بخشی از مقاله
بررسی مدیریت بحران زلزله در کاربريهاي شهري (مطالعه موردي: تبریز)
چکیده:
با توجه به اهمیت ویژهاي که مدیریت بحران به خصوص در نقاط شهري دارد، در این پژوهش با عنوان بررسی مدیریت بحران زلزله در کاربريهاي شهري (مطالعه موردي: تبریز)، پنج کاربري شهري (مسکونی، تجاري، فرهنگی، آموزشی و گاراژ) در سطح شهر تبریز را از نظر میزان آسیبپذیري در مقابل زلزله با توجه به کیفیت بنا و مساحت کاربري مورد بررسی قرار دادیم. پژوهش به لحاظ ماهیت از نوع توصیفی- تحلیلی و به لحاظ هدف از نوع کاربردي میباشد که براي گردآوري دادهها از روش کتابخانهاي، اسنادي و همچنین از نرم افزار GIS استفاده شده است. در این پژوهش با استفاده از نرمافزار GIS کاربريهاي موردنظر بر روي نقشه شهر شناسایی شده و از لحاظ میزان آسیبپذیري در مقابل زلزله مورد ارزیابی قرار گرفته اند. در پایان به این نتیجه رسیدیم که کاربريهاي مسکونی که کیفیت تخریبی داشته و مساحت هر قطعه از آنها کمتر از 50 مترمربع میباشد، بالاترین میزان آسیبپذیري را دارا میباشند. در نهایت پیشنهادهایی در جهت مقاومسازي ابنیه و کاربريها و بهبود مدیریت بحران ارائه شده است.
واژههاي کلیدي: بحران، مدیریت بحران، زلزله، کاربري شهري، تبریز.
-1 مقدمه:
استقرار فلات ایران بر روي پهنه پر حادثه کره زمین، از جمله، کمربند زلزله آلپ هیمالیا، منطقه کوهزایی، برخورداري از اقلیم گرم و خشک، تنوع توپوگرافیکی و شرایط طبیعی ناهمگون و همچنین تغییرات و تحولات اجتماعی واقتصادي پر شتاب دهههاي اخیر، نظیر شهرنشینی، دگرگونی در ساختار اقتصادي و تکنولوژیک و قرار گرفتن در دوران گذار اقتصادي،مجموعاً شرایطی را بوجود آورده است که وقوع انواع بحرانهاي محیطی و انسانی اجتناب ناپذیر است (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهري و روستایی،.(1:1385 در واقع، سوانح طبیعی و انسانی یکی از مشکلات اساسی در بیشتر شهرهاي جهان به حساب میآید. براین اساس، بحران، رویداد یا واقعهاي ناگهانی است که با آسیبهاي جانی و مادي گسترده همراه بوده، و نیازمند اقدامات فوري است .(Alexander,2000:38) بنابراین، یکی از مهمترین چالشهاي زمان حاضر، نیاز به داشتن سیستم مدیریت بلایا در مواجهه با بلایایی طبیعی و غیرطبیعی میباشد چرا که حذف فاجعه غیرممکن است، اما کاستن صدمات ناشی از آن امري ممکن است .(Lewis,1981:33) با توجه به وسعت ایران، تنوع بلایاي مختلف و شدت و تعداد آنها، لزوم وجود ساختاري مناسب براي نظام مدیریت بلایا از نیازهاي اساسی کشور به شمار میرود. در این میان، زلزله یکی از بلایایی میباشد که نه تنها نمیتوان آن را پیشبینی کرد بلکه میزان خسارات جانی و مالی آن به مراتب از سایر بلایا بیشتر و عمیقتر میباشد. به همین دلیل تاکنون تمهیدات بسیاري صورت گرفته تا میزان خسارات ناشی از این بلایا به حداقل ممکن کاهش یابد، که در این میان سیستم GIS یکی از ابزارهایی است که کاربردهاي بسیاري در برنامهریزي و مدیریت دارد، یکی از کاربردهاي سیستم GIS تعیین نقاط آسیبپذیر در مقابل بلایاي طبیعی میباشد، که در این رابطه میتوان نقاط آسیبپذیر را شناسایی کرده و در جهت مقاومسازي آنها عمل نمود.
-2 مبانی نظري:
-1 -2 بحران :(Crisis)
واژه بحران یا Crisis بیش از 5 قرن پیش مطرح شد. عبارت امروزي مدیریت بحران براي اولین بار توسط مک فامارو-با توجه به امکان درگیري موشکی آمریکا و کوبا- عنوان گردید و با موضوع مدیریت بحران در بلایاي طبیعی اولین بار در سال 1989 در هشتمین کنفرانس جهانی زلزله در آمریکا توسط
دکتر فرانس پریس مطرح شد. در ایران در تاریخ 1348/3/17 قانون پیشگیري و مبارزه با خطرات سیل به تصویب مجلس رسید و بعد در سال 1386 قانون مدیریت بحران کشور به تصویب مجلس رسید که به صورت سازمان شکل گرفت (رمضان زاده،.(2:1389
تعاریف متعددي در رابطه با بحران وجود دارد که به برخی از آنها اشاره میکنیم: بحران حادثهاي است که در اثر رخدادها و عملکردهاي طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود میآید، مشقت، سختی و خسارت را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراري و فوقالعاده دارد (حسینی، .(19:1385 در تعریفی مختصر و مفید بحران یعنی بهم خوردن روند عادي و طبیعی زندگی انسان. یا در تعریفی دیگر بحران عبارت از شرایطی است که در آن با غافلگیري، کمبود اطلاعات و محدودیت زمان براي تصمیمگیري مواجه میشویم. سپس با بهرهگیري از فناوري نوین در جهت کاهش تلفات جانی و مالی باشیم (رمضان زاده،.(1:1389
بحران، اختلال جدي در کارکرد یک جامعه که خسارتهاي انسانی، مادي و زیست محیطی گستردهاي را سبب میشود به گونهاي که فراتر از توانایی جامعه آسیب دیده است تا بتواندصرفاً با استفاده از منابع داخلی خود از عهده این خسارت ها بربیاید و آن را تحمل کند، گفته میشود. همچنین گاهی اصطلاح بحران براي توصیف یک وضعیت ناگهانی دهشتناك که طی آن الگوهاي معمول زندگی (یا اکوسیستم) منهدم میشوند و مداخلات فوقالعاده و اضطراري براي نجات و حفظ حیات انسانی و یا محیط زیست الزامی میگردد، به کار برده میشود (بدري،.(5:1384
در کل میتوان چنین گفت: حوادثی که در اثر رخدادها و عملکردهاي طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود میآید و خسارتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراري و فوق العاده دارد، بحران نامیده میشود (شکیب،.(52:1385
-2 -2 انواع بحران:
براساس برنامه راهبردي بینالمللی کاهش بلایاي سازمان ملل، کلیه مخاطرات دو منشأ دارند: -1 مخاطرات طبیعی
-2 مخاطرات ناشی از فناوري ( انسان ساخت ) .(Moe,2006:396) مانند: انفجار مواد شیمایی، شیوع مواد سمی، تغییرات اکولوژیکی و دارویی مانند آنفولانزاي پرندگان یا آنفولانزاي خوکی و ...
-3 -2 زلزله:
مخربترین بلایاي طبیعی زلزله است. ایران بر روي کمربند زلزله، آلپ-هیمالیا، واقع شده است. بطوریکه هزاران نفر بر اثر این بلا جان خود را از دست دادهاند. به عنوان مثال زلزله خرداد 69 منجیل رودبار بیش از 45 هزار نفر کشته و 10 هزار نفر زخمی و بیش از 41 هزار نفر آواره و حدود 200 هزار واحد مسکونی تخریب شده داشت (رمضان زاده،.(1:1389
زلزله عبارتست از پدیده انتشار امواج در زمین به علت آزاد شدن ناگهانی مقدار زیادي انرژي ناشی از اغتشاش سریع در پوسته یا قسمتهاي فوقانی گوشته زمین، در مدت زمان کوتاه (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهري و روستایی،.(53:1385 زلزله به معناي متداول آن ناشی از حرکات پوسته زمین روي گوشته آن میباشد که باعث فشرده شدن پوسته زمین در بعضی مناطق گردیده و بعد با آزاد شدن انرژي از طریق لغزش، بعضی از شکافهاي روي زمین "چه در اعماق دریاها و چه در داخل خشکیها" زلزله به وقوع میپیوندد (هاکانو و همکاران،.(17:1382
-4 -2 مدیریت بحران:
مدیریت بحران به مجموعه اقدامهایی اطلاق میشود که قبل از وقوع، در حین وقوع و بعد از وقوع سانحه، جهت کاهش هرچه بیشتر آثار و عوارض آن انجام میگیرد (عبداللهی،.(60:1383 مدیریت بحران در واقع عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم کردن تهمیدات و تدارکات لازم براي رویارویی با بحران و یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن (آهنچی،.(8:1376
مدیریت بحران یک علم کاربردي است که از طریق مشاهده سیستماتیک بحران و تجزیه و تحلیل آنها در جستجوي یافتن ابزاري است که به وسیله آنها بتوان از بروز بحران پیشگیري نموده و یا در صورت بروز آن در خصوص کاهش اثرات آن، آمادگی لازم، امدادرسانی سریع و بهبودي اوضاع اقدام نمود (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهري و روستایی،.(10:1385 در واقع در مدیریت بحران معمولا چندین سازمان و ارگان مختلف، درگیر انجام وظایفی میشوند که باید با هماهنگی کامل نسبت به پیشگیري از بحران، کاهش اثرات آن و آمادگی لازم جهت رویارویی با آن، اقدام نمایند. از مهمترین وظایف مدیریت بحران، کاهش آثار سوء بحران، آمادگی و بهبود اوضاع قبل از وقوع بحران است .(Rattien,1990:44) براین اساس، مدیریت بحران داراي چهار رکن اصلی شامل کاهش
خسارتها، آمادگی، واکنش و بازسازي و عادي سازي است (مرکز پیشگیري و مدیریت بحران شهر تهران،.(60:1383
مراحل مدیریت بحران از لحاظ زمانی و عملیاتی به صورت زیر تقسیم میشوند:
-1 پیش از بحران -2 در آغاز بحران -3 حین بحران -4 پس از بحران (شمس و همکاران،.(3:1390
-5-2اهداف مدیریت بحران:
-1 در درجه اول رفع شرایط بحران و اضطرار است. -2 بازگرداندن سریع جامعه به حالت عادي.
-3 کاهش آسیبهاي ناشی از بحران چه جانی و چه مالی.
-4 کاهش اثرات بحران در جامعه و مقابله با آن با کمترین هزینهها. -5 ایجاد آمادگی در جامعه براي مقابله با بحران.
-6 بازسازي مناطق بحرانی از لحاظ فیزیکی و روانی و فرهنگی.
-7 ایجاد تمرین و آموزش و مانورها در مناطق جهت آمادگی براي مقابله با بحران براي مدیران و مردم (رمضان زاده،1:1389،.(2
GIS -6-2 در مدیریت بحران:
سیستمهاي اطلاعات جغرافیایی (GIS ) به مجموعهاي از سختافزارها-نرمافزارها و روندهاي طراحی شده براي مدیریت – تجزیه و تحلیل- مدلسازي و در نهایت نمایش دادههاي مکان مرجع براي حل مسائل پیچیده برنامهریزي و مدیریت گفته میشود. این سیستم امکان بهرهبرداري مناسب از کلیه اطلاعات جغرافیایی و مکانی و انجام تحلیلهاي گوناگون را بر روي این اطلاعات فراهم میآورد. (اطلاعات مکانی بوسیله (GPS بدست میآید. سیستمهاي GIS میتوانند به عنوان یک ابزار قدرتمند جهت ارزیابی ریسک بلایاي طبیعی همچون زلزله، سیل، خشکسالی و طوفان بکار گرفته شود و همچنین میتوان با طبقهبندي، تجزیه و تحلیل دادهها و ارائه نقشههاي گرافیکی میزان خطر وخطرپذیري را در طیف گسترده به دست آورد. مدیریت بحران با استفاده از این نقشهها میتواند مکان، میزان و قدرت تخریب را بشناسد و همینطور میتواند جهت مقابله با آن، قدرت تصمیمگیري و
برنامهریزي، تامین امکانات و ابزار و تجهیزات مورد نیاز و راهکارهاي مقابله با آن را پیدا کند و در نتیجه اثرات خسارات را کاهش دهد (همان:.(3
-7-2 شهر تبریز:
شهر تبریز به عنوان مرکز استان و شهرستان و نیز به عنوان بزرگترین کلانشهر شمال غرب ایران با وسعتی حدود 131 کیلومتر مربع است. این شهر از لحاظ موقعیت نسبی در 150 کیلومتري جنوب شرق شهر مرزي جلفا ( مرز بین ایران، آذربایجان و ارمنستان ) قرار گرفته که از شمال به اهر، هریس و از شرق به بستان آباد و از جنوب به مراغه و اسکو و از غرب به دریاچهي ارومیه محدود میشود.
شکل -1 نقشه موقعیت شهر تبریز
-8-2 زلزله خیزي شهر تبریز:
شهر تبریز در نزدیکی گسل بزرگ تبریز واقع شده است که این گسل از غرب تبریز شروع و پس از گذر از تبریز و بستان آباد تا نزدیکی میانه امتداد مییابد. این گسل در کواترنر فعالیت بسیار شدیدي داشته است. این گسل از نوع فعال و لرزش آن حتمی است و علاوه بر گسل بزرگ تبریز در جنوب تبریز نیز گسلهایی قابل رویت است که اغلب رسوبات کواترنري را قطع نموده است و با وجود خطوت فعال تکتونیکی مذکور میتوان به استعداد منطقه براي ایجاد زمین لرزهي شدید پی برد. از سال 634 قبل از میلاد تا اواخر قرن 19 گسل تبریز دچار لرزشهاي متعددي شده که به دفعات باعث ویرانی شهر گشته و در قرن 20 نیز منطقه با فعالیت تکتونیکی ملایمی روبرو بوده است، نهایتا گذشتهي تبریز حاکی از آن است که تقریبا بطور متوسط 10 سال یکبار زمین لرزههاي شدید شهر تبریز را میلرزاند. از طرف دیگر حداقل 143 و حداکثر 209 سال از آخرین زمین لرزهي ویرانگر تبریز میگذرد (خوبآیند،.(81:1379 لذا با توجه به نزدیکی شهر تبریز به گسل و احتمال بروز خطر ضرورت توجه به مدیریت بحران هرچه بیشتر آشکار میشود.
شکل-2 نقشه گسل تبریز
