بخشی از مقاله
چکیده
آثار مکاتب نگارگری ایران، علاوه بر شهرت جهانی و کیفیت ممتازشان، منبعی عظیم جهت شناسایی فرهنگ، اعتقادات و شیوهی معیشت مردمان آن روزگار هستند. این آثار تا پیش از ورود صنعت عکاسی به ایران، از معتبرترین منابع جهت ارزیابی شرایط اجتماعی جامعه محسوب میشوند. سنگ فیروزه یکی از سنگهای قیمتی است که بهترین نوع آن، در معادن ایران مستقر است و به دلیل جلوهی زیبا و همچنین خواص مطلوب آن، همواره مورد توجه خاص و عام بوده است.
این پژوهش سعی دارد با مطالعهی آرایش فیگورهای انسانی در نگارههای نسخ ممتاز مکاتب نگارگری ایران، از عهد ایلخانان تا پایان عصر قاجار، به ریشهیابی کاربرد سنگ فیروزه در نقش جواهر و عنصری زینتی در جامعهی ایران بپردازد و جایگاه این سنگ را در آرایش فیگورها بررسی کند. پرسش این است: تصویر سنگ فیروزه در آرایش فیگورهای انسانی مکاتب نگارگری ایران، چه ویژگیهایی را نمایش میدهد؟
برای پاسخ به این پرسش، برترین نسخ مکاتب نگارگری ایران مورد بررسی قرار گرفته و فیگورها به طبقات اجتماعی مختلف و به گروههای مردان و زنان تقسیم و بررسی شدهاند. نتایج کلی پژوهش بیانگر رشد کاربرد تصویر سنگ فیروزه به تدریج از عصر تیموری تا دوران قاجار است. این سنگ قیمتی در آرایش جامگان طبقات درباری و بیشتر در گروه زنان و به خصوص فرشتگان به چشم میخورد. این پژوهش از حیث ماهیت کاربردی-توسعهای و از نظر روش، تاریخی- تحلیلی است.
-1مقدمه
فیروزه سنگی رسوبی است که در ایام گذشته صادرات این سنگ از ایران به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه صورت میگرفته است. سنگ فیروزه از جمله کانیهایی است که علاوه بر رنگ زیبای پرتلألواش، از خواص ارزشمندی برخوردارست. از خواص این سنگ میتوان به محافظت از چشم زخم و حوادث و بلایا، از بین برندهی ترس، استرس و افسردگی، ایجاد شادی و خوششانسی، رونق کسب و کار، درمان بیماریها و تاثیرات مثبت آن بر جسم و روان بدن اشاره کرد. در روایتهای دینی نیز تاکید بسیاری بر استفاده از این سنگ شده است. علاوه بر این، وجود معادن برترین نوع سنگ فیروزه و سهولت دسترسی خرید و فروش آن در ایران، سبب گردیده که ایرانیان از دیرباز با این سنگ آشنایی داشته و از آن به عنوان یک عنصر زینتی باارزش بهره گیرند.
با توجه به آنکه تا پیش از ورود صنعت چاپ به ایران، هیچگونه تصویر ثبت شده از چگونگی کاربرد سنگ فیروزه در آرایش جامگان پیکرههای انسانی وجود ندارد، آثار مصور و مرقعات مکاتب نگارگری ایران، قابلیت بیان این مهم را دارا میباشند و از این حیث اهمیت دارند. آثار نگارگری، علاوه بر جایگاه هنری مطلوب آن، منبعی غنی جهت شناسایی و بررسی اوضاع و احوال اجتماعی دوره خلق اثر است. بدین ترتیب در این پژوهش، نگارههای نسخ ممتاز و منتخب مکاتب کتابآرایی ایران، از عصر ایلخانی تا پایان عصر قاجار، به عنوان منبعی قابل استناد، مورد بررسی قرار میگیرند. بخش نخست این پژوهش به معرفی سنگ فیروزه میپردازد. در بخش دوم ضمن معرفی مکاتب نگارگری ایران و نسخ ممتاز هر مکتب، کاربرد سنگ فیروزه در آرایش فیگورهای انسانی موجود در نگارهها بررسی میگردد.
پیشینهی بحث و تحقیق را در قالبی نمونهوار اعم از منابع بالادستی و میاندستی به این شرح میتوان پیگرفت: در میان منابع بالادستی، تنها منبع به دست آمده، مقاله »کاربرد سنگ فیروزه در زیورآلات ایرانی« - محمدی زاده، - 1392 است که مختصری از اطلاعات بخش نخست این پژوهش را در اختیار میگذارد، ولیکن در خصوص کاربرد تصویر سنگ فیروزه در نگارگری ایرانی، هیچگونه اطلاعاتی را ارائه نمیدهد.
با توجه به رابطهی تنگاتنگ ادبیات و نگارگری در ایران، در میان منابع میاندستی، مقاله »پیشینهی اساطیری فیروزه در ادبیات فارسی« - وحید رویانی، - 1389، بخشی از دادههای این پژوهش را تامین میکند. اطلاعات پایهای جهت شناسایی سنگ فیروزه از کتاب »فرهنگ جامع جواهرشناسی« - ادیب، - 1389 تامین گردید. کتابهای: »نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز« - پاکباز، - 1379، »شاهکارهای نگاگری ایرانی« - اثباتی و دیگران، - 1385 و »نگارههای داستانهای شاهنامه« - Davis , 2000 - از جمله منابع میاندستی هستند که جهت شناسایی نگارههای ممتاز هر مکتب، بدآنها استناد شده است.
ماهیت این پژوهش کاربردی-توسعهای، روش تحقیق، تاریخی- تحلیلی و شیوهی گردآوری اطلاعات کتابخانهای-اسنادی است. جامعه بررسی پژوهش را بیش از 50 نسخه ممتاز و برتر مکاتب نگارگری ایران تشکیل میدهند.
-2سنگ فیروزه
»فیروزه، یکی از اولین کانیهای قیمتی استخراج شده است، که به دلیل رنگ زیبایش، همواره مورد توجه بوده است. رنگ آن از آبی آسمانی تا سبز، بسته به میزان آهن و مس موجود در آن تغییر میکند. سختی آن شش است معمولاً به شکل تودهای ریز و کریستالی یافت میشود و غالباً به شکل لایهای با رگه یا به صورت دانههای ریز و گرد است. سبک و بسیار شکننده بوده و بافتی صدفی دارد. برخی از انواع آن بسیار متخلخل هستند و بیرنگ میشوند یا ترک میخورند. بنابراین ممکن است به موم یا صمغ آغشته گردند تا شکلشان حفظ گردد
رنگ آبی سنگ فیروزه »در حرارت 250 درجه سانتیگراد به رنگ سبز مات تبدیل میشود. تغییر رنگ در نگین فیروزه در نتیجه تابش نور آفتاب، تبخیر آب طبیعی موجود در فیروزه یا حتی در اثر مواد شیمیایی موجود در مواد آرایشی بانوان نیز به وجود میآید. جلا دادن نگین فیروزه باعث پررنگتر شدن آن میشود. خلل و فرج طبیعی موجود در کانی فیروزه با تزریق روغن یا پارافین و یا مواد پلاستیک مایع پر میشود و فیروزه را سختتر میگرداند
بنجامین، سفیر ایالات متحده آمریکا در زمان ناصرالدین شاه که دوره قاجار در ایران اقامت داشته، در سفرنامهاش به اهمیت این سنگ و معادن آن در ایران پرداخته است. وی فیروزههای ایران را دو نوع ذکر کرده: »فیروزههای سبز کمرنگ و مایل به آبی که در جنوب استان کرمان استخراج میشود و ارزش آنها کم است، قطعات درشت این فیروزهها را حکاکی کرده و روی آنها آیات و کلماتی از قرآن را حک میکنند و به عنوان زینت آلات به کار میبرند
نوع مرغوبتر فیروزه از معادن خراسان واقع در نزدیکی نیشابور استخراج میشود. این معادن در اعماق زمین قرار دارند. فیروزههایی که از این معادن استخراج میشوند، عالیترین و مرغوبترین فیروزهی جهان به شمار میروند، درخشش خاصی دارند و رنگ آنها از آبی آسمانی تیره تا آبی روشن و مایل به سبز است. هرقدر رنگ آبی آنها تیره تر باشد، ارزش بیشتری دارد. در یک فیروزهی خوب و مرغوب عامل دیگری که غیر از رنگ باید در نظر گرفته شود صافی و خلوص آن است که بدون رگه و لکه باشد.
-3کاربرد سنگ فیروزه در آرایش فیگورهای انسانی، مکاتب نگارگری ایرانی
کاربرد فیروزه در ایران تاریخی چندهزار ساله دارد. نمونههایی که در کاوشهای باستانشناسی به دست آمده بر استفادهی فیروزه به عنوان زیورآلات در هزارهی دوم قبل میلاد گواهی میدهد. علاقه به کاربرد سنگهای قیمتی رنگین در زیورآلات ایرانی، باعث گردید اشیایی که دارای رنگهای طبیعی هستند اهمیت ویژهای داشته باشند. ارزش رنگ فیروزهای و مفهوم قدسی آن در نزد ایرانیان، محبوبیت این سنگ را دوچندان مینماید. استفاده از نگین فیروزه برای زیورآلات، هم در میان شاهان و هم مردم عادی بسیار رایج بوده است، زیرا همراه داشتن آن را مایهی پیروزی و سعادت میدانستهاند. علاوه بر نمونههای به دست آمده از وسایل و زیورآلاتی که از سنگ فیروزه در آرایش آنها استفاده شده، نگارههای موجود در نسخ مصور مکاتب نگارگری ایران نیز اسنادی قابل توجه، جهت بررسی نوع و چگونگی کاربرد سنگ فیروزه در آرایش فیگورها در اعصار و دورههای مختلف است.
