بخشی از مقاله
چکیده
تربیت به عنوان یکی از مؤلّفههای اصلی فرهنگ و تمدن بشری، همواره پیوندی انکار ناپذیربا دین داشته است. یکی از جنبههای تربیت انسان، توجه به پرورش بعد معنوی یا تربیت دینی اوست. تربیت وقتی بر اساس دین بنا شود و با اعتقاد و اخلاق مذهبی هم ریشه گردد، میتواند تربیتی جامع و کامل و نیز تضمین کننده سعادت بشر در دنیا و آخرت باشد. این جریان مستمر تربیتی در نقطه اوج خود به التزام عملی و دل بستگی عمیق یادگیرنده به این باور ها منتهی می شود و تطبیق کردارها و گفتارهای او با هنجارهای اخلاقی و احکام دینی را سبب میشود.
در این مقاله علاوه بر بررسی تعاریف تعلیم و تربیت اسلامی، به اهداف و اصول تربیتی اسلام از دیدگاههای مختلف پرداخته و اصول آموزش مفاهیم دینی به کودکان مورد بررسی قرار میگیرد. سپس به بررسی روشهای گوناگون آموزش دین پرداخته و در ادامه به بررسی آموزش دین در بعضی از کشورها اشاره شده است و در جمع بندی الگویی جهت تربیت دینی ارائه کرده است.
.1 مقدمه
انسان هموارهنیازمندِ دستیابی به تکیهگاه و کانونی است که ضمن پاسخگویی به نیازهای درونی، به او آرامش بخشد. دین و باور به خدا، یک نیاز متافیزیکی و روانشناختی است که قدرت عظیم و بیپایانی به انسان میبخشد که در بحرانهای فکری، تنشها و فراز و نشیبهای حیات، یار یاور ویبوده و قادر است او را به ساحل نجات رهنمون کند. لذا تربیتِ دینی از ضروریات جامعه انسانی است. در این میان، عواملی همچون اجتماع، محیط خانوادگی، مربیان و پرورشکاران، برنامه درسی تربیت دینی، آموزش عالی و مدرسه، از عوامل مهم و تأثیرگذار بر تربیت دینی نوجوانان و جواناناند. یکی از مشکلات اساسی جوامع امروزی، وجود مفاسد اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و... است.
متأسفانه جوامع اسلامی نیز از این بلایا در امان نماندهاند و با تلاش روزافزون دشمنان، روزبهروز مفاسد مزبور گسترش بیشتری مییابد. از سوی دیگر، جامعه اسلامی و پیرو مکتب اهلبیت - ع - چنین اعتقاد دارد: پیرو دین جامع و کاملی است که سردمداران آن معتقدند اگر افراد جامعه، به این دین متدین باشند و به دستورهای آن عمل کنند، اینگونه مفاسد از جامعه رخت برمیبندد و این همان نتیجه تربیت دینی است.
با توجه به این موضوع، ضرورت آگاهی از تربیت دینی و شیوهها و راههای دستیابی به آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. میدانیم آموزش مفاهیم دینی نیز مانند هر علم دیگری نیاز به شناسایی و به کارگیری اصول و روشهای صحیح، کارآمد و مؤثر دارد. بنابراین، همان گونه که شناخت خصوصیات و تواناییهای کودکان در بهینه سازی آموزش مفاهیم دینی امری مسلم است، شناخت اصول و روشهای مربوط به آموزش مفاهیم دینی کودکان دبستانی نیز ضرورت دارد.
.2 مفهوم واژگان :
واژه تربیت از "ربو" به معنای زیادت گرفتهشده است و در بحث تربیت انسان، مفهوم و واژه تربیت بر پرورش استعدادهای انسان یعنی فراهم ساختن زمینه رشد استعدادهای آدمی دلالت دارد. مرحوم راغب اصفهانی معتقد است رب در اصل به معنای تربیت است و معنای آن ایجاد چیزی یا حالتی بهتدریج و در مراحل مختلف است تا به حد کمال و تام خود برسد. بنابراین تربیت به معنای پرورش تواناییهای انسان است ؛ یعنی زمینهای فراهم شود که استعدادهای انسان بهتدریج شکوفا شود، تا به حالت نهایی و کمال خود برسد. دین نیز ازنظر لغوی، معانی گوناگونی دارد که عبارتاند از: عادت و شأن، حساب، جزا، اطاعت و اسلام.
ازنظر اصطلاحی دارای معانی متفاوتی است. حضرت علی - ع - دین را اعتقاد به خداوند و احساس تعلق، وابستگی و محبت به او و تعبد در برابر او میداند. مقصود از تربیت دینی، فرآیند پرورش اموری چون - شناخت خداوند، احساس تعلق و محبت به او و تعبد در برابر او - در انسان است.
از طرفی میدانیم بر اساس آنچه از آیات و روایات برمیآید، این امور بهطور فطری در نهاد انسان محفوظ و او به این امور آشناست درآیات و روایات، مضامینی وجود دارد که با صراحت یا بهطور ضمنی بر وجود حقیقت ویژه انسانی و طبیعت مشترک انسانها و عناصر و ویژگیهای آن در بعد شناختی، عاطفی و رفتاری دلالت دارد، ولی آنچه از همه بیشتر مورد تأکید و تصریح آیات و روایات قرارگرفته، مسئله فطرت الهی است. با توجه به فطری بودن دین، تربیت دینی در اسلام و بهعبارتدیگر تربیت دینی اسلامی به این صورت تعریف میشود : فراهم کردن زمینه شکوفایی فطرت توحیدی انسان و تجلی آن در عمل عبادی وی.
البته تربیت اسلامی تعاریف و تفاسیر متفاوتی دارد: در یک تفسیر، تربیت اسلامی عبارت از جریانی از آموزشهاست که سبب میشود یادگیرندگان، ضمن آشنایی با اصول دین، استدلالهای موافقان را برای اثبات حقانیت این اصول بدانند و نسبت به ارزشهای تأسیسی یا هنجارهای پذیرفته دین، همچنین سرگذشت مسلمانان اطلاعاتی کسب کنند. به نظر میرسد آنچه در حوزه اصلاحات تربیت رسمی بهصورت تنظیم و تدوین متون تعلیمات دینی، اخلاق اسلامی، تاریخ اسلام، آموزش قران و احکام و غیره رخداده است، بیشتر بر این تفسیر مبتنی است.
در تفسیر دیگر تربیت اسلامی عبارت از جریانی از یک سلسله فعالیتهای مستمر آموزشی و تهذیبی ویژه فرزندان مسلمانان است که در جهت کسب برخی نگرشها، درونی شدن برخی باورها و تثبیت برخی از ارزشها و هنجارها در همه جوانب زیست اجتماعی و فردی صورت میگیرد. این جریان مستمر تربیتی در نقطه اوج خود به التزام عملی و دلبستگی عمیق یادگیرنده منتهی میشود و تطبیق کردارها و گفتارهای او با هنجارهای اخلاقی و احکام دینی را سبب میشود.
تفسیر سوم تربیت اسلامی عبارت است از یک نظریه یا دکترین تربیتی که بر اساس اصول عقاید و مبانی ارزشی اسلام بنیاد نهاده شده است. این دکترین یا ایدئولوژی تربیتی درصدد ارائه پیشنهادهایی برای هدایت همه مردم و تدارک یک جامعه سالم است. تربیت اسلامی بهمنزله یک دکترین تربیتی حاوی دلالتهایی برای تکوین هویت انسانی همه مردم و اصلاح جوامع متنوع بشری است.
بر اساس معنای فراگیر و جامعی که قرآن از مفهوم " اسلام " ارائه میفرماید: تربیت اسلامی عبارت است از نوعی نظریه و عمل تربیتی که بر مبنای اصول اعتقادی اسلام و در جهت توسعه ارزشهای اسلامی در میان اقشار مختلف جامعه تکوین مییابد. بدیهی است مخاطبان این نوع تربیتصرفاً جامعه مؤمنان، یا به تعبیر رایج، مسلمانان نیستند. بلکه دستکم همه موحدان و عموم کسانی که به بیش از دنیا و مادهباور دارند، میتوانند از پیامهای این نوع تربیت برای اداره زندگی خویش بهره گیرند. بنابراین تربیت اسلامی جریان مستمر شناسایی و یاد داری موقعیت ویژه انسان در محضر فراگیر و دائمی خداوند دانا و یکتاست.
بنابراین میتوان گفت؛ تربیت اسلامی شکوفاسازی و به فعلیت رساندن جمیع استعدادها در جنبههای گوناگون شخصیتی یعنی ابعاد جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی است. این شکوفاسازی با موازین و ضوابط الهی میسر است و ازاینرو خلاف چنین ضوابطی شکوفاسازی محسوب نمیشود و تربیت هم قلمداد نمیشود. ازاینرو درمجموع میتوان گفت انسان تربیتشده در تمامی ابعاد پیشین هدایت یافته و تربیتشده است و اینگونه نیست که فقط در جنبه مستقل به نام دین تربیت و هدایتشده باشد.
تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری بر 5 رکن اساسی مبتنی است و نخستین رکن، اهتمام به پرورش فکر و اندیشه آدمیان است. اسلام بر اصل علمآموزی و تعقل تأکید فراوانی نموده است و علاوه بر آن درباره ویژگیهای علمی که انسانها باید در پی آموختن آن باشند بهتفصیل سخن گفته است. دومین رکن، پرورش استعدادهای نهفته در وجود آدمی است. استاد مطهری معتقد است که بهواقع تربیت چیزی جز پرورش استعدادهای باطن انسانها نیست.
از دیگر ارکان تعلیم و تربیت اسلامی این است که در اثر آموزش صحیح، فضایل اخلاقی و ملکات نفسانی از وجود آدمی متمکن میشود و روح انسان به آن " عادت " میکند. در تربیت اسلامی ایجاد عادات فعلی برای تربیت شوندگان جایگاه مهمیدارد و غفلت از آن روند تربیت دینی را تا حدود زیادی مختل خواهد کر. انسانی که به روش اسلامی تعلیم میبیند و تربیت میشود باید موجودی اخلاقی از کار درآید و اینیکی دیگر از ارکان تعلیم و تربیت اسلامی است. رکن دیگر بر مسئله عبادت مبتنی است.
در تفکر اسلامی کمال غایی آدمی هنگامی محقق میشود که او به مرتبه " عبادت " برسد و در هیچ حال و مقامی از ذکر باریتعالی غافل نشود و رسیدن به این امر مستلزم نوعی خاص از سلوک روحی و جسمی است که جز در ضمن سیستم آموزشی و پرورشی دقیق ممکن نخواهد بود.
دغدغه درونی و دلمشغولی اندیشمندان دینی آن است که نسل جدید جامعه را به برکت تربیت دینی نسلی مؤمن به ارزشها و عامل به فضایل اخلاقی و احکام الهی بارآورند. اگر افراد جامعه زندگی خود را برمدار دین و خداباوری معنا کنند، سلامت و سعادت جامعه در همه ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تضمین میشود. با توجه به اهمیت و ضرورت دین و تربیت میتوان تربیت دینی را " جنبهای از تعلیم و تربیت ناظر بر پرورش ابعاد شناختی، عاطفی و عمل متر بی ازلحاظ احترام او به دین معین " تلقی کرد. از جنبهای دیگر که بیشتر ناظر بر جنبه کاربردی است تربیت دینی شامل " رشد و تقویت عقاید دینی، حالات و عواطف مذهبی و تقلید به مناسک و آداب دینی برای تحقق شخصیتی متدین" دانست.
از همین رو تربیت دینی بهعنوان تربیت ویژهای است که از دین نشاءت گرفته و پیوند ناگسستنی با تعالیم دین دارد و قلمرویی به وسعت تمام شوون زندگی انسان دارد. بنابراین تربیت دینی عبارت از کسب شناخت و معرفت درباره اعتقادات، مسائل و آموزههای دینی توأم با تفکر و بصیرت است که منجر به عمل و رفتار دینی آگاهانه میگردد که حاصل این تفکر و رفتار توأم با تفکر برقراری ارتباط و کنترل رفتار انسان در چهار بعد است:
-1 رفتارهایی که در روابط انسان با خودش مطرح میشود
-2 رفتارهای مربوط به ارتباط انسان باخدا
-3 رفتارهای مربوط به ارتباط انسان با همنوعانش در سطح جامعه
-4 رفتارهای ناشی از روابط با محیطزیست، طبیعت و منابع طبیعی
