بخشی از مقاله
بررسی چارچوبهای نظری موجود در ارتباط با مدیریت ریسک زلزله در مناطق شهری در جهان و مطالعه تطبیقی جهت ارائه الگوی بومی مدیریت ریسک
چکیده
با توجه به پیچیدگی بلایای طبیعی در شهرها و نیاز مبرم به بکارگیری وجوه کاهش خطر در محدوده های مسکونی شهری، مدیریت ریسک به عنوان روشی نوین و اثربخش در مراحل پیشگیری و آمادگی در شرایط بحرانی، به شیوه های مختلفی در جهان به کار گرفته شده است. مدیریت ریسک شامل مجموعه ای از فرایندهای مورد نیاز برای شناسایی، تجزیه و تحلیل و واکنش در مقابل بحران می باشد که هدف آن بیشینه سازی نتایج و اهداف مورد نظر و کمینه سازی خطرات و پیامدهای ناگوار آن است. از خصوصیات بارز مدیریت ریسک می توان به : پاسخگویی به شرایط بحرانی قبل از وقوع، کاهش هزینه ها، اثربخشی برنامه های مدیریت بحران، در نظر داشتن چشم انداز کلی و تاثیر مستقیم در مراحل بعدی مدیریت بحران، اشاره کرد. به کارگیری روش مدیریت ریسک زلزله در برابر بلایای طبیعی در کشورهای مختلف از سابقه بسیاری برخوردار است و موسسات مختلف چارچوبهای مختلفی را مورد استفاده قرار می دهند. با توجه به موارد مطرح شده، مدیریت ریسک و تکنیکهای آن فرصست بومی سازی را با توجه به شرایط هر منطقه به شیوه ای مناسب فراهم میآورند. در این مقاله با بررسی چارچوب های نظری موجود در مورد مدیریت ریسک و استفاده از تکنیکها و روش های آن، با توجه به مراحل عمومی مدیریت ریسک (که شامل : شناسایی ریسک، تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، تجزیه و تحلیل کمی ریسک، پاسخ به ریسک، پذیرش ریسک، کاهش ریسک، تسهیم ریسک، انتقال ریسک، کنترل و پایش نتایج پاسخ به ریسک، هستند) به مطالعه و بررسی آنها و مطالقه تطبیقی جهت ارائه یک الگوی بومی پرداخته شده است. روش تحقیق عبارت است از انجام مطالعات کتابخانه ای جهت بررسی استاندارها و چارچوبهای موجود در زمینه مدیریت ریسک و تکنیکهای ارزیابی ریسک و مطالعه تطبیقی جهت ارائه الگوی بهینه در مدیریت ریسک در کشور. در نتیجه این تحقیق با بررسی چارچوبهای مختلف مدیریت ریسک در جهان، به بررسی ویژگیهای هر چارچوب جهت بومی سازی فرایند مدیریت ریسک زلزله متناسب با شرایط زلزله خیز کشور نموده که در ادامه این تحقیق می توان با مشخص نمودن خطرات و ریسک های موجود در محدوده (در مورد خطر وقوع زلزله) با انتخاب الگوی مناسب، به اولویت بندی خطرات و آنگاه به اولویت بندی برنامه های مدیریتی جهت اجرا پرداخت.
1 - مقدمه
پیچیدگی خاص و منحصر به فرد مخاطرات در مناطق شهری ، بیانگر این واقعیت است که رویکردهای سنتی مدیریت بحران نمی تواند پاسخگوی مسایل و مشکلات مدیریتی اینگونه مخاطرات با ابعاد و پیچیدگی های گسترده آن در شهرها باشد. خطر وقوع زلزله به عنوان یک تهدید جدی شهرهای لرزهخیز را تهدید نموده و فعالیتهای مدیریت بحران را نیز در شهرها با مشکل جدی روبرو خواهد کرد. راهبری صحیح فعالیتهای مرتبط با مدیریت بحران مستلزم پیادهسازی مناسب نظام مدیریت ریسک است تا اهداف هزینه، زمان و کیفیت عملکردهای مربوطه از کارایی و اثربخشی لازم برخوردار باشند. مدیریت ریسک یک فرآیند سیستماتیک از شناسایی ، تحلیل و پاسخ به ریسک های مختلف است و در آن احتمال و اثرات وقایع مثبت به حداکثر و اثرات و وقایع منفی به حداقل می رسد. با توجه به ضرورت به کارگیری این ابزار و ابعاد گسترده آن ضروری است قبل از شناسایی و معرفی ریسک های خاص مربوط به زلزله در مناطق شهری و چارچوبهای نظری موجود در جهان، به تعریف مفاهیم و فرآیند مدیریت ریسک بپردازیم.
۲- تعریف ریسک
ریسک یک مفهوم انتزاعی است که تعریف آن مشکل و در خیلی از موارد اندازه گیری آن غیر ممکن است. ریسک دو مفهوم را به دنبال خود دارد : «آینده و شک». بنابراین حادثه ای که مربوط به آینده نباشد و یا در مورد وقوع آن شک نداشته باشیم، دیگر ریسک تلقی نمی شود. تلقی افراد از ریسک، تاثیر منفی آن بر زمانبندی فعالیتها و هزینه مالی و صدمات جانی آن بر جوامع است. به هر حال بدون هیچ تعبیری ریسک معرف اثر منفی بر جوامع تلقی می گردد. در صورتی که ریسک می تواند دریچه ای بر فرصتها، توسعه و بهبود و یا تفکر جدید نیز باشد. یکی از تعاریف موجود در مورد ریسک عبارت است از: ریسک پدیده ای غیر قطعی یا شرایطی است که اگر محقق شود اثر مثبت یا منفی بر اهداف مدیریت می گذارد.[۱] مفهومی که در بیشتر تعاریف به نظر می رسد، عبارت است از «نتیجه غیر قطعی». وقتی می گوییم در شرایطی ریسک وجود دارد، حداقل باید دو نتیجه محتمل در آینده وجود داشته باشد. (مثبت یا منفی). واژه ریسک هنگامی بکار می رود که بتوان احتمال وقوع یک پدیده را ارزیابی کرد، به عبارت دیگر ریسک ها قابل برآورد هستند. برای محاسبه میزان ریسک رابطه منطقی زیر بکار میرود.
۳- فرآیند مدیریت ریسک
هدف مدیریت ریسک را میتوان به طور کلی جمع آوری، دسته بندی، تجزیه و تحلیل اطلاعات در رابطه با خطرات ایستا به منظور برنامه ریزی و سازماندهی موثر منابع مورد نیاز برای بازسازی و ایجاد تعادل در توان عملیاتی سازمان یا شهر پس از وقوع خسارت دانست [۲]طبق تعاریفی که در استانداردها آمده است، مدیریت ریسک به صورت زیر تعریف می شود:
مجموعه فرآیندهای مورد نیاز برای شناسایی، تجزیه و تحلیل و واکنش در مقابل ریسک و مخاطره به منظور بیشینه نمودن نتایج وقایع مثبت و کمینه نمودن پیامد های وقایع ناگوار است [۱]
دستیابی به اهداف مدیریت ریسک مستلزم طی نمودن مراحلی است که ان را فرایند تصمیم گیری در مدیریت ریسک مینامند. رعایت سلسله مراتب این مراحل نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. راهنمای پیکره دانش مدیریت پروژه یا استاندارد PMBOK برای مدیریت ریسک شش مرحله اصلی زیر را بیان کرده است [۱]
۱. برنامه ریزی مدیریت ریسک ۲. شناساسایی ریسک ۳. تجزیه و تحلیل کیفی ریسک ۴. تجزیه و تحلیل کمی ریسک ۵. پاسخ به ریسک ۶. کنترل و پایش نتایج پاسخ به ریسک
شکل ۳-۱ - ارتباط درونی بین تحلیل ریسکت و کنترل ریسکت و تخصیص منابع
دامنه مديريت ريسکك به دومحدوده عمده زیر تقسیم می شود. اول: به مفهوم وسیع کلمه : مدیریت مقابله و پاسخ به تمامی ریسک ها. دوم: به مفهوم خاص : مدیریت ریسک خود را محدود به ریسک های با اهمیت بالا می کند. در ادامه به توضیح در مورد هر یک از مراحل فوق در فرآیند مدیریت ریسک می پردازیم.
۱-۳ - شناسایی ریسک
شناسایی ریسک مهمترین مرحله مدیریت ریسک است که اساس برنامه ریزی و مدیریت ریسک می باشد. در این مرحله با شناسایی ریسک ها و احتمال وقوع آنها جهت گیری مدیریت ریسک تعیین می شود [۴]. یکی از بهترین روش ها جهت شناسایی و طبقه بندی ریسک ها تهیه چک لیستی از ریسک ها می باشد. این تکنیک به کاربر این امکان را می دهد که ریسک های معمول در شرایط مختلف را لیست کند و سپس ریسک های خاصی که در ان مورد بخصوص با ان درگیر است را به ان پیوست کند .
های خاصی که در آن مورد بخصوص با آن درگیر است را به آن پیوست کند [۵]
۲۳- تجزیه و تحلیل ریسک
برای کمی کردن اثر ریسک ها لازم است که یک مدل منطقی برای اندازه گیری ریسک ها به وجود آید. این مدل باید براساس ریسک های شناسایی شده در بخش قبل ارایه شود ۶ تجزیه و تحلیل ریسک ها دو هدف را دنبال می کنند. اولاً: اهمیت نسبی ریسک های شناسایی شده را نشان می دهد و طبقه بندی آنها را برحسب اولویت هریک از لحاظ تاثیری که بر جوامع برجای می گذارند امکان پذیر میسازد. ثانیا: اطلاعات لازم را برای تعیین روش یا ترکیبی از روش های مناسب مقابله با ریسک ها ارایه می دهد. اهمیت نسبی هر ریسک تابعی است از دو عامل احتمال و میزان اثر آن ریسک، و این دو عامل مبنای ارزیابی ریسک به شمار میآیند. البته در میزان آمادگی جهت مقابله با ریسک نیز می تواند جز عوامل ثانوی کاهش ریسک باشد. [۲]
۳- ۱-۲ - تجزیه و تحلیل کیفی ریسک
تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، فرایندی است که اثر و احتمال به وقوع پیوستن ریسک های شناسایی شده بطور کیفی ارزیابی می نماید. معیار متداول در اغلب استانداردهای مدیریت ریسک برای تحلیل کیفی ریسکها استفاده از ماتریس احتمال - اثر می باشد. با استفاده از این ماتریس این مقیاس ها برای هر ریسک تعیین میگردد. بطور معمول دسته بندی ریسک ها در سه بخش ریسک های با اهمیت کم، ریسک های با اهمیت متوسط و ریسک های با اهمیت بالا انجام شده است. در حقیقت مطابق مقدار عددی حاصل ضرب، احتمال X اثر، این تقسیمبندی صورت گرفته است. برای تحلیل کیفی ریسک ها و تعیین احتمال وقوع و میزان اثر هر ریسک می توان از طوفان فکری، روش دلفی، مصاحبه و یا پرسشنامه استفاده نمود.
۳- ۲- ۲- تجزیه و تحلیل کمی ریسک
فرآیند تجزیه و تحلیل کمی ریسک برای تجزیه و تحلیل مقدار عددی احتمال وقوع و میزان اثرات ریسک ها بر اهداف مدیریت می باشد. عدهای از محققین، تحلیل کمی ریسک را معادل اندازه گیری ریسک دانسته اند و اندازه گیری ریسک را توصیف ریاضی فراوانی و احتمال وقوع متغیرهای ریسک تعریف کردهاند [۷] عموماً تجزیه و تحلیل کمی ریسک پس از تجزیه و تحلیل کیفی ریسک صورت می گیرد و از آن تبعیت می کند و همچنین به شناسایی ریسک ها نیاز خواهد داشت [۱]. بطور کلی ابزارها و تکنیکهای تجزیه و تحلیل کمی ریسک عبارتند از: مصاحبه، تجزیه و تحلیل حساسیت ، توابع توزیع احتمال مانند تابع نرمال، تابع مثلثی، تابع بتا، تابع نرمال لگاریتمی، تجزیه و تحلیل درخت تصمیم گیری" و شبیه سازی مونت کارلو" و ... .[۷]
۳- ۳- برنامه ریزی پاسخگویی به ریسک
برنامه ریزی پاسخگویی به ریسک فرایند تعیین و توسعه اقدامات لازم برای افزایش فرصتها و کاهش تهدیدات، جهت دستیابی به اهداف می باشد و شامل واگذاری مسئولیت ها به افراد و گروه ها برای پاسخگویی به ریسکهای شناسایی شده است. اثربخشی برنامه پاسخگویی به ریسک مستقیماً در افزایش و کاهش ریسک های تهدید کننده جوامع، نشان داده می شود .
۱-۳-۳ - اصول پاسخگویی به ریسک
این واژه در ادبیات مختلف به صورت های متفاوت آمده است. Touran از واژه ی تخصیص استفاده کرده است. [۵]
استاندارد 10006:ISO، کلمه ی رفتار با ریسک را به کار برده است که شاید معنای بهتری به جای کلمه ی عکس العمل یا واکنش در برابر ریسک باشد [۸، اما در استاندارد PMBOK کلمه ی پاسخ" آمده است [۱].
روش های پاسخ ریسک برطبق استاندارد PMBOK به روش های اجتناب، انتقال، کاهش، پذیرش تقسیم می شوند [۷] در ویرایش جدید PMBOK در سال ۲۰۰۴ روش های تسهیم و پذیرش برای پاسخ نسبت به ریسکها ارائه شده است [۱]. بر اساس مطالب پیش گفته روشهای تخصیص و پاسخ به ریسک ها به صورت زیر خلاصه و ارائه گردیده است:
1- پذیرش ریسک
این واژه در ادبیات مختلف به صورت متفاوت آمده است. aSSumption یکی از این واژه ها است. پذیرش ریسک می تواند به صورت فعال یا انفعالی باشد، در پذیرش فعال تهیه برنامه اجرایی و آمادگی مواجهه با ریسک به صورت هوشمندانه انجام خواهد شد، در حالیکه در پذیرش انفعالی خسارات ناشی از ریسک پذیرفته می شود.
۲- کاهش ریسک
این واژه در ادبیات مختلف به صورت متفاوت آمده است. Touran از واژه ی کاهش" و تخفیف" استفاده کرده است [۵ استاندارد:ISO10006 و استاندارد PMBOK کلمه تخفیف را به کاربرده است . در کاهش ریسک، کاهش احتمال وقوع و یا اثرات ریسک های تهدید کننده برای رسیدن به محدوده های قابل قبول مدنظر می باشد. انجام اقدامات پیشگیری برای کاهش احتمال وقوع ریسکها یا اثراتشان بر جوامع بسیار موثرتر از انجام اقدامات اصلاحی پس از وقوع آنهاست. اقدامات کاهش ریسک، احتمال بروز تغییرات جدیدی را در اجرای فعالیت ها فراهم می آورد که باید از الگوهای از پیش تعیین شده ای استفاده گردد. [۵]
۳- تسهیم ریسک (مشارکت در ریسک)
در صورتی که کاهش ریسک توسط یک بخش غیرممکن باشد، این عمل بهتر است که با تقسیم آن بین دو یا چند بخش و مدیریت آن به نسبتی که آنها در بهترین موقعیت برای کنترل جداگانه آن باشند، همراه گردد.
4- انتقال ریسک
در انتقال ریسک، ریسک و مالکیت آن به شخص ثالثی واگذار میگردد. مسئولیت کار یا سانحه به عهده شخص ثالث بوده و ذینفعان به صورت مدیریتی بر آن نظارت می نمایند. با انتقال ریسک، ریسک ها حذف نخواهند شد. همیشه انتقال ریسک با پرداخت هزینه همراه خواهد بود و در قالب استفاده از بیمه، ضمانتنامه انجام کار، وارانتی ها و گارانتی ها، صورت می گیرد. قراردادها ممکن است برای واگذاری مسئولیت ریسکهای ویژهای به شخص ثالث، مورد استفاده قرار گیرند. [۱]
ه- اجتناب از ریسک
بعضی ادبیات نظیراستاندارد ISO10006 از واژه حذف ریسک" به جای اجتناب استفاده کرده اند . اجتناب از ریسک با تغییر در برنامه و یا تغییر در محدوده مورد خطر، ریسک و شرایط آن را حذف نموده و یا از شرایط بروز ریسک جلوگیری می نماید و اهداف را مصون می دارد. اگرچه کلیه ریسک ها قابل شناسایی نمی باشد و هرگز نمی توان کلیه ی ریسک ها را حذف نمود، اما اجتناب یکی از راههای جلوگیری از ریسک هاست. تعیین دقیق نیازها، افزایش اطلاعات مورد نیاز، بهبود ارتباطات، استفاده از نظرات کارشناسان، کاهش محدوده فعالیت های با ریسک بالا، افزایش منابع و زمان، پذیرش رویکردهای شناخته شده، و... مجموعه ای از اقدامات جهت اجتناب از ریسک می باشد [۱] ۳- ۲- ع - بیشو و کتول ریسکین پایش ریسک، فرایندی برای دنبال کردن ریسکهای شناسایی شده، کنترل ریسک - های باقیمانده، شناسایی ریسک های جدید، حصول اطمینان از اجرای برنامه های ریسک و ارزیابی میزان اثربخشی آنها در کنترل ریسک میباشد. پایش ریسک فرایندی تکرار پذیر می باشد. در حین انجام برنامه های مدیریت ریسک، ریسک ها تغییر کرده و ریسک های جدید ایجاد میگردد و حتی امکان دارد ریسک های پیش بینی نشده بروز نمایند. در صورت اجرای مناسب فرایند پایش ریسک، اطلاعاتی برای کمک به تصمیم گیری موثر پیش از وقوع ریسک به دست میآید [۱].
4- بررسی چارچوب های نظوری موجود در مورد مدیریت ریسک با توجه به مفاهیم و مراحل ذکر شده در بالا در مورد مدیریت ریسک، این مراحل به گونه های مختلف توسط افراد مختلف با توجه به شرایط، مورد استفاده قرار گرفته اند. در زیر به بررسی مدلهای مختلف مدیریت ریسک که در جهان مورد استفاده قرار گرفته اند می پردازیم:
1 – 4 چارچوب کاهش ریسک بحران سازمان بین الملل
چارچوب مقابل که توسط سازمان ملل متحد ارائه شده ضمن توجه به زمینه توسعه پایدار و توجه به مسائل اجتماعی-فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و اقتصادی تمرکز بر کاهش ریسک بحران را در دستور کار قرار داده است. با توجه به عوامل خطر که می تواند منجر به وقوع بحران شود، اقداماتی همچون، شناسایی ریسک و ارزیابی خطر، بالابردن آگاهی جوامع، توسعه دانش، مدنظر
داشتن تعهدات سیاسی، اقداماتی در جهت کاهش ریسک در نظر گرفته شده است. اقداماتی نظیر مدیریت محیط زیست، شیوه های توسعه اقتصادی و اجتماعی (کاهش فقر، تامین معاش، مکانیسم های مالی، بهداشت و کشاورزی و ...) اقدامات فیزیکی و تکنیکی همچون برنامه ریزی شهری، توجه به کاربری اراضی و حفاظت از تجهیزات حیاتی و در انتها شبکه بندی و مشارکت. این اقدامات در جهت باز توانی مناطق آسیب دیده می باشد. همچنین هشدارهای به موقع در جهت تقویت آمادگی و مدیریت اضطراری در شرایط بحرانی نیز به ترتیبی که درنمودار فوق مشاهده می شود، انجام میگردد.[۹]
