بخشی از مقاله
حمام از جمله بناهای ارزشمند معماری است که نمونه هایی از آن از گذشته به یادگار مانده است. این بنا از آغاز در میان سایر فضاهای شهری از قبیل بازار، مسجد و مدرسه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب میشد. اهمیت این بنا در شهر به حدی بوده است که گاهی از سایر فضاهای شهری، نقش پررنگتری مییابد. برای مثال، در یکی از نقشههای تهران که مربوط به سال ۰۷۳۱ است تعداد حمامها دویست باب است در حالی که تعداد مساجد ۰۲۱ باب ذکر شده است و این نمایانگر اهمیت حمامها در معماری و فضاهای شهری ایران است. علاوه بر آن، حمامها در جوامع اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و برای مسلمانان بهعنوان بنایی مذهبی و در جهت خدمترسانی به دیگران و کسب اجر و پاداش محسوب میشدند.
امروزه بسیاری از این بناها از بین رفتهاند و معماری حمامها را میتوان در معدود آثار بهجایمانده، که بیشتر به دوره صفویه برمیگردد، جستوجو کرد. از طرفی آثار نگارگری با موضوع حمام، با توجه به قدمتی که دارند، میتوانند در شناسایی ویژگیهای معماری حمامها راهگشا باشند. بیشتر صاحبنظران نگارگری را عالم خیال دانستهاند و برخی نیز از واقعگرایی در برخی از تصاویر نگارگری سخن گفتهاند. درباره خلق فضاهای معماری، با تحلیل آثار نگارگری در یک موضوع مشخص میتوان جنبههایی از فضا را که نگارگر با رویکرد واقع گرایانه به تصویر میکشد کشف کرد.
این مقاله با روش تفسیریـتاریخی به بررسی ۳۲ اثر نگارگری و مقایسه تطبیقی آنها با معماری حمامها میپردازد و در پی پاسخ به پرسشهای زیر است:
۱ . آیا ویژگیهایی مختلف حمامها همچون هندسه و کاربری و سلسله مراتب را میتوان در آثار نگارگری جستوجو کرد؟
۲. اشکال و هندسه فضایی در این نگارگریها را تا چه اندازه میتوان واقعگرایانه و متناسب با طراحی معماری حمامها دانست؟
پیشینه تحقیق
تاکنون مطالعات بسیاری درباره نگارگری و خلق فضاهای معماری صورت گرفته است. در این میان مقالاتی نیز درباره نگارگریهای حمام ارائه شده است که از آن میان میتوان به مقاله الهه ثابتی اشاره کرد با عنوان »معماری حمام در مینیاتور ایرانی«، که به بررسی توصیفی چند نگاره پرداخته است. در کتاب مجموعه مقالات همایش حمام نیز گروهی از پژوهشگران به ساختار معماری حمام پرداختهاند و برخی نیز به بررسی معماری حمام از روی آثار نگارگری اشاره کردهاند. کتابهای متعددی نیز در زمینه نگارگری به چاﭖ
تصویر ۱. نمایش فضاهای مختلف حمام در نگاره »حمام رفتن صوفی«، مأخذ: CARYWELSH, 1976: 106
رسیده است که از آن میان میتوان به کتاب مکتب نگارگری اصفهان نوشته یعقوب آﮊند، کتاب هنر نگارگری ایران و
کتاب نگارگری ایرانیـاسلامی در نظر و عمل اشاره کرد که به بررسی مباحث کلی در حوزه نگارگری میپردازند. درباره واقعگرایی درحوزه نگارگری نیز پژوهشهایی صورت گرفته است، برای مثال، در در پایاننامه مقطع کارشناسی ارشد نوشته هادی یادگاری رویکرد واقعگرایی در نگارگری دوران صفویه بررسی شده است. در هیچکدام از آثار مذکور، به بررسی تخصصی موضوع نگارگری حمام پرداخته نشده و تمامی اسناد به جای مانده در این زمینه با هم بررسی و مقایسه نشده است. ازاینرو این پژوهش میتواند راهگشایی باشد برای بیان نحوه نمایش معماری حمامها در نگارگری.
نگارگریهای حمام
شالوده هنر نگارگری بر شعر فارسی و عرفان و حکمت الهی استوار است و ارزشمندترین نگارههای دوران اسلامی در سایه عرفان و ادبیات غنی ایرانی قرار داشته است. از اوایل قرن چهارم، آثار نگارگری بهمرور در کتابهای خطی بهکار میرفته است (اشتری، ۶۸۳۱: ۶۱) که از آن جمله میتوان به نسخههای شاهنامه و خمسه نظامی اشاره کرد. قدیمیترین نسخه موجود از خمسه نظامی مربوط
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
جدول ۱. آثار ادبی که موجب خلق نگارگریهای حمام شدهاند.
تاریخ نام کتاب نویسنده موضوع تعداد نگارگری
قرن۴ شاهنامه فردوسی حمام رفتن فردوسی ۳
قرن ۶ خمسه نظامی نظامی گنجوی داستان هارون و مویتراش ۹
قرن۸ـ ۹ ظفرنامه شرفالدین علی یزدی رفتن صاحبقرانی به حمام و ۱
عمارتکردن شهر چلقان
قرن ۹ _ علیشیر نوایی _ ۲
قرن۹ هفت اورنگ جامی حمامرفتن صوفی ۲
قرن ۰۱ مجالس العشاق کمال الدین گازرگاهی سعدی ۳
قرن ۰۱ مجالس العشاق کمال الدین گازرگاهی غزالی ۳
به (۰۹۷ـ۸۸۷ق/۸۸۳۱ـ۶۸۳۱م) است که اکنون در موزه بریتانیا قرار دارد (رهنورد،۶۸۳۱: ۰۴). در کنار این کتابها مجموعهای از آرایهها و تصاویر نگارگری شکل گرفته است. این طرحها گاه بهلحاظ موضوع و داستان و گاه بهلحاظ نوع تصویرپردازی اثر شباهتهایی با یکدیگر دارند.
گاه نیز موضوعی که یک هنرمند برای نقاشی برگزیده مورد توجه هنرمندان همدورهاش قرار گرفته و هنرمندان دورههای بعد از آن تقلید کردهاند. این تقلید گاه بدون هیچ دخل و تصرفی از جانب هنرمندان دورههای بعد صورت گرفته و گاهی نیز با خلاصهکردن طرح یا تکمیل و گسترش آن، یا با افزودن شخصیتهایی به تصویر ترکیبی جدید با شخصیتهای بیشتر آفریدهاند (بابایی، ۶۸۳۱: ۶۲۱تصویر١). در برخی از آثار و متون ادبی داستان با حمام در ارتباط بوده است که از آن جمله میتوان به داستان حمام رفتن هارون الرشید در خمسه نظامی اشاره کرد. این امر زمینه مناسبی را برای خلق آثار نگارگری با موضوع حمامها فراهم کرده است (جدول ۱). بسیاری از این آثار تقریباً در دورهای نزدیک به خلق اثر ادبی تصویر شدهاند و بیشترین نگارگریهای موجود در زمینه حمامها مربوط به مکتب هرات و مکتب دوم شیراز است.
معماری حمامها در نگارگری
درباره حمامها پرداختن به نحوه خلق فضا هم از جنبه عملکردی و کاربردی و هم از جنبه زیباشناسانه و تزیینی آنها ارزشمند است. در نگارگریهای موجود دو جنبه ذکرشده از فضاهای حمام بهصورتی دقیق تصویر شده است. این موضوع علاوهبر نشاندادن واقعیت و خیالینبودن نگارگریها در بعضی موضوعات به آشکارکردن برخی ابعاد موجود در فضاهای حمام که به دلایلی ناشناخته مانده هم میپردازد (رشید نجفی، ۸۸۳۱: ۲۳).
در نگارگری همواره هدف هنرمند نمایاندن جهانی خیالی
ﻭ مثالی بوده است. اما در برخی دوران این شیوه هنری دستخوش تغییر شده و گرایشی نو در آن پدید آمده است. این گرایش ناظر به واقعگرایی است که در آن هنرمند گاهی از لحاظ مضمون به موضوعات واقعی نزدیکتر شده و در مواردی نیز ازنظر دقت به عناصر طبیعی و پرداختن به جزئیات عینی در کارش وارد حوزه واقعگرایی شده است(یادگاری، ۹۸۳۱: ۳).
برای بررسی میزان واقعگرایی و نحوه تصویرگرایی فضاهای معماری حمام در آثار نگارگری باید سلسله مراتب
ﻭ عناصر مختلف حمامها به تفکیک بررسی شود. حمام نیز، همچون سایر بناهای معماری ایرانی، از الگوی فضایی معینی تشکیل شده است. حمامهای قدیمی، چه بزرگ و چه کوچک، دارای هشتی ورودی، سربینه، میانه (میاندر)، گرمخانه، خزینه و فضاهای جنبی گرمخانه بودهاند. فضاهای الگویی در قالب سلسله مراتب معینی در کنار هم قرار میگیرند(پارسی، ۳۸۳۱: ۲۸).
سلسه مراتب و قسمتهای مختلف حمام
عوامل متعددی در شکلگیری فضاها و بخشهای حمام نقش داشتند که مهمترین آنها را میتوان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی، قرارگیری در داخل بافت شهری، آبهای روان و ایجاد راههای خروجی برای فاضلاب دانست(کیانی، ۶۸۳۱: ۸۴۲). ترتیب سلسله مراتب فضایی در حمام بهگونهای بوده که مشتریان پس از دخول به حمام و گذر از دالان و هشتی ورودی وارد بینه حمام میشدند. این قسمت حکم ورودی حمام را داشته و از سایر قسمتها مجللتر بوده و تزیینات بهتری داشته است. سپس جهت استحمام کفشها را کنده و آنها را در قسمت کفشکن که
در زیر سکوی سربینه بود قرار میدادند و وارد سربینه
۳۶
شماره۶۲ تابستان۲۹
بررسی تطبیقی نحوه آفرینش
فضاهای معماری در آثار نگارگری
حمام جدول ۲. نحوه نمایش ورودی در نگارگری
ورودی مأخذ نحوه آفرینش فضا
بخشی از نگاره حمام رفتن ورودی در اینجا بهصورت کاملاً مجزا رسم شده است که گویای تفاوت فضایی آن است. درواقع،
خلیفه هارون در عرصه بیرونی (خارج از کادر تصویر) تریسم شده است.
تزیینات اسلیمی در بالای ورودی نمایش داده شده است.
ترسیم بهصورت نما
بخشی از نگاره رفتن ورودی با مقیاس انسانی رسم شده و بالای آن نما ترسیم شده است که باعث متمایزشدن این فضا شده
صاحبقرانی به حمام و است.
عمارتکردن شهر چلقان تزیینات خوشنویسی در بالای ورودی به نمایش گذاشته شده است.
ترسیم بهصورت نما
بخشی از نگاره حمام رفتن ورودی دراینجا به گونهای تعریف شده است که فضای بعد از ورود را هم تعریف میکند. تزیینات
فردوسی پس از پایان شاهنامه کاشیکاری و کتیبهای در بالای آن دیده میشود.
ترسیم بهصورت نما
بخشی از نگاره کتاب در اینجا ورودی در وسط و بین دو فضای بیرون و داخل قرار گرفته است. ارتفاع متفاوت آن از
مجالس العشاق، کمال الدین فضای داخل حمام ورودی را به صورت عنصری متفاوت بیان میکند. تزیینات کاشیکاری هندسی
گارزگاهی در آن دیده میشود.
ترسیم به صورت نما مقطع
بخشی از نگاره حمام رفتن در اینجا ورودی به صورت مکعبی کاملاً مجزا ترسیم شده است که نشاندهنده ایجاد یک فضای
صوفی فیلتر با دو در قبل از ورود به سربینه است. جاگذاری ورودی بهخوبی مجزابودن آن نسیت به سایر
قسمتهای حمام را نشان میدهد. تزیینات کاشیکاری و آجری و کتیبه در آن دیده میشود.
ترسیم بهصورت حجم و پرسپکتیو
بخشی از نگاره با اشعار ترکی در اینجا ورودی به صورت مجزا و با ارتفاعی متفاوت نسبت به فضای حمام ترسیم شده است. کف
امیرعلیشیر نوایی آن اندکی بالاتر قرار گرفته است. از تزیینات کاشیکاری، نقوش گیاهی و کتیبه در آن استفاده
شده است.
ترسیم به صورت نما در پرسپکتیو
میشدند. این قسمت مانند سکویی اطراف بینه را احاطه کرده و مشتریان لباسها را در آنجا کنده و در گوشهای قرار میدادند (قبادیان، ۵۸۳۱: ۵۷۲). در آثار نگارگری نیز این سلسه مراتب بهخوبی مشهود است. برای مثال، در نگاره داستان هارون و مویتراش، اثر بهزاد، عناصر حمام با توجه به سلسله مراتب از راست به چپ، ورودی، سربینه، میاندر و گرمخانه را به تصویر میکشد (تصویر ۲).
