بخشی از مقاله
مقدمه
عملکرد صفت کمی پیچیده ای است که توسط تعداد زیادی ﮊن کنترل می شود .از آنجا یی که این صفت شدیدا تحت تاثیر محیط قرار می گیرد ،لذا از وراثت پذیری پایینی بر خوردار است
(٢٢).این صفت حاصل خصوصیات بسیاری است که به تنهایی یا با هم بر آن اثر می گذارند. با توجه به آنکه ارزیابی عملکرد در کرتهای آزمایشی هزینه بر است ،لذا شناسایی صفاتی که اندازه گیری آنها براحتی و با هزینه کم صورت گیرد و همبستگی بالایی با عملکرد داشته واز وراثت پذیری بالایی نیز برخوردار باشد برای اصلاحگران حایز اهمیت است .اصلاحگران معمولا از این صفات به عنوان معیارهای گزینش جهت اصلاح عملکرد استفاده می نمایند (٥).
تعداد ارقام تجاری ماش بسیار محدود بوده و اغلب در بعضی جنبه های مورفولوﮊیکی و ﮊنتیکی خود دارای ضعف بوده و یا اینکه در آینده در ارتباط با مقاومت به بیماریها و آفات دچار مشکلاتی خواهند شد که رفع آنها مستلزم بکارگیری تنوع موجود در مخازن ﮊنتیکی است(۳). بنابر آنچه از منابع مختلف بر می آید در ﮊرم پلاسم ماش تنوع مطلوب و قابل قبولی از نظر صفات مختلف موجود می باشد ( ٧).لذا از این نظر شناسایی و بررسی مخازن ﮊنتیکی موجود پیش زمینه ای برای کارهای موفق اصلاحی می باشد (۳).
با توجه به آنکه ضریب همبستگی میزان رابطه خطی بین دو متغیر را نشان می دهد و دلالتی بر روابط علت و معلول ندارد، لذا متخصصین اصلاح نباتات از روش تجزیه علیت بـــه عنــوان
مکاتبه کننده: محمد ضابط
۰۴۸ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٥، شماره ٤، سال ١٣٨٣
ابزاری جهت شناسایی صفت یا صفاتی که به طور مستقیم و غیر مستقیم بر عملکرد دانه اثر می گذارند و ماهیت و میزان آن را مشخص می سازد استفاده می نمایند .استفاده از این روش نیاز به شناخت روابط علت و معلول بین صفات دارد و محقق بایستی بر اساس اطلاعات قبلی و شواهد تجربی جهت علتها را مشخص نماید(٢٠). از تجزیه به عاملها نیز در تعیین ارتباط اجزای عملکرد،تعیین ترتیب اهمیت صفات مورد بررسی در ارتباط با عملکرد و انتخاب عواملی که تفاوت میان نمونه ها را نمایان می سازد استفاده می شود (٩).به طور کلی ،مطالعات همبستگی و استفاده از روشهای آماری چند متغیره این امکان را فراهم می سازد تا صفات مهم و تعیین کننده عملکرد و میزان سهم نسبی هر یک بر عملکرد مشخص گردد(٥) .
سینگ و همکاران (١٩٩٥) نقش نسبی تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و وزن صد دانه را از طریق تجزیه همبستگی ۰۸۴ لاین بدست آمده از تلاقی ۵ رقم ماش مورد بررسی قرار دادند .نتایج، همبستگی مثبت تعداد غلاف در بوته را با عملکرد در تمامی تلاقیها نشان داد. در این آزمایش وزن صد دانه به عنوان جزﺀ اصلی تعیین کننده عملکرد شناخته شد.
نتایج آزمایشات پوران چاند (١٩٩٧) بر روی ۵۲۶ نتاج نیمه خواهری ناتنی درماش سیاه نشان دا دکه تعداد غلاف در گیاه، تعداد خوشه درگیاه و تعداد دانه در غلاف به ترتیب بیشترین اثر مستقیم را بر عملکرد دانه دارند . تعداد شاخه در گیاه یک اثر مستقیم منفی و یک اثر غیر مستقیم منفی از طریق تعداد دانه در غلاف ،تعداد روز تا گلدهی ،ارتفاع گیاه و طول غلاف بر عملکرد داشت . این مورد اساسا بواسطه اثر غیر مستقیم و مثبت این صفت از طریق تعداد غلاف در گیاه ،تعداد خوشه در گیاه ،تعداد روز تا رسیدگی و وزن صد دانه بود .
دادود و همکاران(١٩٩٨) تجزیه مسیر در ۷ والد و ۱۲ هیبریدF1 حاصل از آنها را به منظور تجزیه به عاملهای عملکرد دانه درماش مورد بررسی قرار دادند. تجزیه مسیر برای صفات مختلف موثر بر عملکرد دانه نشان داد که وزن صد دانه بالاترین اثر مستقیم را داشت و بعد از آن عملکرد بیولوﮊیکی ،تعداد غلاف در بوته و طول غلاف بیشترین اثر مثبت را بر عملکرد داشت . دادود و همکاران مضافا نتیجه گیری نمودند که تعداد
غلاف در گیاه و تعداد دانه در غلاف فاکتورهای مشترک موثر در عملکرد دانه ،شاخص برداشت و عملکرد بیولوﮊیکی می باشند.
لذا معیارهای انتخاب برای اصلاح تیپ ایده ال و مطلوب در بهبود عملکرد می تواند براساس تعدادغلاف در گیاه و تعداد دانه در گیاه باشد.
هدف از این تحقیق بررسی روابط صفات مورفولوﮊیک، فنولوﮊیک با عملکرد ،شناسایی مهمترین صفات موثر بر عملکرد دانه و تعیین نقش و میزان نسبی هر یک از آنها به منظور یافتن شاخصهای مهم انتخاب جهت بهبود عملکرد تحت دو شرایط آبیاری بود .
مواد و روشها
ششصد اکوتیپ ماش به همراه سه رقم مهر،گوهروپرتو در دو طرح آگمنت جداگانه یکی با آبیاری مرسوم و دیگری با آبیاری محدود در مزرعه آموزشی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران واقع در دولت آباد کرج دراردیبهشت سال ۹۷۳۱ مورد بررسی قرار گرفتند.
در این آزمایش به ازای هر ده ﮊنوتیپ سه رقم شاهد به کار رفت و ابتدا و انتهای هر بلوک را شاهد ها تشکیل دادند. با توجه به تعداد ﮊنوتیپها، هر شصت ﮊنوتیپ دریک بلوک قرار گرفت و جمعا آزمایش از ده بلوک تشکیل گردید، ضمن آنکه هر بلوک خود شش بلوک کوچکتر را نیز در خود جای داد. تهیه زمین شامل شخم پاییزه، دیسک بهاره، تسطیح و تهیه جوی و پشته بود. بذور مورد نظر قبل ازکشت جهت جلوگیری از بیماریهای قارچی با سم تیمیدین ضد عفونی گردید. مقدار کود مصرفی در حدود دویست کیلوگرم کود فسفره در هکتارقبل از کاشت بود.
بذور هر ﮊنوتیپ که شصت الی هفتاد بذر بود در خطی به طول دو و نیم متر و فاصله ردیف نیم متر کشت گردید. اولین آبیاری در تاریخ ۱۲/۲/۹۷۳۱ انجام گردید و به عنوان تاریخ کشت در نظر گرفته شد. پس از آن آبیاریهای دیگر تا شروع تنش هرهفت روز صورت گرفت. در تاریخ ۱۳/۳/۹۷۳۱ تنش مورد نظر آغاز گردید. لذا پس از این تاریخ یک قطعه به طورمرسوم و هر هفت روز آبیاری گردید و قطعه دیگر که مورد تنش واقع گردید هر دوازده روز آبیاری گردید. اولین وجین
ضابط و همکاران: بررسی رابطه و تعیین مهمترین صفات مؤثر بر عملکرد تحت دو ... ۱۴۸
درتاریخ ۶۱/۳/۹۷۳۱ و دومین وجین در تاریخ ۰۱/۴/۹۷۳۱ انجام شد. وجینهای بعدی بر اساس نیاز انجام گردید.
صفات مورد اندازه گیری عبارت بودند از :١- تاریخ ٥٠ درصد گلدهی: تعداد روز از کاشت تا زمانی که ۰۵ درصدکل بوته ها به گل رفتند.٢- تاریخ ۰۹ درصد رسیدگی غلاف: تعداد روز از کاشت تا وقتی که ۰۹ درصد ازکل غلافها بالغ شدند.
٣- ارتفاع گیاه : از سطح زمین تا آخرین گره ساقه اصلی درزمان برداشت در هر بوته بر حسب سانتیمتر اندازه گیری شد.
٤- تعداد گره در ساقه: بر اساس میانگین ۵ بوته که نماینده آن خط بود در زمان برداشت انجام گردید.٥ - تعداد غلاف در بوته :
بر اساس تعداد غلاف موجود در ۵ بوته که نماینده آن خط بود در زمان برداشت صورت گرفت. ٦- تعداد دانه در غلاف : پس از خرد کردن ، تمیز کردن، بوجاری و تمیز کردن ده غلاف که به طور تصادفی انتخاب شده بودند تعداد دانه آنها با دستگاه بذرشمار الکترونیکی شمارش گردید. ٧- طول غلاف : تعداد ده غلاف به طور تصادفی انتخاب و طول آنها به وسیله خط کش با دقت میلیمتر اندازه گیری شد و میانگین آنها یادداشت گردید.
٨- وزن صد دانه : وزن صد دانه که به طور تصادفی انتخاب و با دستگاه الکترونیکی شمارش گردیده بود بر حسب گرم بدست آمد. ٩- عملکرد اقتصادی: دانه های بدست آمده از ۵ بوته که نماینده خط بود با ترازوی دقیق و با دقت ۱۰/۰ گرم توزین شدند و به عنوان عملکرد اقتصادی در نظر گرفته شدند.١٠-
عملکرد بیولوﮊیک : پس از خشک کردن ۵ بوته که نماینده آن خط بود ، به مدت ۴۲ ساعت در آون وزن کلی بوته ها به همراه دانه به عنوان عملکرد بیولوﮊیکی وبا دقت۱۰/۰ گرم بدست آمد.
١١- شاخص برداشت : از تقسیم عملکرد اقتصادی بر عملکرد بیولوﮊیکی حاصل گردید.
محاسبات آماری
برای محاسبه ضریب همبستگی فنوتیپی صفات ابتدا کوواریانس فنوتیپی بین جفت صفات مورد بررسی محاسبه شد وسپس ازطریق فرمول زیرضریب همبستگی فنوتیپی بدست آمد
rp COVpx. y
VPx .VPY
واریانس فنوتیپی صفتVpx = x
واریانس فنوتیپی صفت Vpy = y کوواریانس فنوتیپی صفات COVpx.y = y,x
برای حذف اثر صفات غیر موثر یا کم تأثیر بر روی صفت عملکرد اقتصادی از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد(۵).
برای تعیین میزان اثرات مستقیم و غیر مستقیم صفات مختلف بر عملکرد اقتصادی از تجزیه علیت استفاده گردید و مهمترین صفات موثر بر عملکرد تعیین گردید(۵). در این تحقیق تجزیه علیت بر روی متغیرهای مستقلی که در روش رگرسیون گام به گام وارد مدل شده بودند، انجام گرفت.
به منظور روشن شدن رابطه بین متغیرها از تجزیه به عاملها استفاده گردید(۶) . در این تحقیق تجزیه به عاملها از طریق تکنیک تجزیه به مولفه های اصلی وبا انجام چرخش وریماکس صورت گرفت.برای تعیین تعداد عاملهای مناسب، آن تعداد از عاملها که دارای ریشه بزرگتر از یک بودند انتخاب و برای ماتریس ضرایب عاملها بکار رفتند.تجزیه ضرایب همبستگی ، رگرسیون گام به گام و تجزیه به عاملها با استفاده از نرم افزار اس،پی ،اس، اس و تجزیه علیت با استفاده از برنامه پت.تو صورت گرفت .
نتایج وبحث
تجزیه همبستگی فنوتیپی در محیط بدون تنش و تنش
در محیط بدون تنش(جدول ١) کلیه صفات مورد بررسی بجز صفات فنولوﮊیکی و در محیط تنش(جدول ٢) کلیه صفات مورد بررسی بجز صفات وزن صد دانه ،صفات مورفولوﮊیک و فنولوﮊیک هبستگی مثبت و معنی داری را با عملکرد اقتصادی نشان دادند.در هر دو محیط تعداد غلاف در بوته ،عملکرد بیولوﮊیک و شاخص برداشت بیشترین ضریب همبستگی مثبت و معنی دار را با عملکرد نشان دادند. کمترین ضریب همبستگی مثبت و معنی دار را با عملکرد دانه در محیط بدون تنش وزن صددانه و در محیط تنش تعداد دانه در غلاف داشت. از صفات فنولوﮊیک مورد بررسی تعداد روز تا ۰۵ درصد گلدهی همبستگی منفی و تعداد روز تا ۰۹ درصد رسیدگی هیچ گونه همبستگی را با عملکرد در دو محیط نشان نداد. چنین نتایجی در مورد همبستگی عملکرد با تعداد روز تا ۰۵ درصد گلدهی و
۲۴۸ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٥، شماره ٤، سال ١٣٨٣
جدول١- ضرایب همبستگی فنوتیپی صفات مختلف ماش در محیط بدون تنش (طرح آگمنت)
صفات اندازه گیری شاخص برداشت عملکرد عملکرد اقتصادی
شده بیولوﮊیکی
وزن صد دانه **١٩٦/٠ ٠٥٥/٠ **١٧٧/٠
تعداد دانه در غلاف ٠٨٢/٠ **١٦٥/٠ **٢٠١/٠
تعداد غلاف در بوته **٣١٢/٠ **٧١١/٠ **٨٠٢/٠
طول غلاف **١٨٨/٠ **١٨٢/٠ **٢٦٦/٠
ارتفاع گیاه ٠٧٧/٠- **٣٧١/٠ ٠**٢٣٤/
تعداد گره در ساقه **١٤٥/٠- **٣٢١/٠ **١٧٩/٠
روز تا٥٠% رسیدگی **٣٥٧/٠- ٠٣٥/٠ **١٧١/٠-
روز تا٩٠% رسیدگی **١٢٥/٠- **١٨٥/٠ ٠٧٣/٠
عملکرد اقتصادی **٥٣٦/٠ **٧٣٥/٠ ١
عملکرد بیولوﮊیکی ٠٧٣/٠- ١
* و ** به ترتیب معنیدار در سطح ٥% و ١%
روز تا روز تا ٥٠% تعداد گره ارتفاع گیاه طول غلاف تعداد غلاف تعداد دانه در وزن صد
%٩٠رسیدگی رسیدگی در ساقه در بوته غلاف دانه
٧٠٤/٠- **٢٠٢/٠- ٠٥٧/٠ *١١٠/٠ **٤٣٢/٠ ٠٠٣/٠ ٠٦/٠- ١
٠٣٤/٠ ٠١٩/٠- ٠١٤/٠ ٠٣١/٠ **٥٣٤/٠ **١٤٠/٠ ١
**١٤٢/٠ ٠٥٧/٠- **٢١/٠ **٢٤٦/٠ *١٠١/٠ ١
٠٣٢/٠- **١٤٥/٠- ٠٣٩/٠ ٠٢٤/٠ ١
**٢٦٨/٠ ٠٠٣/٠- **٧٠٧/٠ ١
**٢٣٨/٠ **٢٠١/٠ ١
**٢١٢/٠ ١
١
