بخشی از مقاله
مقدمه :
داني رياضي در ميان مسلمين از ديرباز داراي جايگاه ژرف و منزلت والايي بوده است .
در زماني كه اروپا در قرون وسطي خرافات ، جهل ، ظلم و تعدي بود و كشيشان متععصب انسانها را از روي توردن به پژوهشي و تحقيق باز مي دانستند . علوم متعدد در سرزمين هاي اسلامي به خصوص رياضي از اهميت فوق العاده زيادي برخوردار بود .
كثرت دانشمندان علوم رياضي در جهان اسلام چندان است كه به راستي نمي توان در اين فرصت اندك حتي به اجمال اسامي آنان را برشمرد ، اما من كوشيده ام تا :
آب دريا را اگر نتوان كشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد
كوشيده ام تا اندكي از آن همه بسيار را در اين تحقيق مختصر گرد آورم .
پسران موسي بن شاكر خراساني يعني محمد و احمد و حسن كه در سطور قبل و در بخش مترجمان اسلامي از آنها نام برده شد در عصر خويش در رياضيات و نجوم شهرت بسزائي داشتند و تاليف و آثار نفيسي از خود بيادگار گذارند .
تاريخ فوت ابوجعفر محمد كه بزرگترين برادران بود بسال 873 ميلادي 260 هجري ميباشد .معروفترين اثر برادران موسي بن شاكر در هندسه و بنام ‹‹ كتاب قسمه الزاويه الي ثلاثه اقسام متساويه ›› بود كه در قرن 12 ميلادي به وسيله ژرارددوكرمونا به زبان لاتين ترجمه2 و چنين نام داشت .
Liber trium fratrum de Geometria
كتاب تثليث الزاويه La Triction de I, Angle و ساختمان مكانيكي خسوف :
Des Constructions Mecaniques de Peclipse ديگر از آثار پسران شاكر خراساني است كه مورد استفاده مغرب زمين بوده ا ست .
در بين برادران ، ابوجعفر محمد در هندسه و نجوم و المجسطي ، احمد در مكانيك ( علم الحليل ) و حسن در هندسه تبحر داشته اند .3
از آثار ديگر آنهاست :
كتاب في الالات الحربيه
كتاب الشكل المدور و المستطيل ( از حسن )
كتاب حركه الفلك الاولي ( از محمد )
كتاب الشكل الهندسي ( از محمد )
كتاب الجزء ( از محمد )
كتاب في اوليه العالم ( از محمد )
كتاب علي مائيه الكلام ( از محمد )
كتاب المخروطات ( از محمد )
محمد بن موسي خوارزمي
محمدبن موسي خوارزمي المجوسي ( 780 ـ 850 ميلادي 236 ـ 164 هجري ) از مردم خوارزم ( خيوه امروز ) در مشرق بحر خزر و از علماي بزرگ قرون وسطي است كه از ايران بدر بار مامون خليفه عباسي رفت و در خزانه الحكمه به تحقيقات و تتبعات گوناگون خود پرداخت .
در قرن نهم ميلادي طبق دستور خليفه ، كتابي بي نظير در جبر و مقابله بنام :
المختصر في حساب الجبر و المقابله نوشت و رياضي دان شهير مسائلي در رياضيات و هندسه داخل كرد كه حاصل تحقيقات او تا كنون متداول و برخي از اين مسايل و ابداعات عبارتند از :
استعمال جيب بجاي وتر و زياد كردن ظل بر خطوط مثلثاتي .
بكار بردن جبر و مقابله در هندسه ـ حل معادلات درجه سوم ـ تحقيقات درعلم مخروطات
تحقيقات درعلم مثلث كروي براي حل مثلثات كروي كه تا بحال هم معمول است .
خوارزمي بسال 813 ميلادي ( 198 هجري ) ارقام هندي را در جداول خود بكاربرد .
اروپائيان و مترجمان لاتين خوارزمي را Algolismo يا Algoritmus نامند .
ترجمه مشهور كتاب جبر خوارزمي به لاتين به نام :de Numero Indorum Algoritmi يعني ‹‹ الخوارزمي در ارقام هندي ›› مي باشد و كلمه آلگوريتم كه در دائره المعارف ها خوارزمي را بدان نامند اصلاحي شد بمعني محاسبه با پايه ده و آن را خورسم يا جورسم 1 به معني عمليات حسابي به طريق اعشار نيز گويند .
كتاب الجبر و مقاله خوارزمي را اغلب مترجمان مشهور قرون وسطي به لاتين ترجمه كردند .
ژرارددوكرموناي سابق الذكر متوفي به سال 583 هجري آن را به لاتين ترجمه كرد كه تا قرن 16 ميلادي دراروپا تدريس مي شد .
جلد نجومي خوارزمي به وسيله موسي سفاردي ( پيرآلفوس ) به سال 1115 ميلادي به لاتين ترجمه شد .
كتاب جبر خوارزمي به وسيله ژان لونا De Luni به سال 1130 به لاتين ترجمه گرديد.
ربرت چستر R . Chester به سال 1145 ميلادي آن را نيز به لاتين برگردانيد .
يوحناالاسباني ( اشبيلي ) جبر خوارزمي را ترجمه كرد و نام آن به لاتين چنين بود .
‹‹ كتاب خوارزمي در حساب عملي ››
Liber Algorismi di Practica aritmetice
رودلف دوبرجس Rodolphe de Bruges در آغاز قرن 12 ميلادي كتاب جبر خوارزمي را به لاتين ترجمه كرد .
مسلم بن احمد المجريطي به سال 1120 ميلادي ـ جبر خوارزمي را ترجمه كرد .
لئونارد دوپيزا نيز كتاب جبر و مقابله خوارزمي را به لاتين ترجمه نمود .
ادلهارددوباث در همين قرن 12 ميلادي مثلثات موسي خوارزمي را به لاتين ترجمه كرد و به مدرسه طليطله داد .
كلمه جبر را اروپائيان از خوارزمي و از اين كتاب گرفته اند . خوارزمي در كتاب خود واژه جبر را به معني : ‹‹ نقل جملات از يك طرف به طرف ديگر ›› و مقابله را ‹‹ جمع جملات متشابه ›› توجيه و تفسير كرده است يا به بيان ديگر آن را ‹‹ علم حذف و تحويل ›› نام نهاده است .
خوارزمي معادلات درجه سوم را حل كرد و امتحان ضرب با عدد 9 را كه اينك همه جا معمول مي باشد در حدود 1150 سال قبل ضمن ساير مسايل رياضي در كتاب خود نوشت .
خوارزمي به كمك 37 تن از علماء يك فرهنگ جغرافيائي براي مامون تهيه كرد و در 5 رشته از علوم رسالاتي گرانبها دارد .
نص و ترجمه انگليسي جبر خوارزمي به سال 1831 ميلادي در لندن و رم به وسيله فردر يك روزن به نام زير منتشر شد .
Frederic Rosen , The Algebra of Mohammad _ ben _ Musa , London 1831
جبر خوارزمي در قرن بيستم در نيويورك عينا چاپ و منتشر شد ـ اصل عربي اين كتاب دردست نمي باشد و همان ترجمه هاي لاتين به منزله اصل تلقي مي شود .
از تاليفات ديگر خوارزمي است : كتاب الزيح الخوارزمي ـ كتاب تقويم البلدان ( در شرح عقايد بطلميوس ) كتاب التاريخ ـ جمع بين الحساب و الهندسه و الموسيقي و الفلك كه از بهترين ابتكارات 1 اوست . كتاب عمل بالا سطرلاب .2
آلدوميلي Aldo – Mieli در صفحه 154 علم عرب خود در مورد خوارزمي مي گويد :
‹‹ خوارزمي از بزرگترين رياضي دانان اسلام بوده است كه نه تنها در اسلام و شرق بلكه در مغرب زمين نيز از مشهورترين مي باشد . خوارزمي در رياضيات عصر جديدي به وجود آورد وكتب او در حساب و هندسه و جداول مثلثاتي و سطوح الفلكيه مشهور است و بي نظير . ››
آخرين ترجمه جبر خوارزمي به وسيله مار Marre به سال 1866 در رم منتشر شد كه از انواع ديگر جديدتر است .
به سال 1915 كارپيوسكي Karpiuski كتاب جبر خوارزمي را از روي ترجمه لاتين روبرت چستر طبع و منتشر كرد .
فرغاني
ابوالعباس احمد بن محمد بن كثير فرغاني معاصر خوارزمي و از مردم ماوراء النهر ايران بود و به سال 246 هجري ( 860 ميلادي ) كتابي نوشت كه مدت 700 سال در اروپا مرجع محققان بود . فرغاني قطر زمين و قطر سيارات و فواصل آنها را از يكديگر حساب كرد كه با علم امروز و فواصل تعيين شده چندان فرقي ندارد و رساله اي درباره ساعت آفتابي نوشت . ازكتابهاي اوست :
كتاب الفصول اختيار المجسطي ـ اصول الفلك ـ كتاب عمل الرخامات و از همه معروفتر الكامل في الاسطرلاب .
فرغاني را در مغرب زمين به نام Alfraganus مي شناسند و كتاب اختر شناسي او به وسيله ژرارددوكرمونا و يوحناي اشبيلي و يعقوب آناطولي به لاتين ترجمه شد ـ و به سال 1537 ميلادي اين كتاب طبع و منتشر گرديد .1
اصول نجوم فرغاني سه بار به لاتين ترجمه شد . اولي به وسيله ژان دوسويل Seville در قرن 12 سپس چاپ فرار Ferrare به سال 1493 و آخرين چاپ آن به سال 1669 بود .2
نهاوندي
احمد بن محمد نهاوندي ـ از منجمان مشهور جنديشاپور بود و در حدود سال 838 ميلادي ( 224 هجري ) مي زيست .
شاپور بن سهل
شاپور بن سهل گنديشاپوري طبيب ، متوفي در 254 هجري ( 868 ميلادي ) رئيس بيمارستان گنديشاپور و از مسيحيان ايراني بود ـ شاپور بن سهل بزرگترين دارونامه را به نام كتاب الاقرباذين در 22 باب تاليف كرد ـ
علاوه كتابي در مضار و منافع اطعمه نوشت و در داروهاي ضد مسموميت تحقيقاتي فراوان و رسالاتي در انواع ( پادزهر ) دراد ـ كتاب القرباذين او از قرن سوم الي قرن ششم در تمام دكانهاي داروفروشان و بيمارستانهاي بغداد مورد استفاده بوده است . 1
بروكلمان در كتاب خود به نام تاريخ ادبي عرب 1902 ـ 1898 اين كتاب را تشريح كرده است .
دينوري
ابوحنيفه احمد بن داود دينوري 200 ـ 282 هجري قمري ( 895 ـ 815 ميلادي ) صاحب كتاب النبات در زيست شناسي و دارو . دينوري درنجوم و رياضيات آثاري دارد . از كتب اوست : الجبروالمقابله ـ كتاب البحث في حساب الهند ـ كتاب الجمع و التفريق ـ زيج ابي حنيفه 2 ـ كتاب علي رضدالاصفهاني ـ كتاب 3الانواء ( درنجوم ) كتاب قبله وازوال .
برونوزيلبربرگ به سال 1910 و 11 Bruno Silberberg از كتاب النبات دينوري مجموعه اي گرد آوري كرد به نام :
Das Pflanzenbutch des Abu Honifa , Eia Beitrrag ...
درقاهره به سال 1930 و 1934 نشريه اي از كتاب النبات به طبع رسيد به نام زير كه در آن نام 570 نبات مندرج در كتاب دينوري ذكر شده است .
About Hanifa el Dinawari et son ›› Liver des Plants ‹‹ Bull de I Institur d Egypt XVI – 1934
كتاب تاريخ دينوري به نام ‹‹ الاخبار الطوال ›› كه درمقدمه نيز به آن اشاره شد . و به سال 1888 ـ 1912 در ليدن منتشر گرديد از تاليفات معروف و اصلي ابوحنيفه دينوري مي باشد . بديهي است طبق معمول از ذكر آثار دينوري كه خارج از علوم مورد نظر اين فهرست است صرف نظر مي شود .
ابومعشر بلخي
ابومعشر جعفر بن محمدبن عمر بلخي متوفي به سال 279 هجري ( 892 ميلادي ) در بلخ متولد شد و در بغداد در خدمت مامون خليفه عباسي ميزيست و گويند به دين مسيح درآمد .
ابومعشر در مغرب زمين به نام Albumasar مشهور مي باشد . كتاب اوبويژه در فرضيات نجومي و جزر و مد از كتب معروف است و آثار و رسالات او را ادلهارددوباث انگليسي سابق الذكر در نيمه اول قرن 12 ميلادي به لاتين ترجمه كرد كه Apotelesmata نام دارد و به سال 1577 ميلادي در فرانكفورت به چاپ رسيد به نام :
Abomasaris Apotelesmata , Sive de significatis Frankfurt 1577.
القفطي 40 كتاب به او نسبت مي دهد و در حال حاضر در حدود 12 كتاب از آثار ابومعشر در كتابخانه هاي اروپا موجود است ـ از كتب موجود او يكي ترجمه فارسي كتابي است به نام ـ ‹‹ رساله در اتصال كواكب و قرانات و ديگر از كتب معروف او المواليد و كتاب الاصل ـ سرائر الاسرار و المدخل في علم النجوم ميباشد .
ابومعشر در بغداد از نظر نجوم حكمي كرد كه درست در آمده لكن بامر خليفه او او را چوب زدند و معروف است همواره مي گفت : ‹‹ اصبت فعقوبت ›› يعني بكيفر پيشگوئي درستي كه كرده بودم رسيدم .
كتاب زيج هزارات 1 ابومعشر در 72 باب بسيار معروف است .
كتب او در علوم مختلفه به ويژه نجوم بسيار زياد و در الفهرست از آنها نام برده شده است ـ گويند ابومعشر در 47 سالگي علم آموخت و يك صد سال عمر كرد .
كتابي از ابومعشر به نام بينونت سيارات ( فاصله زاويه دوستاره ) ـ Liver de
P elongation به لاتين ترجمه و به سال 1489 و 1515 چاپ و منتشر شده است . 2
آلدوميلي تاريخ فوت اورا 886 ميلادي و مشهور ترين كتاب اورا همان المدخل الي علم احكام النجوم گويد كه در فرضيات نجومي و جزر و مد مي باشد .
اكثر آثار ابومعشر توسط يوحنا اشبيلي به لاتين ترجمه شد و پس اختراع چاپ به طبع رسيد از جمله :
1 – Introduction in Astronomiam- Albumasaris Abalachii …
Augsburg , 1489 et Venezia 1495 et 1506
2 _ Albumasar de Magnis Conjunctionibus et annorum 1489 – 1515 …
كه كتب نامبرده در قرن 15 پنج بار تجديد چاپ شد .3
ماهاني
ابوعبدالله محمدبن عيسي ماهاني متوفي به سال ( 246 هجري 860 ميلادي ) از اهالي ماهان كرمان بود و در رياضيات و نجوم از جمله علماء به شمار مي رفت و در رديف اولين رياضي دانهاي ايران محسوب است .
ماهاني كتابي به نام رساله في عروش الكواكب در عرض كواكب و سيارات و كتابي در هيئت و رساله اي در اشكال كتاب اول اقليدس نوشته است كه از تاليفات ديگر او مشهور تر است .
ماهاني كره زمين را به دو قسمت به نسبت معين تقسيم كرد و معادله ماهاني از قرن 9 ميلادي معروف مي باشد اين منظور با عبارت :
X3 + a2b = cx2
