بخشی از مقاله
صنعت حفاری به دلیل شرایط خاص خود از بخش های پر ریسک و پرحادثـه در صـنعت نفـت میباشـد. وقـوع حـوادث بـزرگ و کوچک در این صنعت موجب خسارات جانی، مالی، و اعتباری گسترده میگردد. اولین گام برای کـاهش حـوادث و خسـارات در این صنعت شناسایی و ارزیابی ریسک های حادثه ساز است. پس از شناسایی و ارزیابی ریسک ها، میتوان ریسـک هـا را از لحـاظ اهمیت اولویت بندی نموده و کنترل ها و راهکارهای مناسب برای کاهش حـوادث را تعیـین کـرد و آنهـا را در قالـب برنامـه هـای استراتژیک بلند مدت ملی در سطح کشـور پیـاده سـازی نمـود. در ایـن پـژوهش بـا مطالعـه ی تحقیقـات گذشـته، بررسـی آمـار و گزارشات حوادث، چکلیست های استاندارد، و نظر کارشناسان، ریسک های مهم صنعت حفـاری کشـور شناسـایی شـد و ریسـک های مهم تر با یک روش ساختاریافته ی جدید مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد کـه مـدیریت، انسـان و سـخت افزار تاثیر گذارترین فاکتور ها بر مهم ترین ریسک های صنعت حفاری ایران هستند. نتایج همچنین نشان داد که سطح ریسک های ارزیابی شده، با وجود کنترل های موجود، هنوز اکثرا در ناحیه ی غیر قابل قبول (قرمز) قرارد دارد، ولی انتظار می رود که با پیـاده سازی سازی کنترل های پیشنهادی در این تحقیق، سطح این ریسک ها تا حد قابل قبول (سـبز و زرد) کـاهش پیـدا کنـد. اولویـت استراتژی تدوین شده برای کاهش حوادث صنعت حفاری ایران باید تدوین برنامه های استراتژیک زمانبندی شده برای پیاده سازی کنترل های پیشنهادی باشد.
کلمات کلیدی: شناسایی ریسک، ارزیابی ریسک، کاهش حوادث، صنعت حفاری، استراتژی
1
مقدمه
وقوع حوادث در صنایع به دلیل وجود مخاطرات بالقوه ای میباشد که در موقعیت ها و شرایط گوناگون بالفعل شده و سبب بروز پیامد های منفی مختلف میشوند. مخاطرات مختلف در محیط های کاری دارای سطوح مختلفی از ریسک هستند. به عنوان یک اصل پذیرفته شده، از بین بردن (به صفر رساندن) این ریسک ها در صنعت امری ناممکن است. مدیریت وکنترل ریسک مخاطرات راهکار اصلی کاهش حوادث و خسارات میباشد، و به همین دلیل امروزه مدیریت ریسک به عنوان قلب سیستم های مدیریت HSE نوین تلقی میشود.
اگر مخاطراتِ کنترل نشده در صنعت حفاری را به عنوان علت اصلی بالا بودن میزان حوادث و خسارات در نظر بگیریم، تدوین یک استراتژی بر مبنای مدیریت و کنترل ریسک این مخاطرات و پیاده سازی برنامه های مرتبط با آن، راهکار اساسی کاهش حوادث و خسارات در این صنعت استراتژیک خواهد بود.
شرایط مخاطره زای بهداشت کار در سایت های حفاری، سلامت جسمی و روحی کارکنان را به خطر انداخته، و از طرفی وقوع حوادث ایمنی در این صنعت موجب بروز صدمات، جراحات، و فوت کارکنان در محیط های کاری میگردد. علاوه بر جنبه های انسانی، فعالیت های حفاری میتواند با آلودگی های شدید محیط زیست نیز همراه باشد. آسیب های بهداشتی، ایمنی، و زیست محیطی معمولاً با آسیب به دارایی و اعتبار، توقف عملیات، و جنبه های حقوقی (شامل غرامت ها، جریمه ها، و دعاوی حقوقی) نیز همراه هستند. همچنین به دلیل رابطه ی نزدیک HSE و کیفیت، عملکرد ضعیف HSE موجب تنزل کیفیت خدمات شرکت های حفاری هم میشود.
از آنجایی که مدیریت ریسک به عنوان یک ابزار ارزشمند در بسیاری از کشور های پیشرفته و موسسات و شرکت های ملی و بین المللی برای کاهش حوادث و خسارات استفاده شده، و تجارب موفق آنها در این زمینه بصورت استاندارد های ارزشمندی چون استاندارد ISO 17776 و ISO 31000 منتشر شده است، لذا ضرورت دارد که با تخصیص منابع کافی و انجام تحقیقات اصولی در این رابطه، راهکار های کاهش و کنترل ریسک ها و حوادث در صنعت حفاری کشور بررسی شده و یک استراتژی جامع و بلند مدت ملی در این راستا تدوین گردد. هدف از این پژوهش شناسایی راهکار های کاهش حوادث و خسارات و کمک به تدوین این استراتژی ملی است.
2
دامنه ی این تحقیق محدود به فعالیت های حفاری چاه های نفت و گاز است، یعنی فعالیت هایی که مربوط به حفر چاه برای دستیابی به مخازن هیدروکربوری هستند. فعالیت های خاص مثل لرزه نگاری، که مربوط به قبل از حفاری است، و تکمیل چاه1، که مربوط به بعد از حفاری چاه است، جزو دامنه ی شمول این پروژه نمیباشد.
صرف نظر از شرایط پیمان2 در پروژه های حفاری، فعالیت های حفاری را میتوان به صورت کلی به سه فاز اصلی تقسیم کرد:
الف) فاز قبل از شروع حفر چاه: شامل حمل و نقل و برپا کردن دکل/ سکو/ کشتی حفاری و تجهیزات مربوطه ب) فاز حین حفر چاه: شامل اقدامات مربوط به راه انداری تجهیزات و عملیات حفر چاه
ج) فاز بعد از حفر چاه: شامل اقدامات مربوط به جمع کردن و برچیدن دکل/ سکو/ کشتی حفاری و تجهیزات مربوطه و حمل و نقل آنها
بررسی حوادث و خسارات در این پژوهش شامل بررسی حوادث و خسارات در بخش ساحل و فراساحل است و هر سه فاز بالا از پروژه های حفاری در این تحقیق مد نظر قرار گرفته است.
مروری بر پیشینه ی تحقیق
برای کاهش حوادث و خسارات ابتدا باید نحوه ی وقوع این حوادث را درک کرد. یکی از ابزار های مهمی که از گذشته برای فهم علل و پیامد های وقوع حوادث استفاده شده است، مدل های حادثه می باشد. مدل های قدیمی حادثه، مثلا مدل دومینو و مدل پنیر سوئیسی، بیشتر حالت توصیفی داشته و فقط نحوه ی وقوع حوادث را شرح میدهند. مدل های جدیدی که در سال های اخیر ارائه شده اند بر مفهموم "پیش بینی" تاکید دارند. Attwod و همکارانش (2006) یک مدل کل گرا و کمی برای پیش بینی فرکانس حوادث شغلی در صنعت فراساحل نفت و گاز ارائه داده اند. این مدل شامل سه لایه میباشد: لایه ی مستقیم، لایه ی شرکت، و لایه ی خارجی. لایه ی خارجی شامل ارزش زندگی، قیمت نفت، فشار ذی نفعان، و رژیم حکومتی است و لایه ی شرکت شامل فرهنگ ایمنی شرکت، برنامه های آموزشی شرکت و رویه های ایمنی است. لایه ی مستقیم نیز شامل رفتار ها (نگرش و انگیزه)، قابلیت های فیزیکی و ذهنی، آب و هوا، طراحی ایمن و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی است. در این مدل از مفهوم قابلیت اطمینان برای محاسبه و پیش بینی احتمال حوادث استفاده شده است .[1]
Kujath و همکارانش (2010) یک مدل مفهومی برای حوادث فرایندی ارائه داده اند که بر اساس آن میتوان اقدامات لازم برای پیشگیری از حوادث فرایندی در یک محیط فراساحل را اولویت بندی کرد. این مدل 5 لایه مانع در برابر حوادث فرایندی در نظر
1 Well completion
2 Contract
3
گرفته است: -1مانعِپیشگیری از آزاد سازی، -2مانع پیشگیری از از اشتعال، -3 مانع پیشگیری از تشدید، -4 مانع پیشگیری از آسیب ، و -5 مانع پیشگیری از خسارت .[2]
در مدل SHIPP که در سال 2011 ارائه شده است، علاوه بر 5 مورد بالا، دو فاکتور دیگر نیز به عنوان عوامل تاثیرگذار بر این 5 عامل در نظر گرفته شده است، که عبارتند از: -1 فاکتور های انسانی، و -2 فاکتور های سازمانی و مدیریتی. شکست هر یک از این 7 مانع بصورت درخت خطا در متودولوژی SHIPP بررسی شده و در نهایت با استفاده از درخت رویداد و فرمول های آماری، احتمال رویداد های ناگوار مختلف بدست می آید .[3]
بطور کلی واضح است که مدل های حادثه ی جدید، بر خلاف مدل های سنتی، که بیشتر حالت توصیفی داشتند، حالت پیش بینانه دارند. رویکرد پیش بینانه در مدل های حادثه، به دلیل اهمیت پیشگیری از حوادث بصورت پیش فعال است، بطوری که قبل از وقوع حادثه بتوان آن را پیش بینی نموده و از آن پیشگیری کرد.
پیشگیری از حوادث سابقه ای طولانی در تحقیقات گذشته دارد. Anderson و (1995) Menckel در تحقیقی با جستجو در بانک های اطلاعاتی گوناگون به چارچوب های مختلف استفاده شده برای پیشگیری از حوادث و صدمات پرداخته اند. این محققان اشاره میکنند که تعریف واژه ی پیشگیری در مرجع Leavell (1953) بر اساس مرجع Perkins (1938) چنین آمده است: Perkins" کل فلسفه ی پیشگیری را در یک عبارت خلاصه کرده است: مبارزه با علت یا ممانعت از آن به منظور جلوگیری کردن یا از بین بردن اثرات آن" 4] و .[5
یکی از طرح هایی که برای پیشگیری از حوادث در سال 1978 ارائه شده بر مبنای تمایز اقدامات پیشگیرانه1 و اقدامات کاهش پیامد ها2 است .4[] این طرح شاید مشابهِ مدل Bow-tie باشد، که امروزه محبوبیت زیادی در صنعت نفت پیدا کرده است.
به طور کلی، وجه اشتراک همه ی طرح های ارائه شده در حیطه ی پیشگیری، توجه به رابطه ی علت-معلولی در طی فرایند وقوع حادثه است. با توجه به این مدل ها میتوان دریافت که با حذف یا کنترل صحیح علت های حادثه، میتوان از وقوع آن پیشگیری کرد.
وجود و وفور مخاطرات و عدم شناسایی و کنترل به موقع این مخاطرات علت اصلی بسیاری از حوادث میباشد. یک حادثه معمولا در اثر تعامل چندین مخاطره به وقع میپیوندد. برای پیشگیری از حوادث باید مخاطرات مختلف را شناسایی نمود و کنترل های مربوط به هر مخاطره را به طور جداگانه تعیین کرد و اجرا نمود .[6] مدیریت ریسک بر همین فرایند تاکید دارد.
1 Preventive
2 Mitigation of Consequences
4
علی رغم اهمیت بحث ریسک در کاهش حوادث، در برخی از تحقیقات فقط به اولویت بندی فاکتور های موثر در وقوع حوادث پرداخته شده است. Etebarian و همکارانش (2014) در تحقیقی با مطالعه ی گزارشات حوادث اتفاق افتاده در گذشته، فاکتور های موثر بر حوادث در دریا را شناسایی کرده اند. در این تحقیق این فاکتور ها با مصاحبه ی دلفی-فازی خبرگان و کارشناسان غربال شده و فاکتور های مهم تر انتخاب شده اند. پس از شناسایی فاکتور های مهم در این تحقیق، نویسندگان یک ساختار سلسله مراتبی برای فاکتور های مهم شکل داده و با روش تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) و با مقایسات زوجی فاکتور ها با استفاده از نظر کارشناسان، فاکتور ها را وزن بندی نموده اند .[7]
در تحقیق دیگری، ترابی زیارتگاهی و همکاران (1389) جهت تحلیل عوامل موثر در مدیریت ایمنی کارگاه های ساختمانی و ارائه ی مدل های موثر در کاهش خسارات، عوامل منجر به حادثه را به سه دسته ی عوامل انسانی، عوامل مرتبط به فعالیت (عوامل سازمانی و قراردادی) و عوامل محیطی تقسیم کرده اند. در این تحقیق در مجموع 18 عامل خطرآفرینِمهم با استفاده از نظر کارشناسان شناسایی شده و در مرحله ی بعد این عوامل با نظر کارشناسان وزن بندی و رتبه بندی شده و منشا آنها (انسانی، فعالیتی، محیطی) شناسایی شده است. در این تحقیق نیز فقط به رتبه بندی عوامل حادثه آفرین اکتفا شده و به بحث ریسک پرداخته نشده است .[8]
اردشیر و همکاران (1392) در تحقیقی با استفاده از تجربیات کارشناسان، مشاهدات کارگاهی و مطالعه ی تحقیقات گذشته به شناسایی عوامل ریسک، فعالیت های پر خطر و نوع سناریو های ناشی از فعالیت ها در صنعت ساخت و ساز پرداخته اند. در این پژوهش با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و فرایند تحلیل پوششی داده ها (DEA)، ریسک های ایمنی در ساخت و ساز تحلیل شده و فعالیت هایپرخطرِ شناسایی شده بر اساس ریسک رتبه بندی شده اند .[9] علی رغم اشاره به مفهوم ریسک، در این تحقیق به معیار ریسک (مثلا معیار ریسک های قابل قبول، ریسک های غیر قابل تحمل، و ریسک های میانی) اشاره ای نشده، و فقط به رتبه بندی و اولویت بندی ریسک اکتفا شده است. بدون وجود معیار ریسک، امکان سنجش ریسک وجود نخواهد داشت و فرایند ارزیابی ریسک کامل نخواهد شد. روش مورد استفاده در این تحقیق (تصمیم گیری چندمعیاره) از نوع روش هایی است که در استاندارد ISO 31010 به آن اشاره شده است، ولی در کل رویکرد این تحقیق نسبتا پیچیده است و به نظر می رسد که برای استفاده در صنعت حفاری ممکن است موجب بروز مشکل گردد.
حوادثی که در پروژه های حفاری رخ میدهد از حوادث خیلی شدید تا حوادث جزئی متغیر است. فرکانس وقوع حوادثِ کم شدت تر (مثلا حوادث سقوط از ارتفاع) معمولا بالا میباشد، در حالی که فرکانس وقوع حوادث شدید (مثلا فوران چاه) خیلی کم میباشد. برای پیشگیری از حوادث، بهتر است که حوادث کم شدت-پرفرکانس و حوادث پر شدت-کم فرکانس بصورت جداگانه در نظر گرفته شوند.
5
فعالیت های حفاری چاه های نفت و گاز نسبت به سایر بخش های صنعت نفت بیشترین تعداد حوادث بحرانی را دارند. به دلیل حالت گذرا، منقطع، پیوسته، و پیچیده بودن عملیات های حفاری، انواع مختلفی از ریسک ها در این عملیات ها موجودند و کنترل آنها بسیار مشکل میباشد. بسیاری از حوادث در صنعت حفاری مربوط به فاکتور های انسانی میباشد. محققان دریافته اند که 80 درصد حوادث صنعت حفاری در جهان مربوط به فاکتور های انسانی میشود. مطالعه ی 59 مورد از فوران های شدید رخ داده در حفاری در چین از سال 1970 تا 2006 نشان داده است که علت مستقیم %93/53 از این حوادث فاکتور های انسانی بوده است، که این شامل تخلفات فردی و نقص های مدیریتی میشود .[10]
در گذشته در گزارشات حوادث صنعتی به طور عمده به عوامل تکنولوژیکی و فنی تاکید میشد، و عوامل انسانی نادیده گرفته میشدند. از وقتی که فرکانش خرابی های تکنولوژیکی کاهش یافته است، نقش فاکتور های انسانی بیشتر آشکار شده است .[11]
در این تحقیق برای یافتن راهکار های کاهش حوادث و خسارات، و تدوین استراتژی، طیف گسترده ای از عوامل تاثیر گذار خارجی و داخلی، از شرایط بین المللی و نقش سازمان ها تا فاکتور های فنی، انسانی و طبیعی مورد بررسی قرار گرفته است.
روش تحقیق
هسته ی اصلی سیستم های مدیریت ریسک، ارزیابی ریسک می باشد، و مرحله ی اول در فرایند ارزیابی ریسک، شناسایی مخاطرات است. در این پژوهش به منظور یافتن بهترین روش برای شناسایی مخاطرات و ارزیابی ریسک جهت تامین اهداف این تحقیق، ابتدا استاندارد ها و راهنما های بین المللی و ملی ارائه شده در ایران و سایر کشور ها در زمینه ی شناسایی مخاطرات و ارزیابی ریسک شناسایی شدند. با توجه به معیار های ارائه شده در این متون و با بررسی روش های استاندارد پیشنهاد شده در آنها، انتخاب بهترین روش با هدف کمک به تدوین استراتژی کاهش حوادث و خسارات در صنعت حفاری کشور مورد بررسی قرار گرفت. لیست استاندارد ها و راهنماهای شناسایی شده در حیطه ی شناسایی و ارزیابی ریسک ها در جداول 1 و 2 ارائه گردیده است.
جدول :1 لیست استاندارد های شناسایی شده در زمینه ی شناسایی مخاطرات و ارزیابی ریسک
ردیف نام استاندارد منبع سطح: ملی/ بین کشور/ سازمان ارائه دهنده
المللی
1 ISO 31010 12] و[13 بین المللی سازمان بین المللی استاندارد سازی- ISO
2 ISO 17776 [14] بین المللی سازمان بین المللی استاندارد سازی- ISO
3 NORSOK z-013 [15] ملی مرکز تکنولوژی نروژ NTS –
6
جدول:2 سایر مدارک و مستندات شناسایی شده در زمینه ی شناسایی مخاطرات و ارزیابی ریسک
ردی
ف
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
عنوان مدرک
راهنمای کاربرد های ارزیابی ریسک
برای صنایع دریایی و صنایع فراساحل نفت و گاز
راهنمای مدیریت ریسک دپارتمان انرژی امریکا (DOE)
راهنمای ارزیابی ریسک اداره بهداشت و ایمنی انگلستان ارزیابی ریسک (صنایع) دریایی راهنمای آموزش ارزیابی و مدیریت ریسک
راهنمای گستره ی دانش مدیریت
پروژه PMBOK
کد و راهنمای BS 31100 راهنمای مدیریت ریسک NASA راهنمای ماتریس ارزیابی ریسک
وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران راهنمای مدیریت ریسک شرکت ملی نفت امارات (ADNOK)
منبع سطح: ملی/ کشور/ سازمان ارائه دهنده
بین المللی
[16] ملی امریکاAmerican Bureau of /
Shipping (ABS)
[17] ملی امریکا/ دپارتمان انرژی
[18] ملی انگلستان/ اداره بهداشت و ایمنی
[19] ملی انگلستان/ اداره بهداشت و ایمنی
[20] بین المللی سازمان بین المللی کار (ILO)
[21] بین المللی انستیتو مدیریت پروژه (PMI)
[22] ملی انگلستان/ سازمان استاندارد انگلستان
[23] ملی امریکاNASA /
[24] ملی ایران/ وزارت نفت
[25] ملی امارات/ شرکت ملی نفت امارات
بر اساس رهنمود های ارائه شده در 13 مدرک ذکرشده در جداول 1 و 2 و همچنین با استفاده از نظر کارشناسان، روش شناسایی مخاطرات و ارزیابی ریسک برای این تحقیق انتخاب گردید. در استاندارد ISO 31010 فاکتور های تاثیرگذار بر انتخاب تکنیکهای ارزیابی ریسک با جزئیات بیشتری توضیح داده شده است.
در انتخاب روش یا مجموعه ای از روش ها برای ارزیابی ریسک ها جهت نیل به هدف تدوین استراتژی کاهش حوادث و خسارات در صنعت حفاری ایران، ویژگی های مذکور در جدول 3 به عنوان عوامل ضروری شناسایی و در نظر گرفته شد.
7
جدول :3 ویژگی های لازم جهت انتخاب روش یا روش های ارزیابی ریسک در این تحقیق
