بخشی از مقاله
مسجد جامع نطنز و مقبره شیخ عدالصمد
كتيبه هاي تاريخ دار بنا:
قديمي ترين كتيبه بنا ، ضلع شرقي گنبد خانه ، مورخ به 389 است . اين كتيبه در مرمت سال هاي اخير آشكار شده است . بر كتيبه سر در مسجد ، تاريخ 704 ثبت است . و در منبت كاري شده اين ورودي كتيبه اي دارد به تاريخ 825. ايوان شمالي مسجد و مقبره شيخ عبدالصمد هر يك كتيبه اي به تاريخ 707 دارد . بخش پاياني كتيبه سر در خانقاهي كه در غرب مسجد بوده فرو ريخته بود كه اكنون با تاريخ 716 مرمت شده است . سر در خانقاه چهار لوه مرمر دارد . كه يكي از آن ها مورخ به 912 است و بر بالاي در چوبي آن تاريخ 1348 ديده
مي شود . بر دو كتيبه مناره ، تاريخ هاي 725 ، 1342 ثبت است . در قديمي ترين مسجد كه به كوچه مجاور ضلع شمالي آن گشوده مي شود ، كتيبه اي دارد گه طبق آن تاريخ اتمام ساخت درسال 972 و تاريخ نصب آن سال 1012 بوده است . درايوان جنوبي مسجد ، دولوح وقفنامه به تاريخ هاي 1103 و 1259 وجود دارد . در اين ايوان ، كتيبه اي ديگر حاكي از
تعمرات سال 1178 است . از زير لايه هاي گچي پوشش اين ايوان ، نوشته هايي به نظم و نثر با تاريخ هاي مختلف آشكار شده است . از جمله تاريخ هاي ، 899، 940، 951، 993، 1178 كتيبه اي منظوم در ايوان شمالي ماده تاريخي دارد كه خبر از تعميرات و سفيد كار ي مسجد در سال 1139 مي دهد .كف اين ايوان نيز پوشش كاشي مورخ به 1366 و نيز 1326
ش دارد . صندوق قبر شيخ عبدالصمد نيز پوششي از كاشي دارد كه بر اساس كتيبه منصوب بر بالاي آن در سال 1045 انجام شده است . ضريح چوبي اين آرامگاه مورخ 1064 است علاوه بر اين كتيبه ها دو فرمان از شاه عباس صفوي وشاه زاده حسام السلطنه قاجار بر سر در مسجد وجود دارد كه به ترتيب مرخ به 1024 و 1281 است .
بانيان و سازندگان بنا :
بر اساس كتيبه هاي موجود ، باني مسجد جامع و خانقاه و مقبره شيخ عبدالصمد خليفه بن حسين بن علي ماشتري و مباشر احداث اين ابنيه شمس الدين محمد بن علي نطنزي بوده است . بر اساس كتيبه هاي گنبد مقبره ، معمار آن ابراهيم بن اسماعيل بنا اصفهاني و دستيارش شيخ اسماعيل بوده است . بر بدنه مناره نام محمد بين ابي علي و نيز اميركبير جلال الدين عبدالله ديده مي شود و چنين نگاشته شده كه اين مناره به سعي كمال الدين محمد احداث شده است .
درديگر كتيبه هاي مسحد ، نام بانيان مرمت قسمت هاي مختلف بنا ، مهدي بن غضنفر كاشاني و مولانا محمد باقرا دماوندي و حاجي مير ابراهيم حسيني نظنزي و غلامحسين خان نو.ري حاكم وقت نطنز ، ديده مي شود . نام خطاطان اسدالله حسيني ، و محمد رضا امامي و اسكندر ابراهيم آبادي نطنزي ، و قربانعلي كريم پور نطنزي ، و ميرزا عبداللطيف و محمد علي بن محمد سعيد حسيني نطنزي وميرزا عباس ( فرزند حاجي ميرزا حسين نطنزي ) در كتيبه ي بنا آمده است . همچنين نام استادان حجار و كاشي كار و گچ بر بنا ، استاد حيدر و استاد حسين خراساني و استاد مجدي و استاد حسن قصاع ، فرزند علي محمد نطنزي ، و حسن اسلامي نطنزي ، در كتيبه هاي محسد به چشم مي خورد واقف و سازنده ي در چوبي ورودي شمالي مسجد استاد علاء الدين بن حسين نجار نطنزي بوده است .
در ديگر وقف نامه هاي بنا ، نام استاد حيدر نجار، فرزند مظفر نطنزي ديده ميشود . مزار شيخ عبدالصمد به همت خديجه سلطان دختر شمس طلا كاشي كاري شده است . و ضريح چوبي اين مقبره را استاد حسين بين اساعيل سرشكي نطنزي ساخته است .
ديگر اطلاعات مكتوب :
آندره گودار درباره مجموعه بناهاي مسجد و مقبره نوشته است كه محورهاي اصلي اين بناها كه همان محور محراب آن هاست . در حدود ده درجه با يكديگر اختلاف دارند و اين اختلاف بيش از آن كه بتوان حمل بر اشتباه در نقشه بنا كرد .
پس بايد پذيرفت كه به هنگام احداث اين دو بنا ، روش سازندگان هريك از آنها در تعيين راستاي قبله با ديگري تفاوت داشته است .وي افزوده است كه راه ورودي مقبره كه به شكلي نا مناسب تعبيه شده است دليل بر آن است كه بناي مقبره به مسجد اضافه شده است . ولي به اعتقاد دونالد ويلبر مقبره شيخ عبدالصمد از مسجد جامع قديمي تر است . چون درنقاطي كه گچ ديوارها فرو ريخته است قسمتي از تزيينات آجري قديمي تر آن ديده مي شود . به نوشته وي ، علايم آشكاري وجود دارد كه درنماي شمالي مقبره ، يك سردر بوده كه
با توجه به نوع قالب گيري گچي ، در حدود سال 707 مسدود شده است . شرودر نيز اظهار داشته است كه گنبد خانه مسجد از چهار ايوان آن قديمي تر است و ايوان ها و طاق نماهاي صحن به بناي موجود اضافه شده است . زيرا محور گنبد خانه با محور صحن مسجد اختلاف دارد و در كتيبه يكي از ايوان ها نيز اين عبارت ديده مي شود «مسجد در داخل مسجد ساخته شده » آندره گودار تاريخ كتيبه سردر خانقاه را 716 يا 717 تعيين كرده است . و چنان كه گذشت ، اين كتيبه را امروزه با
تاريخ 716 بازسازي كرده اند . عبداله قوچاني دراين باره نوشته است كه با پيدا شدن شواهد جديد ، اكنون مسلم شده است كه تاريخ 716 صحيح نيست .
به نوشته او بر اساس ضوابط تاريخ وصاف تاريخ گزيده ،؛ زين الدين ماستري در سال 711 اعدام شده است و بنابراين ممكن نيست در سال 716 دستور ساختن خانقاه را داده باشد . قوچاني نتيجه گرفته است كه با توجه به كتيبه هاي مسجد و مقبره مورخ به 707 احتمالا تاريخ كتيبه خانقاه نيز 707 بوده است .
سير تحول بنا :
بر اساس تحقيقات و كاوش هاي كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي دردو دهه اخير ، قديمي ترين بخش اين مجموعه گنبد خانه جبهه جنوب غربي مسجد است . كتيبه اي كه در سال 1352 ش در اين گنبد خائه كشف شد نشان داد كه اين گنبد خانه در سال 389 بنا شده بود در نتيجه قديمي ترين گنبد تاريخ منطقه است . اين و رواق سمت قبله گنبد خانه به عللي ويران و به مرور معبر عمومي شده بوده است .
همچنين بالاآمدن سطح گذر پشت گنبد و نفوذ رطوبت و آب هاي سطحي به بنا آسيب رسانده بوده است در قرن هشتم هجري قمري بخش هاي ديگر مسجد را به گنبد خانه افزوده اند و با حفظ گنبد خانه از قرن چهارم هجري قمري و بخشي از رواق شمالي آن ، ورودي هايي از صحن به زير گنبد خانه تعبيه كرده اند . بقاياي اين رواق و آجر فرش آن در ديگر جبهه هاي گنبد خانه در حفاري هاي دوره اخير آشكار شده است .
طاقايوان شمالي در دوره هاي بعد فرو ريخته كه بازسازي شده است ؛ ولي تزيينات و كتيبه هاي آن در اين بازسازي اعاده نشده است ؛ و امروزه فقط در طرفين لبه هلالي طاق اين ايوان ، بخشي از ايوان ، كتيبه اي از دوره صفويان باقي است . در نيم قرن اخير ،كف اين ايوان با كاشي فرش شده است .
چنان كه گذشت ، درتقدم يا تاخر احداث بقعه شيخ عبدالصمد نسبت به بناي مسجد اختلاف نظر وجود دارد . اين بقعه ازاره اي كاشي هاي ستاره اي شكل داشه كه اين كاشي ها به سرقت رفته است . همچنين بر ديوار جنوبي اين بقعه محرابي از كاشي وجود داشته به كه نظر دونالد ويلبر ، احتمالا همان محرابي است كه اكنون درموزه ويكتوريا و آلبرت لندن نگه داري مي شود . بنا به اظهارات اهالي محل اين بنا تا پايان دوره صفويان وضع بسيار خوبي داشته است ودر حمله افغانها ويران شده است .
در سال 1375 شبستاني بر جاي خرابه هاي اين خانقاه احداث شده است . قسمتي از سر در خانقاه و تزيينات آن به مرور زمان فروريخته بود كه در دو دهه اخير مرمت شده است . امروزه سقف اين سردر با مقرنسي زيبا و كاشي هاي رنگارنگ پوشيده و كاشي كاري نماي خارجي آن بازسازي شده است .
