بخشی از مقاله
چکيده
امروزه يکي از مهمترين فضاهايي که مورد بازديد گردشگران قرار ميگيرد، شـهرها هسـتند. شـهرها بـه واسـطه برخـورداري از جاذبه هاي متنوع تاريخي- فرهنگي و طبيعي، شرايط بهينه اي را براي جذب گردشگران فراهم ميآورند. آنچه به عنـوان مکمـل اين جاذبه ها، نقش مهمي در توسعه گردشگري شهري ايفا ميکند، وجود زيرساختهاي مختلفي است که مـيتوانـد گردشـگري شهري را دو چندان ارتقا بخشد، که اين امر جز با مشارکت عمومي و برنامه ريزي، اجرا و نظارت سازمانهاي متولي طرح ها عملي نيست . در پژوهش حاضر که از لحاظ روش شناسي، توصيفي- تحليلي است ؛ گردشگري شهري به عنوان يکي از پويـاترين انـواع گردشگري و يکي از عوامل موثر در عملکرد اقتصادي و توسعه شهرها، در شهر تبريز مورد بررسي قرار گرفته است . با توجـه بـه اينکه هدف پژوهش حاضر، بررسي نقش مديريت شهري (با تاکيد بر شهرداري) در توسعه گردشگري شهر تبريز و پيشنهاد يک استراتژي بهينه جهت توسعه فعاليتهاي آتي آن است ، روش سوات بهترين روشي است که در آن با فهرست کردن نقاط ضعف و قوت ، فرصتها و تهديدها استراتژيهاي توسعه گردشگري شهر تبريز ارائه ميگردد. يافتـه هـاي تحقيـق نشـان مـيدهـد؛ توسـعه گردشگري به دليل اهميت آن و تأثيرات بالقوه مثبت و منفي اقتصادي، اجتماعي- فرهنگي، سياسي و زيست محيطي که مـي- تواند داشته باشد بدون برنامه ريزي امکان پذير نيست . در شهر تبريز، برنامه ريزي و مديريت شهري نقش بارزي در توسعه شـهر و به تبع آن ، توسعه گردشگري شهري آن داشته است .
واژگان کليدي: گردشگري شهري، مديريت شهري، تبريز.
مقدمه و طرح مساله
روند مدرنيزاسيون از آغاز قرن هيجدهم با سرمايه گذاريهاي فراوان در شهرها و افزايش جمعيت در فضاي آنها همراه بود که توسـعۀ وسيع شهرنشيني را نيز سبب شد. اين توسعه هر چند دربردارنده بسياري از مزايا و عوامل رفاهي بود، اما مشکلاتي از قبيل ازدحام ، آلودگي صوتي، سروصدا، هيجانات و ... را در پي داشت (ارمغان ، ١٣٨٦: ١٢٠). در چنين فضايي افزايش و توسعۀ وسايل حمل ونقـل ، کم شدن ساعات کار و افزايش دستمزدها که حاصل ماشيني شدن زندگي شهري بود، زمينه هاي گذران اوقات فراغت و روند گريـز از محيط هاي شهري را مهيا کرد به گونه اي که همگام با توسعۀ شهرنشيني گردشگري نيز تعميم يافـت (رضـواني، ١٣٨٧: ٨٤). لـذا، يکي از ابعاد مطالعه حيات شهرها، ابعاد گذران اوقات فراغت و مسائل مربوط به امور تفريحي و گردشگري اسـت کـه تحـت عنـوان گردشگري شهري مورد بررسي قرار ميگيرد. امري که در بسياري از برنامه ريزيهـاي شـهري کشـورهاي جهـان سـوم يـا بـه بوتـه فراموشي سپرده شده يا کمتر بدان توجه ميشود. گردشگري شهري به عنوان يکي از پديده هاي جديد شهري، ترکيب پيچيده اي از فعاليتهاي مختلف است که از به هم پيوستن ويژگيهاي محيطي و ميزان توانمنـدي و کشـش شـهر در جـذب گردشـگران و ارائـه خدمات به آنها به وجود ميآيد، که با دو انگيزه و هدف اصلي، خيلي متفاوت پنداشته ميشـود کـه عبارتنـد از: تجـارت و فرهنـگ (موحد، ٣٤:١٣٨٦). امروزه گردشگري شهري به صورت مسئله و فعاليتي مهم سبب تغييـرات فضـايي گسـترده اي در شـهرها شـده است . فضاهاي شهري از مهمترين فضاهاي مورد بازديد گردشگران داخلي و خارجي هستند؛ چراکه ، شهرها از يک سـو، پيشـرفته - ترين و کامل ترين مراکز مهم اقتصادي، فرهنگي، سياسي، ارتباطي، علمي، فراغتي و تفريحي، بهداشتي و پزشکي و غيره هسـتند و از جاذبه هاي تاريخي- فرهنگي و طبيعي متنوعي شامل موزه ها، بناهاي يـادبود، سـالنهاي تئـاتر، اسـتاديوم هـاي ورزشـي، پارکهـا، شهربازي، مراکز خريد، مناطقي با معماري تاريخي و مکانهايي مربوط به حوادث مهم يا افراد مشهور هستند. از سـوي ديگـر، داراي خدمات گردشگري متنوعي نظير هتلهاي مجهز، رستورانهاي شيک ، سيستم حمل و نقل پيشرفته و ... هستند. تنوع ايـن فعاليتهـا، خدمات و جاذبه ها در شهرها، منجر به تفکيک گردشگري شهري به انواع مختلفي ميشود (شکل ١).
شکل (١) گونه شناسي گردشگري شهري (پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٩)
به نظر صاحب نظران ، گردشگري شهري يکي از مهمترين صنايع توسـعه پايـدار در هـر جامعـه اي اسـت کـه از تحـرک بـالايي در تغييرات اقتصادي، سياسي، اجتماعي، شهري و محيطـي برخـوردار اسـت و فرصـت بـزرگ فرهنگـي، اجتمـاعي و اقتصـادي بـراي کلانشهرها و مادر شهرهاي جهاني بوجود ميآورد که اين فرصت نقش بسيار موثري در ارتقاء کيفيـت زنـدگي شـهروندان در ابعـاد مختلف ميتواند ايفاء کند (شربتيان ، ١٣٩٠: ١). با توجه به اهميت گردشگري شهري در توسعه ابعاد اقتصادي، فرهنگـي، اجتمـاعي شهرها و از سوي ديگر، نياز روزافزون شهرنشينان به محـيط هـاي تفريحـي و اسـتراحتگاهي، لـزوم و اهميـت پـژوهش در جوانـب گردشگري شهري و رابطه آن با برنامه ريزي شهري و توسعه شهري را بيشتر مينمايد. از اين رو، به بحث پيرامون تاثير گردشـگري در توسعه شهري و نقش مديريت شهري در توسعه گردشگري شهر تبريز ميپردازيم . شهر تبريز به عنوان مرکز استان آذربايجـان - شرقي، از کهن ترين خاستگاه هاي شهرنشيني و مدنيت در کشور است که ميـراث تـاريخي و فرهنگـي بسـيار غنـي و گسـترده آن توانمندي بالايي براي گسترش گردشگري شهري دارد. ضرورت حفظ هويت اين شـهر و جاذبـه هـاي آن در گـرو حفاظـت ميـراث فرهنگي و بافت تاريخي اين شهر با عنوان ارکان پايدار تاريخ و هويت شهري و توسعه امکانات و تجهيزات گردشگري است .
روش شناسي تحقيق
با توجه به مؤلفه هاي مورد بررسي و ماهيت موضوع ، رويکرد حاکم بر پژوهش پيمايشي، توصيفي و براساس تحليـل محتـوا بـوده و اطلاعات آن به صورت بازديدهاي ميداني، اسنادي و کتابخانه اي جمع آوري شده است . با توجه به اينکه هدف پژوهش حاضر تعيين نقش مديريت شهري در توسعه گردشگري شهر تبريز و پيشنهاد يک اسـتراتژي بهينـه جهـت توسـعه فعاليتهـاي آتـي آن اسـت ، اطلاعات بدست آمده در قالب مدل سوات SWOT مورد تجزيـه و تحليـل قـرار گرفتـه اسـت . بـدين صـورت کـه ، ابتـدا از طريـق بازديدهاي ميداني و مطالعه منابع موجود، نقاط قوت ، ضعف ، فرصتها و تهديدهاي موجود گردشگري در شهر تبريز شناسـايي شـد.
سپس متناسب با اطلاعات به دست آمده و تحليل ها اقدام به تدوين استراتژيهايي در راستاي بهبود وضع موجـود گردشـگري شـهر بريز گرديد.
محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه ، شهر تبريز ميباشد. شهر تبريز که يکي از شهرهاي بزرگ ايـران و مرکـز اسـتان آذربايجـان شـرقي اسـت بـا وسعتي معادل ٢٥٢٣٠ هکتار در ٤٦ درجه و ٢٣ دقيقه و ٤٦ درجه و ١١ دقيقه طول شرقي و ٣٨ درجه و ٩ دقيقه و ٣٨ درجه و ١ دقيقه عرض شمالي با ارتفاع متوسط ١٣٤٠ متر در منتهياليه شرق و جنوب شـرق جلگـه تبريـز قـرار گرفتـه اسـت (بابـائي اقـدم وهمکاران ، ١٣٨٦: ١٦٩) (شکل ٢). اين شهر از سمت شمال به کوه هاي پکه چين و عون بن علي، از سمت شمال شـرق بـه کـوه هـاي باباباغي و گوزني، از سمت شرق به گردنه پايان و از سمت جنوب به دامنه هاي کوه سهند محدود شده اسـت . آب و هـواي تبريـز در زمستانها سرد و در تابستانها خشک و گرم است ؛ اگرچه حرارت به دليل نزديکي به کوه سهند و وجود باغ هـاي زيـادي در پيرامـون شهر تعديل ميگردد.
شهر تبريز که در قسمت شرقي درياچه اروميه و ٦١٩ کيلومتري غرب تهران و ١٥٠ کيلومتري جنوب جلفا (مرز ايران و جمهـوري آذربايجان ) قرار گرفته ، بزرگترين شهر منطقه شمال غرب کشور و قطب اداري، ارتبـاطي، بازرگـاني، سياسـي، صـنعتي، فرهنگـي و نظامي اين منطقه شناخته ميشود. براساس آخرين سرشماري مرکز آمار ايران که در سـال ١٣٩٠ صـورت گرفتـه ، شـهر تبريـز بـا جمعيتي بالغ بر ١.٤٩٤.٩٩٨ نفر چهارمين شهر پرجمعيت ايران پس از شهرهاي تهران ، مشهد و اصفهان محسوب مـيگـردد. ايـن شهر به دليل جاي دادن بسياري از کارخانجات مادر و بزرگ صنعتي در خود و نيز وجود بـيش از ٦٠٠ شـرکت قطعـه سـاز در آن ، دومين شهر آلوده و نيز دومين شهر صنعتي کشور پس از تهران به شمار ميرود و به دليل صنعتي بودن ، يکي از مهم ترين شهرهاي مهاجرپذير ايران محسوب ميشود. پس از بهره برداري از آزاد راه نبياکرم ، ميزان مسافرپذيري تبريز رو به افزايش نهاد و ايـن شـهر پس از مشهد به عنوان دومين شهر مسافرپذير کشور مطرح گرديد. به جهت ريشه کني تکديگري از تبريز، اين شهر بـه عنـوان شـهر بدون گدا شناخته ميشود. شهر تبريز بر پايه آخرين تقسيمات اداري از١٠ منطقه شهرداري تشکيل شده است (شکل ٢). براسـاس سرشماري سال ١٣٨٥، از مجموع ١.٣٧٨.٩٣٥ نفر جمعيت شهر تبريز، ٣١٤.٠٧١ نفر در منطقه يک ، ٢٨٠.٢٦١ نفر در منطقـه دو، ٣٢٧.٧٩٩ نفر در منطقه سه ، ٣٠١.٥٦١ نفر در منطقه چهار، ٦٥.٠٩٢ نفر در منطقه پنج ، ٢٤.٦٢٧ نفر در منطقـه شـش ، ٤٨.٤٥٤ نفر در منطقه هفت و١٧.٠٧٠ نفر در منطقه هشت ساکن بوده اند. براساس همين آمار، منطقه سه پرجمعيت ترين و منطقه هشـت کم جمعيت ترين منطقه شهر تبريز به شمار ميرود. مناطق نه و ده شهرداري تبريز نيـز اخيـرا تأسـيس شـده انـد. هـدف از ايجـاد شهرداري منطقه نه ، بهبود وضعيت پروژه هاي عمراني شهرداري تبريز نظير شهرکهاي آذران و خاوران در خـارج از محـدوده حـوزه استحفاضي اين شهرداري ميباشد. منطقه ده شهرداري تبريز نيز از پيوستن بخشهايي از منـاطق يـک ، چهـار و هشـت ايـن شـهر تأسيس شده است (www.tabriz.ir//http:).
شکل (٢) موقعيت جغرافيايي محدوده مورد مطالعه (نگارنده ، ١٣٩٣)
جاذبه هاي گردشگري شهر تبريز
براي جذب گردشگران از کشورها و مناطق مختلف و با انگيزه هاي متفاوت ، وجـود منـابع و جاذبـه هـايي در مقصـد ضـروري اسـت (کاظمي، ١٣٨٦: ٨٥). جاذبه ها عنصر اوليه و رکن اصلي صنعت گردشگري هستند (موحد، ١٣٨٦: ٧٣). جاذبه هاي گردشگري عمـده - ترين عامل جذب گردشگر يا ايجاد فضاي گردشگري هستند. تاکنون طبقه بنديهاي گوناگوني از جاذبه هاي گردشـگري ارائـه شـده است . در يکي از طبقه بنديها، جاذبه ها به دو دسته جاذبه هاي مهيا يا طبيعي (آب و هواي خوش ، مناظر ديدني، دريـانوردي، آبهـاي گرم معدني، امکان کوهنوري و اسکي و ...) و جاذبه هاي غيرمهيا يا تاريخي- فرهنگي (مانند مـوزه هـا، آثـار تـاريخي، نمايشـگاه هـا، فستيوال ها و ...) تقسيم ميشوند (سازمان جهاني جهانگردي، ١٣٧٩: ١٩). کردي (١٣٨١: ٣٢) جاذبه هاي مهيا را به جاذبه هاي ورزشـي، تفريحي و درماني تقسيم ميکند و جاذبه هاي غيرمهيا را به جاذبه هاي فرهنگي، سياسـي، تجـاري، مـذهبي. حيـدري (١٣٨٣: ١٤٦)
جاذبه هاي تاريخي- فرهنگي را - که جزء جاذبه هاي غيرمهيا هستند- به پنج دسته تقسيم ميکند:
١- جاذبه هاي مذهبي مثل مساجد، کليساها، معابد، مدارس ديني، مقبره ها و زيارتگاه ها؛
٢- جاذبه هاي شهري مثل پل ها، کاروانسراها، حمام ها، بازارها و تکيه گاه ها؛
٣- جاذبه هاي نظامي مثل دژها، رزمگاه ها، قلعه ها و برج و باروها؛
٤- جاذبه هاي مسکوني مثل عمارها، قصرها، باغ ها و منازل شخصي ؛
٥- جاذبه هاي ناملموس فرهنگي .
شهر تبريز به واسطه برخورداري از پيشينه طولاني در شهرنشيني و مدنيت و شرايط جغرافيايي خاص ، داراي جاذبه هاي طبيعـي و تاريخي- فرهنگي زيادي است . جدول ١ مهمترين جاذبه هاي تاريخي- فرهنگي شهر تبريز را نشان ميدهد.
جدول (١) مهمترين جاذبه هاي تاريخي- فرهنگي شهر تبريز (نگارنده ، ١٣٩٣)
بررسي پراکنش فضايي جاذبه هاي گردشگري تبريز حاکب از آن است که بيشتر جاذبـه هـاي گردشـگري تبريـز در بخـش مرکـزي (بخش تاريخي- فرهنگي) و اطراف آن متمرکز شده اند. لذا اين بخش شهر نيازمند توجه خاص مسـئولان و سـازمانهاي مـرتبط بـا صنعت گردشگري است . شهر تبريز علاوه بر جاذبه هاي ملموس که در جدول ١ ذکر شد، جاذبه هاي ناملموس فرهنگي متعددي نيز دارد. فرهنگ به عنوان يک نظام ارتباطي بين مردمي، با جلـوه هـاي مختلفـي از آداب و رسـوم ، ميـراث و ديگـر توليـدات مـادي و زيباشناختي شکل ميگيرد و واقعيت وجودي جامعه را بيان ميکند (٣٣ :١٩٩٧ ،Duranti). بدون فرهنگ که تفاوتها را ايجاد مـي- کند، همه جا شبيه هم خواهد بود و گردشگري ديگر عينيت نخواهـد داشـت ؛ زيـرا گردشـگري در پيرامـون تفاوتهـا و در راسـتاي انگيزه هاي مختلف در قالب اين تفاوتها شکل ميگيرد (پاپلي يزدي، ٨٩:١٣٨٦). جاذبه هاي فرهنگي بخش عمـده اي از جـذابيت هـاي گردشگري را شامل ميشود که بيانگر تنوع فرهنگي و مـنعکس کننـده هويـت جوامـع اسـت (حيـدري، ١٣٨٣: ١٤٧). جاذبـه هـاي فرهنگي ملموس و ناملموس را ميتوان به شرح زير معرفي کرد: کارگاه هاي صنايع دستي و محصـولات هنـري، مراکـز فرهنگـي و هنري، جشنواره ها و فيستوال هاي فرهنگي و هنري، آيين هاي فولکلوريک ، آداب و سـنن ، گـويش هـاي محلـي، موسـيقي، رقـص و کنسرت ، تئاتر و سينما و لباسها و غذاهاي محلي (حيدري، ١٣٨٧: ٤٦). اين جاذبه ها اغلب مـورد توجـه مـردم شناسـان ، محققـان و مستشرقين است (حيدري، ١٤٧:١٣٨٣). فرهنگ مردم تبريز همچون ديگـر فرهنـگ هـا در ارتبـاط بـا عوامـل متعـدد جغرافيـايي و اقتصادي، از ويژگيهاي منحصر به فردي برخوردار است . عمده ترين ويژگـي فرهنـگ مـردم ايـن خطـه ، تکـوين زبـان و ويژگيهـاي فولکلوريک آن است که به نحوي در مراسم و سنن برجسته قومي انعکاس يافته است . از جمله رسوم فرهنگي اين شهر ميتوان بـه مراسم شال اندازي در چهارشنبه آخر سال و شب چله اشاره کرد. از صنايع دسـتي تبريـز هـم مـيتـوان بـه فـرش ، نقـره سـازي، سبدبافي، کفش دوزي، صنايع چوبي، چرم سازي و قلاب بافي اشاره کرد.
تاثير گردشگري شهري در توسعه شهر تبريز
گردشگري يکي از اميد بخش ترين فعاليتهايي است که از آن به عنوان گذرگاه توسعه ياد ميکننـد (خسـروينـژاد، ١٣٨٧: ٨٩) و بـه عنوان يک کليد براي رشد اقتصادي کشورهاي توسعه يافتـه و در حـال توسـعه اسـتفاده مـيشـود (٦٣ :١٩٩٩ ،Ahjem &Font ).
بسياري از کشورها منافع اقتصادي و اجتماعي خود را از گردشـگري دريافـت مـيکننـد و درآمـدهاي گردشـگري را بـراي توسـعه زيرساختهاي منطقه به کار ميبرند (٤٤ :١٩٩٦ ,Casta &Eccles ). در واقع مهمترين هدف توسـعه گردشـگري داخلـي و خـارجي، توسعه اقتصادي- اجتماعي نواحي مقصد است (٤٠ :١٩٩٧ ،Sharpley &Richard ). گردشگري بـه عنـوان پديـده اي بـا سـودآوري فراوان به همراه گسترش تکنولوژي ارتباطات در وضعيت کنوني جهان از چنان جايگاهي برخوردار گشته که تحت عنوان صـنعت از آن ياد ميشود (حيدري و حسين زاده دلير، ١٣٨٢: ٢٦). اين صنعت علاوه بر ايجاد تحول در بعد اقتصادي جوامع ، در ابعاد فرهنگـي و اجتماعي جوامع نيز تغييرات بنياديني ايجاد ميکند و از طريق توزيع درآمد، اشتغال زايي، کاهش فقر، کمک به صلح جهاني، کمک به سرمايه گذاري در ميراث فرهنگي، بهسازي محيط و ... ميتواند باعث توسعه و پيشرفت اقتصـادي، اجتمـاعي و فرهنگـي جوامـع شود. توسعه صنعت گردشگري بويژه براي کشورهاي در حال توسعه که با معضلاتي همچون ميزان بالاي بيکاري، محدوديت منـابع و اقتصاد تک محصولي مواجه هستند، از اهميت فراواني برخوردار است . در ايران نيز که اتکاي شديدي به درآمدهاي نفتي دارد، بـه منظور تنوع بخشيدن به منابع رشد اقتصادي و درآمدهاي ارزي و ايجاد فرصتهاي جديـد شـغلي در کشـور، توسـعه گردشـگري از اهميت فراواني برخوردار است ؛ چراکه ايران از نظر جاذبه هاي گردشگري، جزء ده کشور اول جهان اسـت و از توانـايي بـالايي بـراي جهانگردي و گردشگري برخوردار است (عبدالعليزاده و همکاران ، ١٣٨٩، ٣٧-٣٦). گردشگري شهري يکي از انواع گردشگري است که در سالهاي اخير رشد چشمگيري در ايران داشته است .
گردشگري شهري به عنوان يکي از انواع گردشگري، بر عملکرد اقتصاد شهرها و کلان شهرها تاثير بسزايي دارد. امروزه شهرها نهـاد توسعه هستند و گردشگري به عنوان يکي از موثرترين و کليديترين عوامل تاثيرگذار بر عملکرد اقتصادي شهرها به حساب مي آيد.
عوامل عملکردي اقتصادي شهرها را ميتوان به دو گروه عوامل مستقيم و غيرمستقيم تقسيم بندي نمود. عوامل مستقيم ، شامل آن دسته از عواملي هستند که با حضور گردشگران در شهر به طور مستقيم تحت تاثير قـرار مـيگيرنـد، مثـل اشـتغال زايـي، افـزايش درآمد، بهبود زيرساختها، محرک صادرات محلي، حافظ صنايع محلي و بومي که تاثير حضور گردشگران را بطور کوتاه مدت و آنـي هم ميتوان در آنها مشاهده کرد. عوامل غيرمستقيم آن دسته از عواملي هستند که بطور غيرمستقيم دسـتخوش تغييـر مـيشـوند مانند بهبود محيط زيست شهري، بهبود استانداردهاي زندگي، پويايي و تعامل شهر. شهرهاي ايران ، ميراث سالها تغييـر و تحـول و پويايي فرهنگي هستند و با توجه به برخورداري از جاذبه ها و تأسيسات مختلف گردشـگري نظيـر جاذبـه هـاي تـاريخي، فرهنگـي، مذهبي، تجاري، هتل ها، دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي، مجتمع هاي تفريحي و گردشگري و ... ميتوانند جاذب خيـل عظـيم گردشگراني داخلي و خارجي باشند و منافع اقتصادي سرشاري را نصيب خود کنند. اما در حال حاضر، به دليل پيچيـدگي ماهيـت شهرها و شبکه هاي بسيار گسترده اقتصادي، اجتماعي و سياسي حاکم بر آن ، گردشگري شهري با چالشهاي مهمي روبرو است کـه با ايجاد هماهنگي ميان متوليان گردشگري، اتخاذ استراتژيهاي رشد، بهبود ذهنيت و تصوير مقاصد گردشگري شـهري و در نهايـت با ساختن شهرها به عنوان مکانهاي زيباي زندگي، ميتوان به افزايش تعداد گردشگران در شهرهاي ايران اميدوار بود. لذا، بـا توجـه به تأثير شگرف گردشگري شهري در زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جوامع شهري، و با توجه به وجود جاذبـه هـاي بـي- شمار در شهرهاي ايران ، بايد با نظري بلند و مديريتي عالمانه ، آگاهانه و با برنامه ريزي درست ، در جهـت بهـره بـرداري بهينـه از آن تلاش کرده و آثار منفي آن را به حداقل رسانيد.
شهر تبريز يکي از کلانشهرهاي ايران است که به دليل داشتن جاذبه هاي متنـوع مثـل مـوزه هـا، بناهـاي يـادبود، بازارهـا، پارکهـا، سالنهاي تئاتر و معماريهاي منحصر به فرد و تاريخي و مکانهاي مربوط بـه حـوادث مهـم و افـراد مشـهور، از ديربـاز ديـار آشـناي جهانگردان ، سفرنامه نويسان ، تجار و طالبان علم بوده است . سفرنامه هاي متعدد جهانگردان مسلمان و شرق شناسان غربي حکايت از جايگاه والاي جغرافيايي، فرهنگي و تاريخي اين سرزمين دارد؛ اما تا به حال نتوانسته از مواهب اقتصادي و فرهنگي گردشگري بـه نحو شايسته اي استفاده کند. شناخت و بررسي فضاي گردشگري اين شـهر مـيتوانـد نقـش مـؤثري در سـاماندهي و برنامـه ريـزي فضاهاي گردشگري متناسب با شرايط اجتماعي، طبيعي و فرهنگي و استفاده از ظرفيتهاي موجود داشته باشد. فضـاي گردشـگري شهري، فضايي است که منابع گردشگري در آن وجود دارد (موحد، ٤٣:١٣٨٦). اين فضاها را در شهرهاي معاصر ميتوان به دو دسته تقسيم کرد: ١- فضاهاي مدرن يا جديد نظير پارکها، مراکز فروش مدرن ، فرهنگسراها، ميادين و پلاژها ٢- فضـاهاي سـنتي نظيـر بازارها، امامزاده ها، گورستانها، باغ ها، مساجد و ساير اماکن تاريخي (انوري و نساج ، ١٣٨٦: ٢٠). فضاهاي گردشگري شهر تبريز هـر دو گروه را شامل ميشود. شهر تبريز براي رسيدن به جايگاه مناسب در گردشگري نيازمند توجه همـۀ بخشـهاي دولتـي، سـازمانهاي مرتبط با گردشگري و بخش خصوصي به اين صنعت است . لذا توجه به گردشگري شهري، ميتواند نقـش مـؤثري در توسـعه شـهر
تبريز و پيرامون آن داشته باشد. توسعۀ گردشگري شهري در شهر تبريز ميتواند منافع زير را در بر داشته باشد:
١- توسعۀ زيرساختهاي شهر، شبکه هاي حمل و نقل ، انرژي و ارتباطات ؛
٢- فراهم آوردن زمينۀ مناسب براي توسعه و حمايت از صنايع ؛
٣- جذب سرمايه هاي داخلي و خارجي به صورت مستقيم و غيرمستقيم ؛
٤- ايجاد بستري مناسب براي افزايش درآمد، توسعۀ فرصتهاي شغلي و ايجاد تحول مثبت در ساير بخشهاي اقتصادي؛
٥- بهبود استانداردهاي زندگي (٣٧ :٢٠٠١ :Gantly).
بطور کلي، مراکز تفريحي و فرهنگي، خدمات بهداشتي واجتماعي، صنايع دستي و هنرهاي سنتي، صنايع غذايي و رستورانها، مراکز اقامتي و هتلها، مراکز تاريخي و موزه ها، مراکز خريد، بازارهاي سنتي، زيرساختهاي شهري و ... از مواردي هستند که در شهر تبريـز از گردشگري تاثير ميپذيرند و ميتوانند با استفاده از منابع مالي حاصل از گردشگري، محرک کارآفريني باشند.
مديريت شهري و تاثير آن در توسعه گردشگري شهر تبريز
گردشگري شهري با توجه به پيامدهاي اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي فراوان در شهرها يکي از مهمترين فعاليتهايي است کـه بايـد در اولويت مناسب براي مديريت شهري قرار گيرد. بيترديد در دنياي امروز توسـعه گردشـگري شـهري بـدون مشـارکت مـديريت شهري ميسر نيست . مديريت شهري مرکب از نهادها و سازمانهاي دولتـي و غيردولتـي گونـاگوني اسـت کـه بـه صـورت رسـمي و غيررسمي در فرايند مديريت شهري اثرگذار هستند و نقش مهمي در موفقيت برنامه ها و طرح هاي توسعه شهري و همچنـين رفـع نياز جمعيت ، جريان عبور و مرور در شهر، رفاه عمومي، مسکن ، کاربري زمين ، تفريح ، فرهنگ ، اقتصاد، تاسيسات زيربنايي و امثـال آنها بر عهده دارد (شيعه ، ١٣٨٢: ٤٧). هدف مديريت شهري، ارتقاي شرايط کار و زندگي جمعيت ساکن ، در قالب اقشار و گروه هـاي مختلف اجتماعي و اقتصادي و حفاظت از حقوق شهروندان ، تشويق به توسـعه اقتصـادي و اجتمـاعي پايـدار و حفاظـت از محـيط کالبدي است (سعيدنيا، ١٣٧٩: ٤٦). مديريت شهري بايد بـراي شـهر برنامـه ريـزي کنـد، فعاليتهـاي شـهري را سـازمان دهـد و بـر فعاليتهاي انجام شده نظارت کند و حتي براي انجام بهينه امور انگيزه ايجاد کند (سـعيدنيا، ١٣٧٩: ٢٠). انجـام چنـين مـواردي بـه آگاهي از اصول مديريت ، برنامه ريزي، ارتباطات ، انگيزش ، سازماندهي، هدايت و رهبري و نظارت و کنترل باز ميگردد.
از نظر قانوني، مديريت شهري مأموريت و وظيفه مصرحي در رابطه با گردشگري ندارد، ولي قابليتهاي اجرايي بـالايي بـراي توسـعه
گردشگري و بهره مند ساختن جامعه از مزاياي آن دارند. مهمترين قابليتهاي مديريت شهري براي توسعه گردشگري عبارتند از:
١- اطلاع رساني و تبليغ : بازاريابي در گردشگري اهميت اساسي دارد و نقش مهمي در هدايت گردشگران ايفا ميکند. از آنجايي که در شهرها متولي مشخصي براي تبليغ درباره جاذبه هاي گردشگري شهري وجود ندارد، مديريت شهري براساس مأموريت کلي خود براي کمک به توسعه شهري ميتواند به تبليغ درباره جاذبه ها و تسهيلات گردشگري گوناگوني نظير بروشـورهاي تبليغـاتي، ايجـاد پايگاه اينترنتي، تبليغات تلويزيوني و راديويي و ... بپردازد.
٢- تجهيز فضاهاي گردشگري، تفريحي و فراغتي
٣- ايجاد پارکينگ و توقفگاه ها در مناطق گردشگري: ايجاد اين تجهيزات درآمد خوبي براي شهرداري به دنبال دارد.
٤- هدايت گردشگران : استفاده از تابلوهاي متعدد راهنمايي که اين امر خود موجب کاهش بار ترافيکي در شهر ميگردد.
٥- سرمايه گذاري در زمينه گردشگري: تأمين فضاهاي اقامتي، فضاهاي تفريحي و سرگرمي و پارکينگها ميتواند علاوه بـر برگشـت سرمايه گذاري رونق اقتصادي و گردشگري را نيز در منطقه ايجاد نمايد.
امروزه سطح آگاهي مديران شهري نسبت به اهميت اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي گردشگري شهري رو بـه افـزايش اسـت .
گردشگري شهري براي بسياري از مديران و مسئولان شهري به صورت يک امر اقتصادي، اجتماعي، فرهنگـي و نمـادين بسـيار بـا اهميت درآمده است . گردشگري شهري به نوعي فرايند رقابتي در هر جامعـه اي ميـان کلانشـهرهاي آن جامعـه تبـديل شـده کـه مديريت وقت شهري آن با ارائه تعاريف ، تعيين اهداف ، داوري ميان گزينه هاي گوناگون در زمينه سرمايه گـذاري و آمـايش و ايجـاد ساختار مديريت مناسب و تجاري کردن فرآورده هاي گردشگري شهري بايد سعي کنند، در جهت توسعه پايدار محلي گـام مـوثري بردارند. بين مديريت يکپارچه شهري و همکاريهاي متقابل مديران شهري و مردم محلي با دستيابي بـه توسـعه پايـدار گردشـگري شهري رابطه مثبت و مستقيم وجود دارد، يعني هر مقدار مديريت شهري هماهنگ تر باشد و ارتباطات بيشتر بين مديريت شهري و مردم محلي برقرار شود، به همان اندازه امکان دستيابي به توسعه پايدار گردشگري شهري بيشتر خواهد شـد (تقـوايي و صـفرآبادي، ١٣٩٠: ١). يکي از مهمترين عوامل مؤثر در توسعه گردشگري در هر منطقه ، چگونگي مديريت و برنامـه ريـزي ايـن فعاليتهـا اسـت (پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٩: ١٩٦). همه کشورها پذيرفته اند که هر توسعه اي تنها با برنامه ريزي امکان پذير اسـت . ايـن موضـوع ، بـه خصوص در ارتباط با توسعه پايدار بيشتر اهميت مييابد. توسعه گردشگري پايدار، به دليل اهميت آن و آثار بالقوه مثبـت و منفـي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و زيست محيطي که به همراه دارد، بدون برنامه ريزي امکانپذير نخواهـد بـود
