بخشی از مقاله
1 . Guest 2 .Adamova 3 . Giuzalian
مقدمه
نگارگری ایرانی، همانند سایر آثار هنری ایران و جهان، دستخوش تحولات بسیاری بوده است. این تحولات در شیوه انتخاب موضوع، رنگآمیزی، طراحی، ترکیببندی، مواد و مصالح و سایر عوامل تشکیلدهنده اثر هنری رخ داده است. تحولات سیاسی و اجتماعی نیز در جهتدادن
ﻭ سرعتبخشیدن به تحولات هنری مؤثر بودهاند. اقوام مهاجم نیز هریک به سهم خود در شکلدادن مکاتب نگارگری و تحول آن نقش ایفا کردند. اما برای پیبردن به عوامل شکلگیری نگارگری ایرانی و تحولات بعدی آن باید به سرچشمههای آغازین آن پرداخت. در نگاهی کوتاه، میتوان به اختلاف چشمگیر بین آثار نگارگری دوره عباسی و سلجوقی با آثار دوره ایلخانی پی برد. این تنوع و اختلاف در خود دوره ایلخانی نیز در مکاتب مختلف و در هنر دربارهای متعدد ایلخانیان دیده میشود. این اختلاف چشمگیر نشاندهنده نقطهعطفی در شکلگیری نگارگری ایرانی است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی بخشی از ویژگیهای زیباییشناسانه نگارگری ایرانی است. دربار آل اینجو در شیراز یکی از دربارهای مهم ایلخانی است که در سرنوشت نگارگری ایرانی تأثیر شایان توجهی داشته است. ازاینرو، مطالعه آثار مربوط به آن میتواند در شناخت ویژگیهای زیبایی شناسانه نگارگری ایرانی مؤثر باشد. در پی این هدف، سؤال اصلی تحقیق چنین مطرح میشود که در نگارگری مکتب شیراز آل اینجو هماهنگی متن و تصویر چگونه حاصل میشود؟ این مقاله بهطور خاص
ﻭ در جهت پاسخگویی به سؤال اصلی تحقیق به مطالعه چگونگی شکلگیری ترکیب نوشته و تصویر در آثار مکتب شیراز آل اینجو خواهد پرداخت و آشکار خواهد ساخت که هماهنگی یادشده در شکل قاب تصویر نیز دگرگونی اساسی ایجاد میکند.
در گذشته، بعضی از هنرپژوهان نگارگری ایرانی به این موضوع توجه داشتهاند. ازجمله گریس دونهام گست١، هنرپژوه کانادایی، در سال ۶۴۹۱ میلادی نظام ترکیببندی نگارههای مکتب شیراز سده دهم هجری را مطالعه و به آثار سده هشتم هجری نیز اشاره کرد، اما او به قابهای پلکانی هیچ اشارهای نداشته است .(Guest, 1946: 26)
علاوهبر گست، ا. ت. آداموا٢، هنرپژوه روس، و ل. ت. گیوزالیان٣، هنرپژوه ارمنستانی، در سال ۵۸۹۱ میلادی، ضمن بررسی نسخه شاهنامه ۳۳۷ق، به شکل پلکانی قاب تصاویر اشاره میکنند و یادآور میشوند که این شکل بهاحتمال از آثار تبریز اقتباس شده است (آداموا و گیوزالیان، ۲۸۳۱: ۸۷). در این مقاله، اثبات میشود که نسخ مصور شیراز در استفاده از قاب پلکانی تصویر بر آثار تبریز مقدماند و نظر این پژوهشگران دراینباره صادق نیست.
ﻡ. امین مهدوی نیز در سال ۸۸۹۱ در پژوهش خود
تصویر ۱- صحنه ای از زندگی درباری التریاق،به احتمال موصل، اواسط سده هفتم هجری، کتابخانه ملی وین، ماخذ: پوﭖ، ١٣٧٢ : ٨٥
درباره نظام صفحهبندی در نسخههای ایرانی به آثار مکتب شیراز توجه کرده است. امین مهدوی بیشتر به تناسب و بهویژه تناسب طلایی و کاربرد آن در نظام صفحهبندی توجه کرده و رابطه حواشی صفحه با متن و تصویر را بررسی کرده است .(Amin Mahdavi, 1988: 155) در
مقاله امین مهدوی نیز به شکل پلکانی تصاویر مکتب شیراز توجه ویژهای نشده است.
در آثار پژوهشگران نامبرده توجه به نظام مشخصی از ترکیببندی در آثار مکتب شیراز دیده میشود و این نکته وجه اشتراک این پژوهشها با پژوهش حاضر است. این پژوهش براساس روش توصیفیـتحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای و مشاهده به انجام رسیده است.
شیراز در آغاز عصر ایلخانی
هنگامی که مغولان به ایران حمله کردند، خاندان سلغریان که از اتابکان بودند بر فارس سلطنت میکردند. اینان در زمان قدرتگرفتن خوارزمشاهیان بهظاهر خود را وابسته به دربار آنها میدانستند، اما در باطن قدرت بسیار یافته بودند و برای حکومت مرکزی تهدیدی محسوب میشدند. در سال ۳۲۶ق، ابوبکربنسعد به حکومت رسید و ستاره عظمت فارس درخشیدن گرفت. ابوبکر، با توجه به خطری که از جانب مغولان فارس را تهدید میکرد، برادر خود،
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر -2 سفال مینایی با نقش شاه و درباریان، ری، اوایل سده هفتم هـ . ق ، ماخذ : پاکباز، ١٣٧٩: ٣٦
تهمتن، را نزد اوکتای قاآن فرستاد و داوطلبانه قلمرو خود را تحت حمایت او قرار داد و به این ترتیب فارس را از تاختوتاز مغولان و ویرانی نجات داد (اشپولر، ۲۷۳۱: ۶۴۱). بدین ترتیب، شیراز بهسبب مصونماندن از حملات ویرانگر مغول همچنان مرکز هنر و کتابٰآرایی باقی ماند و سبک سلجوقی دوام یافت (آداموا١ و گیوزالیان،٢ ۲۸۳۱: ۵۷ ).
نگارگری در عصر ایلخانی
تسخیر ایران از سوی مغولها با غارت و تاختوتازهای پیاپی همراه بود. باوجود خرابیها و کشتارهای بسیار، نظم اداری همچنان دستنخورده باقی ماند و وزرا و منشیان همچنان از میان ایرانیان انتخاب میشدند. غازانخان، که قبل از بهسلطنترسیدن اسلام آورده بود، بر آن شد که در نظام دیوانسالاری اصلاحاتی ایجاد کند و ساختار اقتصادی ایران را تجدید بنا کند. علاقه او به علم و تحقیق بهقدری بود که محققان را از کشورهای مختلف به تبریز کشاند. از این تاریخ به بعد، مغولها در شهرها ساکن شدند
ﻭ به ساختن خانههای زیبا و دائمی اقدام کردند (اشپولر، ۲۷۳۱: ۰۵۱).
بههنگام فوت غازانخان در سال ۳۰۷ق، بسیاری از مشکلات مغولان بهدست وزیر با تدبیر او، خواجه رشیدالدین فضلاالله همدانی، که بانی بسیاری از اصلاحات بود، رفع شده بود. ابقای خواجه رشیدالدین در امارت باعث شد که او بتواند راهی را که آغاز کرده بود به اتمام برساند
ﻭ شاید یکی از علل رشد و شکوفایی هنر و ادب در زمان او امنیتی بود که در دوره غازانخان فراهم آمده بود (گری، ۹۶۳۱: ۴۲).قدیمیترین نسخه بهدستآمده از عهد ایلخانی ترجمه فارسی منافع الحیوان ابنبختیشوع است که به
تصویر۳- جام خسرو یکم، دیس نقره ای از دوره ساسانی، سده ششم میلادی، موزه آرمیتاﮊ ، مأخذ : گیرشمن، ١٣٧٠ : ٢٠٦
دستور غازانخان در مراغه تدوین شد. تألیف کتاب مصور جامع التواریخ که زیر نظارت مستقیم خواجه رشیدالدین به انجام رسید و شاهنامه مصور معروف به شاهنامه بزرگ ایلخانی از مهمترین آثار دوره ایلخانی است. از ملاحظه تصاویر کتابهای نام برده به این واقعیت پی میبریم که نقاشان دربار ایلخانی شیوههای مختلفی به کار میبردند
ﻭ بههرحال از شیوه نگارگری عهد سلجوقی فاصله گرفته بودند (کن بای، ۸۷۳۱: ۸۲).
همزمان با سفارش و تولید کتاب از سوی مراکز فرهنگی ایلخانان، کتابهای دیگری در حیطه فرمانروایی مغولان توسط حامیان غیردرباری در شهرهای بزرگ فراهم آمد. حکومت ایلخانان دو نتیجه مهم برای نقاشی ایرانی بههمراه داشت: یکی انتقال سنتهای چینی و دیگری بینانگذاری نوعی هنرپروری که سنت کار گروهی هنرمندان در کتابخانهـ کارگاه سلطنتی را پدید آورد. در محیط فرهنگی جدید، فعالیت نقاشان در عرصه کتابنگاری وسعتی چشمگیر یافت. کوشش آنان بیشازپیش به حل مشکل ناهمخوانی سنتها و تأثیرات مختلف هنری معطوف شد. بلندپروازی یا علاقهمندی حامیان نیز آنان را در رسیدن به این هدف یاری کرد. تداوم این وضع در زمان اینجویان، مظفریان و جلایریان به شکلگیری سبکی نومایه در نگارگری ایرانی انجامید (پاکباز، ۹۷۳۱: ۰۶).
آل اینجو، که مقر فرماندهی خود را شیراز قرار داده بودند، در حمایت از کتابٰآرایی و نگارگری کوشیدند. سبک کتابآرایی شیراز را در نسخههای مصور شاهنامه میتوان دید. در مصورسازی این شاهنامهها بر صحنههای تاریخی
ﻭ حماسی تأکید شده است. موضوعهای برگزیده از متن
ﻭ اسلوب و شیوه تصویرگری بهروشنی استقلال هنری شیراز را نشان میدهند. در اینجا، برخلاف شاهنامه بزرگ
۵۴
شــماره۳۲ پاییــز۱۹
تبیین بررسی چگونگی ترکیب نوشته و تصویر و خاستگاه آن در نگارگری شیراز دوره آل اینجو
تصویر۴- نقش برجسته گچی طغرل بیک، ری، ٥٩١ هـ .ق، موزه هنر پنسیلوانیا، مأخذ: pope,1981:517
ایلخانی (دموت)، که نشاندهنده سبک دربار تبریز است، پیکرههای زمخت و درشت به پسزمینه نقشدار سرخ یا زرد چسبیدهاند. هیچ حجم یا عمقی در فضای تصویری القا نمیشود و عناصر معماری و منظرههای طبیعی تنوع یافتهاند. شیوه نگارگری آل اینجو بههنگام استیلای مظفریان در سال ۳۵۷ق متوقف ماند (کن بای، ۸۷۳۱: ۱۴).
ترکیببندی در نگارههای عصر عباسی و سلجوقی
پس از نفوذ سلجوقیان در دربار عباسیان، تغییرات چشمگیری در شیوه کتابآرایی میتوان دید، تا آنجا که بهنظر بعضی از هنرپژوهان آثاری را که با نام مکتب بغداد جمعآوری شدهاند باید نگارههای سلجوقی خواند. نقاشان، چه عرب چه ایرانی چه ترک سلجوقی، که در مراکز مختلف تحت تسلط سلجوقیان فعال بودند، بایستی تحت فرمان طبقه حاکم سلجوقی کار میکردند. بنابراین، نامگذاری سلجوقی بهطور مضاعف توجیه میشود.
نتیجه نفوذ هنر سلجوقی در کتابٰآرایی دوران عباسی بهوجودآمدن تصاویر برخی نسخههای عربی است که متأثر از آثار ایرانی و آسیای میانه است. برای مثال، در تصویری از نسخه کتاب الاغانی مربوطبه اوایل قرن هفتم هجری قراردادهای پیکرنگاری و جامهپردازی مانوی و بودایی را باز میشناسیم. این قراردادها شامل چهرههای ترک، گیسوان نازکبافته و چینهای جامهها بهدست سلجوقیان به تصویرگری عرب راه یافتند.
در ترکیببندیهای متقارنِ صحنههای تشریفاتی میان تصویرگری عرب و ساسانی پیوندی وجود دارد، درحالیکه بازنمایی صحنههای معمولی و غیررسمی فاقد ترکیببندی منسجم است. این دو گونه ترکیببندی در یک کتاب یا حتی یک نگاره کنار هم قرار گرفتهاند. مثلاً صحنهای از کتاب التریاق، مربوط به اواسط قرن هفتم هجری، از سه صحنه مجزا تشکیل شده است: صحنه شکار در بالا، صحنه بزم شاه و ملتزمان در وسط و صحنه شترسواران در پایین با هم ترکیب شدهاند (پوﭖ، ۲۷۳۱: ۵۱؛ بینیون و دیگران، ۷۶۳۱: ۰۶؛ تصویر ۱).
آنچه مورد توجه پژوهش حاضر است ترکیببندی
تصویر -5 برآوردن رستم بیژن را از چاه، شاهنامه، شیراز،733 هـ .ق، کتابخانه ملی لنینگراد، 7 *17 /17 سانتیمتر، مأخذ : آداموا و گیوزالیان، 139:1383
تصویر-6 سیمرغ زال را به نزد سام بازمی گرداند، شاهنامه، شیراز، 733 هـ ق،. کتابخانه عمومی لنینگراد، 14*16.5 سانتی متر، مأخذ : آدامو و گیوزالیان، 105 :1383
تصویر۷- کشته شدن رستم، شاهنامه، شیراز،731 هـ ق،. موزه تو پقاپی سرا، استانبول، مأخذ : shahnamaprojectmanuscript.com
صحنههای رسمی و تشریفاتی است که در یکی از تصاویر کتاب التریاق دیده میشود. اگر به ردیف میانی تصویر که صحنه دربار را نشان میدهد توجه کنیم، به نوعی از ترکیببندی برمیخوریم که در کادر هندسی مشخصی سامان یافته است. این نوع از ترکیب، که در قابی پلکانی نظام یافته است، بهنحوی خاص در شکلگیری ترکیببندی آثار بعدی دوران سلجوقی، ایلخانی و بهخصوص مکتب شیراز دوره آل اینجو نقش اساسی ایفا میکند.
منظور از قاب پلکانی ترکیبی است که در آن اجزای تصویر براساس ستونهایی با عرض مساوی و ارتفاع متفاوت تنظیم میشوند. ترتیب و میزان عرض این ستونها از تقسیمبندی صفحه، که برای نگارش اشعار تنظیم میشود، متابعت میکند. نظیر چنین ترکیبی را در برخی از سفالهای لعابدار منطقه ری نیز میتوان دید (تصویر ۲). در قسمت مرکزی این ظرف تصویری از شاه و درباریان بهصورت متقارن ترسیم شده است. با توجه به اهمیت شخصیت شاه، تصویر او بزرگتر و در وسط ترسیم شده است.
حال، اگر ملازمان و پرندگان تزیینی اطراف را در کادری هندسی محاط کنیم، قاب پلکانی متقارنی حاصل میشود. بدون شک، این نوع ترکیببندی ریشه ساسانی دارد و در انواع نقوش ساسانی قابل رویت است (تصویر۳). هرچند سلاجقه از بلاد شرقی ایران برخاستند و در آن سرزمین از آثار حجــاری ساسانی کمتر نشانی هست، ارتباط با هنر مانوی و ایغوری راهی برای انتقال سنتهای ایرانی و ساسانی به هنر سلجوقی و عربی بوده است.
تصویر -8 اسکندر در مقابل یأجوج و مأجوج، شاهنامه، شیراز، 731 هـ ، ق، استانبول . مأخذ : همان
بهطور کلی، اگر هنر سلجوقیان از هنر قدیم ایران نشئت گرفته باشد، که بسیار محتمل است، سلجوقیان شیوه خاص ایرانی را احیا کردند که بهطور طبیعی در سرزمین اصلیاش از آن استقبالِ گسترده شد (بینیون و دیگران، ۷۶۳۱: ۱۶).
سبک نقاشی دوره سجلوقی را اغلب متأثر از نقاشی دیواری شرق ایران و ماوراﺀالنهر دانستهاند (پاکباز، ۹۷۳۱: ۵۵). بررسی نمونههایی از نقشبرجستههای گچی دوره سلجوقی انتقال سنتهای ساسانی را به این هنر آشکار میسازد.
نقش برجسته گچی مربوط به دوره سلجوقی، که طغرل را نشسته بر تخت نشان میدهد، با الگوگرفتن از کاشیکاری دوره سلجوقی تزیین شده است. در این تصویر، ترکیب متقارن و قاب پلکانی را بهوضوح میتوان مشاهده کرد. تصویر شاه در وسط و روی تخت قرار گرفته و شخصیتهای فرعی در اطراف او قرار دارند. این قالب در نقاشیهای دوره بعد نیز تکرار میشود (تصویر ۴).
