بخشی از مقاله
-1مقدمه
نخستین بار اصطلاح شکاف نسل ها در دهه ی 60در کشورهای غربی مطرح شد که به نحوی اختلافات فرهنگی میان فرزندان و والدینشان را تشریح می کرد. این در حالی است که طی سالهای اخیر تفاوت قابل توجهی میان ارزشهای جوانان با والدینشان مشاهده می شود. اینکه چه عواملی باعث بروز این شکاف می شوند موضوع بحث ما خواهد بود. چالش دین با مقتضیات زمان همواره یکی از مهمترین دغدغه های صاحب نظران و اندیشمندان هرعصری و نسلی بوده است. در واقع مکاتب مختلف در طول تاریخ بشر محصول این تقابل و زاییده ی
این فرایند بوده و نواندیشی دینی در این راستا معنا و مفهوم پیدا می کند که در فرایند تقابل دین و مقتضیات زمان نه دین رها گردد و نه نیازهای زمان نادیده گرفته شود. ازاین رو صاحب نظران از ابعاد مختلف روان شناسی، جامعه شناسی، علوم تربیتی و سایر علوم مرتبط که این پدیده می توانست درآن حوزه قرار گیردبه تبین و تحلیل این امر پرداخته اند و همچنین در دهه های اخیر موج مدرنیزاسیون که به همراه خود آموزش همگانی، گسترش رسانه های جمعی و بسیاری موارد دیگه را به همراه آورد. موجب افزایش دانستنیها وآگاهیهای عمومی نسل جدید شد. و حوزه ی ارتباطات انسانی و اجتماعی آنها را وسیعتر نمود. طبیعی ترین نتیجه این فرایند این بود که نسل جدید نسلی شد که اولاً بسیار با شتاب اجتماعی می
گردید، و ثانیاً در راه اجتماعی شدن، تنها منبع ارزشگذار او دیگر خانواده و سنت حاکم برخانواده نبود . زیست جهان متفاوت نسل نو و تجربیات دیگرگون آنها. که به سبب تحولات صنعتی و سپس اجتماعی- فرهنگی به وجود آمد، بین جهان بینی نسل جدید و نسل قدیم شکاف انداخت ، و ازاین مهمتر، امکان ظهور و بروز این شکاف را در زبان و رفتار گروه جدید، فراهم ساخت . هم اكنون در این تحقیق قصد بررسی شکاف نسل ها باتوجه به رویکرد دین و دینداری در بین جوانان دهه ی شصت و والدینشان را خواهیم داشت.
1-2ضرورت و اهمیت موضوع
چنانچه علل عدم تفاهم بین والدین و فرزندان ریشه یابی گردد و نسخه ای جهت ایجاد تفاهم بین آنها ارائه گردد می توان از بروز بسیاری از ناهنجاری ها در بین جوانان و در جامعه پیشگیری نمود.
انسان دارای نیازهای متعدد و متنوعی است ،نیازهای مادی و معنوی ، فردی و اجتماعی و یکی از نیازهای او نیاز به دین است و از آنجا که یکی از نیازهای اصلی انسان نیاز به دین است بحث خود را در رابطه با والدین و فرزندان بیشتر معطوف به زندگی نامه ی دینی آنها کرده ایم تا روشن شود میزان دین داری ، کمبود آن در زندگی و یا بی توجهی نسبت به آن چه اثراتی را در زندگی فردی و اجتماعی و روحی و روانی انسان ها باقی می گذارد . باتوجه به اینکه جامعه در حال تغییر و پیشرفت روز افزون است، نیازها و خواسته های جوانان نیز مطابق با آن درحال تغییر است. بنابراین آگاهی از این نیازها و شناخت تفاوت هایی که بین فرزندان و والدین شان وجود دارد باعث می شود تا والدین بتوانند با درک نیازها و خواسته نشود به طوری که آنها با آغوش باز پذیرای آن شوند و افکار و اعتقادات خود را در تضاد با والدین خود ندانند.از سوی دیگر برای فرزندان نیز این امکان به وجود می آید که نسبت به گذشته و شرایط زندگی والدین خود شناخت و آگاهی پیدا کنند و میزان اهمیت و ابزار ارادت والدین خود را نسبت به مسائل گوناگون دریابند.
رابطه ی بهتری با والدین خود برقرارکنند. بیشتر به آنها احترام بگذارند و تا حدودی خود را باشرایط و عقاید خانواده هماهنگ سازند.
1-3بیان مسئله
خانواده بنیادی ترین نهاد جامعه است و می توان ریشه ی بسیاری از نا آرامی ها و نا امنی ها را در وجود آن جستجو کرد.چرا که خانواده اولین محیطی است که فرزند پس از تولد در آن پرورش می یابد و از آن تاُثیر می پذیرد و این تاُثیر در طول زندگی فرد در خانواده و حداقل تا سن بلوغ و جوانی وجود دارد و پس از آن نیز به طور کلی قطع نمی شود . در این میان تاُثیر پذیری از محیط اجتماع بیرون از خانه ممکن است تضادهای با القائات درون خانواده داشته باشد . و گرایش فرزند به القائات محیط خارج وگریز او از برخی القائات داخل خانواده می تواند به عدم تفاهم بین الدین و فرزندان منجر شود این عدم تفاهم نشانه ی آن است که والدین در القای تفکرات و رهنمود های خود به فرزندان توفیق کاملی بدست نیاورده اند این عدم
توفیق می تواند ناشی از استفاده از ارزش ها و منش های غیر صحیح در برخورد با فرزندان باشد . بررسی علل این عدم تفاهم می تواند ما را در یافتن روش هایی برای پرورش صحیح فرزندان یاری دهد .تحولات و تغییر اجتماعی در دنیای جدید نگرش ها ، افکار ، احساسات و ارزش های آدمیان را تغییر می دهد . این تغییرات ممکن است در تضاد با نگرش ها ، افکار ،احساسات و ارزش هایی باشد که از نسل های پیشین به اعضای جدید منتقل شده است .بنابر این یکی از مسائل مهم جامه ی ما در حال حاضر تصادم و تضاد ارزشی است این تحقیق می خواهد این موضوع را بررسی نماید .
فصل دوم
روش تحقيق
2-1 روش تحقيق
در ابتدا موضوع تحقيق خود را كه تفاوت زندگي نامه ي ديني بين 2 نسل است پس از گفتگو با استاد راهنما انتخاب نمودم. مناسب ترین روش برای گردآوری داده ها در مورد چنین موضوعی روش تحقیق کیفی است. و ابزار آن نیز مصاحبه¬ی عمیق است. فرم و محتوای مصاحبه از محقق نظریه پرداز برجسته در حوزه¬ی رشد و تحول ایمانی جیمز فولر و با ترجمه ی استاد راهنما در اختیار من قرار گرفت که متن آن در بخش ضمایم آمده است. پس از آن با افراد مختلف با طبقه ي اجتماعي ، شغل و تحصيلات مختلف مصاحبه كردم. مصاحبه شوندگان از بين متولدين دهه ي 60 و والدين آنها انتخاب شدند. بدين شكل كه من در ابتدا در مورد زندگي نامه ي افراد از دوران كودكي تا به امروز، در مورد تحصيلات، درآمد، شغل و سر گذشت زندگي آنها و افراد مهم و تأثير گذار در زندگي شان سوالاتي را مطرح كردم. در قسمت دوم مصاحبه روابط شكل دهنده ي زندگي افراد، شكست ها و ناكامي ها، تجربه هاي اوج يا
توفيق، محدوديت ها و ممنوعيت ها، و به طور كلي تجربياتي كه فرد در زندگي خود به دست آورده است، به طوري كه زندگي و شخصيت فرد را تحت تأثير قرار داده باشد، مورد سوال قرار گرفت و در قسمت سوم ارزش ها و اعتقاداتي كه فرد در زندگي خود مهم و با ارزش مي داند، در مورد آينده و گذشته ی زندگي كنوني، اهداف زندگي و ... به طور كلي مسائلي كه براي فرد مورد اهميت است سوالاتی مطرح شد و در قسمت آخر در مورد دين و دين داري، نگاه و طرز فكر هر شخص در مورد دين ، احساس و طرز فكر فرد نسبت به خودش و نسبت به خدا و تصويري كه در مورد ايمان كامل و رشد يافته دارند سوالاتي مطرح شد. پس از انجام مصاحبه با 30 نفر (15 نفر دهه ي شصتي و 15 نفر از والدين آنها) و ضبط آن ها، مصاحبه ها روی کاغذ آورده شد.
2-2روش انتخاب نمونه
روش انتخاب نمونه آزاد و با توجه به افراد در دسترس صورت گرفته است. با توجه به این که رساله ی من در مقطع کارشناسی نوشته می شود با هماهنگی با استاد راهنما جزئیات دقیق انتخاب نمونه رعایت نشده است و فقط تدکید بر انتخاب نمونه ی کوچکی از دو نسل بوده است: نخست نسلی که در دهه¬ی شصت به دنیا آمده است و در دوران پس از انقلاب جامعه پذیر شده و رشد یافته است و تجربه ی زندگی در نظام جمهوری اسلامی را داشته است و نسلی که در دوران قبل از انقلاب جامعه پذیر شده، رشد یافته و سپس تجربه ی انقلاب را از سرگذرانده است.
2-3روش گردآوری داده ها
برای انجام مصاحبه و پیاده کردن مصاحبه ها و تنظیم نهایی آن ها وقت زیادی صرف شد و از این رو، تمدید مدت رای انجام پایان نامه ضرورت یافت. اصل محتوای مصاحبه ها به تأکید استاد راهنما در بخش ضمایم آمده است تا شاید برای استفاده ی دیگر دانشجویان یا محققانی که به چنین موضوعی علاقه¬مند اند بکار آید. ممکن است بتوان نکات مهم دیگری از این مصاحبه ها دریافت، که احتمالا من بدان ها توجه نکرده ام. در نهايت به مقايسه ي بين آنها يعني در درجه ي اول مقايسه بين دهه ي شصتي ها و دريافتن شباهت ها ي آنها و سپس مقايسه ي بين والدين و در يافتن شباهت هاي بين آنها و در نهايت مقايسه هر دو يعني دهه ي شصتي ها و والدين شان با يكديگر انجام شد. بدين ترتيب تفاوتي كه بين والدين و فرزندان كه از دو نسل متفاوت هستند دريافته شد و نتايج تحقيق به صورت مكتوب درآمد.
2-4مشكلات و تنگناها
از آنجا كه روش تحقيق از طريق مصاحبه انجام شده است، بنابراين مشكلات بسياري بر سر راه قرار داشت از جمله پيدا كردن افراد براي انجام مصاحبه چرا كه مضمون محاسبه به گونه اي بود كه هر فرد مي بايست در مورد مسائل شخصي و خصوصي زندگي خود توضيحاتي را اراده مي كرد و از آنجا كه همه ي افراد مايل به بازگو كردن مسائل خود نبودند در بسياري از موارد وقت زيادي صرف اطمينان دادن و جلب نمودن رضايت افراد براي انجام مصاحبه مي شد و از آنجايي كه براي انجام مصاحبه مجبور به ضبط كردن صداي افراد بوديم مشكل بعدي اين بود كه افراد تمايلي براي ضبط شدن صدايشان نداشتند و خيلي با اكراه و وسواس زياد به سوالات پاسخ مي دادند .
مسأله ي بعد تعداد افراد بود كه چون تعداد افراد زياد بودند و بايد به صورت جفت جفت بين والدين و فرزندان مصاحبه انجام مي گرفت گاهي براي پيدا كردن وقت مناسب به طوري كه هم فرزند و هم مادر در منزل باشند، دچار مشكل مي شدم و چون كه اكثر مصاحبه شوندگان شاغل بوده اند پيدا كردن وقت مناسب مشكل بود .
مسأله ي بعدي طي كردن مسيرهاي طولاني براي انجام مصاحبه و وقت گير بودن آن چه در مرحله ي مصاحبه چه در مرحله پياده كردن مصاحبه ها و چه در مرحله ي مقايسه بين آنها بود. ولي در كل انجام مصاحبه در آخر هم براي افراد مصاحبه شونده و هم براي مصاحبه كننده جالب و مفيد بود.
فصل سوم
پيشينه ي تحقيق
3-1تحقيقات انجام شده داخلي
سنجش دينداري جوانان و عوامل موثر بر آن (دانش آموزان سال سوم و پيش دانشگاهي).پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه شهيد بهشتي
در این تحقیق براساس مدل گلاك و استارك ابعاد دين داري بررسی شده است. براساس نظريه ي آنها 4 بعد براي دين داري متصور شديم: بعد اعتقادي، بعد تجربي، بعد پيامدي، و بعد مناسكي. نتایج این تحقیق نشان می دهد که ميانگين دين داري جوانان در هر بعد متفاوت است و نشان دهنده ي قوي و يا ضعيف بودن ابعاد دين داري آنها است. ميانگين بعد اعتقادي پاسخ گويان 70/4 مي باشد كه نسبت به ابعاد ديگر از ميزان بالايي برخوردار است. در بعد تجربي ميانگين دينداري جوانان9/3، در بعد پيامدي 08/3 ، و در بعد مناسكي 90/2 بوده
است. بنابراين اگر با احتياط علمي ( روش شناسانه) نتايج اين پژوهش را بپذيريم مشاهده مي شود كه وضعيت دين داري جوانان بحراني و اسفناك نيست. (ضعيف ترين بعد دينداري بعد مناسكي است كه ميانگين آن نزديك به 3 است يعني در حد متوسط.) با اين حال، به نظر مي رسد كه احساس ناخشنودي و نگراني بسياري از مسئولين فرهنگي و متدينين از وضعيت اعتقادي و مذهبي جوانان بيشتر متكي بر برخي شيوه هاي رفتاري مغاير با ارزش ها و موازين اجتماعي و مذهبي ابراز شده از طرف جوانان باشد. در واقع بسياري از افراد با
مشاهده ي برخي رفتار هاي اجتماعي نابهنجار از طرف جوانان چگونگي اعتقاد و تعلقات مذهبي اين گروه را استتنباط نموده و بر اساس آن وضعيت دينداري آنها را بحراني و فاجعه آميز تلقي مي نمايند. در صورتي كه وقتي نتيجه گيريها و استنباط هاي خود را در خصوص دين داري جوانان فقط براساس برخي رفتارهاي آنان (مثل نحوه ي آرايش، الگو هاي لباس و ... ) بنا سازيم نه بر اساس اطلاعات و شواهدي كه از پژوهش هاي تجربي بدست مي آيد تصويري نسبتا گمراه كننده از وضعيت دينداري جوانان به دست خواهيم آورد. شيوه هاي رفتاري جوانان هر چند نابهنجار باشد باز هم جانشين سنجش هاي مستقيم اعتقادات و تعلقات ديني نيست.
فرد گرايي و دين داري. عاطفه توكلي به راهنمايي دکتر آزاده. استاد مشاور : دکتر سید سراج زاده. پایان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه الزهرا، دانشكده علوم اجتماعي 1385.
فرد گرايي به عنوان مفهومي مدرن از شاخصه هاي اصلي مدرن شدن محسوب مي شود و در مقابل جمع گرايي جامعه سنتي قرار مي گيرد. در ارتباط ميان فردگرايي – جمع گرايي و دينداري مشاهده مي كنيم روحيه ي جمع گرايي با دينداري رابطه دارد؛ به اين معنا كه كساني كه جمع گراتر هستند دينداري بيشتري دارند. جمع گرايي با ابعاد مختلف اعتقادي تجربي پيامدي و مناسكي دين داري رابطه دارد. هر چه افراد جمع گراتر باشند به ابعاد مختلف ديني بيشتر ملتزم اند زيرا روحيه ي جمع گرايي پذيرش گروه فرمانبرداري و از خودگذشتگي را براي گروه مطلوب مي داند و همواره بر پيروزي از هنجارهاي گروه تاكيد مي كند.
"نظریه ی سکولار شدن"،تحقیقی است که سراج زاده بر روی جوانان دختروپسر 16و17سالهتهدانی در سال 1375 انجام داده است، حکایت از گرایش و علایق دینی بالا در افراد مورد مطالعه دارد.همچنین نشان می دهد، گرایشات دینی در میان نوجوانان طبقه ی اجتماعی پایین بیش از گرایشات دینی در نوجوانان طبقه ی اجتماعی بالاست.که درواقع رابطه ی معکوس میان طبقه و دینداری را اثبات نموده است.بدین معنی که گرایش طبقه ی اجتماعی پایین به دین است.در این تحقیق گرایش به ابعاد متعدد دینداری به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است(سراج زاده:1375).
"عوامل مؤثر بر نگرش های مذهبی"کار بعدی است که صباغ پور بر روی جمعیت نمونه ای از دانش آموزان تهرانی انجام داده است.وی در این تحقیق عوامل مؤثر برنگرش های دینی را، پایگاه اجتماعی، میزان استفاده از رسانه های گروهی رسمی و غیر رسمی، میزان پذیرش و رعایت ارزش های اجتماعی، ومیزان پایبندی به گروههای مرجع دانسته است(صباغ پور:1373).
"بررسی جامعه شناختی تأثیر پایگاه اقتصادی اجتماعی بر نگرش دینی دانش جویان"تحقیق دیگری است از امراله کشاورز در حوزه ی جامعه شناسی دین. وی در کار خود نگرش دینی را به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته،وتاثیر متغیر های اجتماعی را بر آن مورد سنجش قرار داده است.نتیجه ی این تحقیق نیز نمایانگر رابطه ی معکوس میان پایگاه اقتصادی و نگرش دینی است(کشاورز:1379).
"بررسی جامعه شناختی تأثیر پایگاه اقتصادی اجتماعی و جنسیت بر دینداری جوانان"تحقیقی است که توسط امیری بر روی دانشجویان دانشگاه شیراز در سال 1383،انجام شده، وسنجه های آن، با استفاده از تقسیم بندی گلاک و استارک از ابعاد دینداری صورت گرفته است.نتیجه ی تحقیق نشان می دهد بطور کلی زنان از میزان دینداری بیشتری نسبت به مردان برخوردارند.همچنین میان پایگاه اقتصادی اجتماعی جوانان و میزان دینداری آنان، رابطه ی معکوس وجود دارد(امیری:1383).
"بررسی میزان دین گرایی و ایمان دینی در بین دانشگاهیان"تحقیقی از مرجایی است، که نمونه ی خوبی از تحقیقات انجام شده در داخل است، پایه نظری پژوهش خویش از دینداری را،مبتنی بر تعاریف موجود متکلمین اسلامی از اعتقاد دینی وایمان، قرار داده است.این تحقیق در سال 1378دردانشگاههای تهران انجام پذیرفته است.نتایج این تحقیق بیانگر آن است که78%دانشجویان دانشگاههای دولتی و آزاد تهران به لحاظ اعتقادات دینی،یعنی رعایت شعایر و مناسک دینی که بر جنبه ی فردی دینداری دلالت دارد، در سطح متوسط به بالا ارزیابی شده است؛ ولی در بخش جهت گیری دینی تفاوت ها قابل توجه است؛ به طوری که جهت گیری سکولاریستی دانشجویاندر تعامل میان دین و سیاست حدود 36%،دین و دنیا 16%، دین وعلمای دین5/43%و تکثرگرایی دینی 6/48%بوده است(مرجایی:1378).
"بررسی تعریف عملیاتی دینداری در پژوهش های اجتماعی" مطالعه ی اسنادی دیگری است که در رابطه با تعاریف دین و دینداری، و همچنین روش های سنجش دینداری در تحقیقات انجام شده ی اجتماعی است، که اغلب با بهره مندی از تقسیم بندی های دین به ابعاد مختلف انجام شده است. نتیجه ی این مطالعه نشان می دهد تحقیقات دینداری در داخل جامه ی ایران، با استفاده از تعاریف و تقسیم بندیهای نظریه پردازان خارجی، لزوماً نیاز به تغییر و انطباق با ویژگی های جامه ی ایران دارد(سراج زاده:1380).
"سنجش دینداری جوانان" کار تحقیقی طالبان است که دینداری را در سه بعد:اعتقادات دینی،مناسک دینی و تعهد دینی یا اهمیت دین در زندگی،مورد سنجش قرار داده است.وی در یک نمونه گیری به طریق سهمیه ای از پنج منطقه ی تهران جمعیت نمونه ی خود را انتخاب نموده است.این محقق نیز دینداری نوجوانان بین 18-13 سال را به تفکیک ابهاد سه گانه ی دینداری مورد سنجش قرار داده است، ودر پایان یک شاخص، دینداری را به سه حالت ضعیف،متوسط و قوی تقسیم نموده، و چنین نتیجه گیری نموده است که 83 درصد جمعیت نمونه دارای دینداری قوی بوده اند(طالبان:1378).
"تأثیر دینداری بر نگرش سیاسی"تحقیقی است که دلبری بر روی دانشجویان انجام داده است، دینداری به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده، وتاثیر آن بر نگرش سیاسی سنجیده شده است. در ایت تحقیق از تقسیم بندی پنج بعدی گلاک واستارک برای سنجش دینداری دانشجویان دانشگاه شیراز استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد میتن میزان کل دینداری، مدت حضور در دانشگاه، سن، جنس ومحل سکونت دایمی افراد، با نگرش آنان نسبت به دموکراسی رابطه ی معناداری وجوددارد(دلبری:1383).
فصل چهارم
یافته¬های تحقیق
1-4 داده هاي ناظر به واقع
1-4-1 طبقه ی اجتماعي و دينداری
با توجه به اطلاعات بدست آمده، نوع دينداری و نوع شناخت پروردگار در افراد مختلف متفاوت است و عوامل متفاوتي در ميزان و چگونگي آن دخالت دارند. اما يكي از مسائل مهم در اين باره طبقه ی اجتماعي افراد و ميزان رفاه و آسايش و يا فقر و تنگدستي افراد است كه اگر ما بخواهيم براساس طبقه بندي اجتماعي آن را به سه دستهی بالا، متوسط و پايين تقسيم كنيم مي توانيم تفاوت نوع دينداری و خداپرستي درآنها را مقايسه كنيم. به چند نمونه در اين باره توجه مي کنیم.
به عنوان مثال، در طبقه ی اجتماعي بالا زنی كه شغل او آرايشگري است و در هر ماه بالاي 300 هزار تومان درآمد دارد و شغل همسر وی آزاد بوده و در بازار گل فعال است و علاوه بر آن مغازه ی گل فروشي درنزديكي محل سكونت خود در يوسف آباد دارند (که بر اساس همه ی اینها مي توان گفت در طبقه ی اجتماعي بالاي بالا قرار دارند). عقيده و نظرش درباره¬ی دين داري چنين است: " اعتقادات مذهبي، در كنارش هم ماديات هم معنويات، همش با هم مهمه چون فقط ماديات باشه و معنويات و اخلاق نباشه باز هم زندگي از هم ميپاشه و ماديات هم نباشه بدبختي به وجود مي ياره، اعتقاد هم خوبه چون اگر نباشه نمي شه. حالا به هر ديني و هر مذهبي باشه فرقي نمي كنه. مهم اينه كه به يك سري قوانين و اصول پايبند باشند. من خودم بيشتر وقتايي كه احساس ميكنم ديگه به هيچي دسترسي ندارم متوسل مي شم به اعتقاداتم. مثلاً زمانهايي كه واسم مشكل پيش مياد مثل فوت مادرم كه
خيلي واسم سخت بود. اولين شكست زندگيم شكست عشقي و عاطفي بود و من به عشقم نرسيدم و هميشه كمبود اون رو تو زندگيم حس كردم و بعد از اون فوت مادرم بود. مرگ براي من معناي خاصي نداره وقتي مي میريم تموم مي شه. هنوز برام جا نيفتاده كه اون دنيا هست يا نه. تجربه ی ديني نداشتم ولي شده يه وقتا از ته دل يكي از ائمه رو صدا زدم و جواب گرفتم. ولي خودم رو دين دار نمي دونم چون هيچ اعمالي از دينم رو انجام نمي دم و خيلي از من بهترها هستند كه لياقت دينداری رو دارن. احساس ميكنم هنوز به اونجا نرسيدم كه بتونم اعمال ديني رو انجام بدم احساس مي كنم آدم بايد به يه حدي برسه و اونقدر خلوص داشته باشه كه وقتي كاري انجام مي ده فقط به خاطر خدا باشه.
