیل کمی ریسک -5 پاسخ به ریسک -6 کنترل و پایش نتایج پاسخ به ریسک در قالب روش دلفی - از تکنیکهای آینده پژوهی - ، بررسی وضعیت انعطاف پذیری منطقه 8 کلانشهرتبریز با لحاظ دو مؤلفه تاب آوری شهری - به عنوان ایده آل ترین وضعیت - و آسیب پذیری شهری - به عنوان وضعیت نامطلوب - از دیدگاه نخبگان و خبرگان و براساس7 رویکرد: کاهش مخاطرات، زیرساختی، ساختاری-کالبدی، اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی-فرهنگی و مدیریتی و با هدف شناسایی نقاط قوت و ضعف شهرتبریز از منظر آسیب پذیری در مقابله زلزله میباشد.
در این تحقیق در ابتدا رویکردها و مؤلفه های مطرح در آسیب پذیری و تاب آوری شهری با استناد به مطالعات قبلی - Farzad Behtash , 2010, 7 , Farzad Behtash , 2012, - محققین استخراج و براساس مقایسه با مدلها و چارچوبهای مطالعه شده مستند دنیا و نیز نظرخواهی از متخصصین تهیه گردید. سپس با لحاظ مؤلفه های به دست آمده، پرسشنامه های رای ارزیابی و تعیین میزان تاب آوری و آسیب پذیری کلانشهر تبریز تهیه شد و در اختیار 20 نفر از خبرگان، اساتید دانشگاهی، متخصصان و مجریان حوزه های مدیریت بحران، برنامه ریزی شهری، شهرسازی، علوم اجتماعی و علوم اقتصادی، محیط زیست، مهندسی عمران با گرایش سازه و زلزله که از حوزه تحقیقی و تخصصی خود اشراف کامل داشتند، قرار گرفت. هر آیتم پرسشنامه دارای پاسخنامه پنج قسمتی با درجه گذاری اهمیت از یک تا پنج میباشد، که گزینه 1نمایانگر کاملا آسیب پذیر، گزینه 2نمایانگر آسیب پذیر، گزینه 3نمایانگر نه آسیب پذیر و نه تاب آور، گزینه4 نمایانگر تاب آور و گزینه 5نمایانگر کاملا تاب آور بوده است.
