بخشی از مقاله
بررسی ساختار معماری مقبره های آرامگاهی در مازندران - نمونه موردی: مقبره ناصرالحق(آمل)
چکیده :
با ورود دین مبین اسلام به ایران، انقلاب عظیمی در زمینه های مختلف از جمله معماری و شهرسازی صورت گرفت. دستاوردهای معماری و شهرسازی ایران پس از اسلام، با تفکرات معماران مسلمان ایرانی پیوند خورد که حاصل آن در معماری و شهرسازی ایرانی دوره اسلامی در بیشتر شهرها و دوره های تاریخی خود نمایی می کند. بنابراین بناهای مذهبی( به عنوان مثال مساجد، آرامگاه ها، حسینیه ها، تکیه ها و بقاع متبرکه) از لحاظ تاریخی، مذهبی، اجتماعی، هنری همواره مورد توجه محققین قرار دارد. به علت تعدد بناهای آرامگاهی در منطقه مازندران و نیز شباهت ظاهری از لحاظ شکل و ساختار آنها و تفاوت در جزئیات کالبدی و کاربری بناها، در این مقاله سعی گردیده بررسی مختصری بر روی ساختار معماری مقبره های آرامگاهی در استان مازندران بالاخص مقبره آرامگاهی ناصرالحق در شهرستان آمل صورت پذیرد.
در گرد آوری داده های این مقاله از ثبت اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای و عکس برداری و مشاهده و مطالعات میدانی استفاده شده است.
واژگان کلیدی: ساختار معماری،معماری اسلامی،بناهای آرامگاهی،مقبره ناصرالحق
مقدمه:
ساخت مقابر در معماری دوران اسلامی به عنوان جلوه ای از باورها و آئین های مربوط به پاسداشت مردگان، توام با سایر بناهای مذهبی دیگر از جمله مساجد آغاز شد و تقریباً به موازات آن پیش رفت. شیوه های مختلف ساخت این مقابر از نظر ساختاری تحت تاثیر عوامل مختلف فرهنگی و مادی، راهی همگام با آیین ها و باورهای جامعه پیموده است. همانطور که هیلن براند اشاره می کند، مقابر آرامگاهی در نسج جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است و کمتر شهری در این کشور است که سهمی از چنین بناها نداشته باشد.در دوره اسلامی در منطقه مازندران تحولات سیاسی و مذهبی صورت گرفت به طوریکه از قرن سوم هجری،اسلام در طبرستان گسترش یافت که علت آن مهاجرت علویان به طبرستان بوده است. حضور سادات علوی و مرعشی در مازندران و ارج و قرب و نفوذ آنها در بین مردم، این منطقه را به پایگاه مذهبی شیعیان تبدیل کرد. به طوریکه پس از مرگ سادات و یا بزرگان دین و مذهب شیعه، آرامگاه هایی برای این اشخاص ساخته شد که آغازگر معماری آرامگاهی در منطقه مازندران و ایران شد.
1
تحولات سیاسی منطقه طبرستان موجب شکل گیری»رازی« در سبک معماری شد آغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بود اما در شهر ری پا گرفت و بهترین ساختمان ها در آن شهر ساخته شده ،این شیوه از زمـان آل زیار شروع شد و در زمان آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا کرد.]2[ یکی از تحولات معماری سبک رازی، رواج ساخت برج های آرامگاهی و میل ها ست باشد ]2[ از آنجا که آغاز کار شیوه رازی در مازندران بود معماری بومی منطقه مازندران متاثر از جریان فوق شد. بطوری که در حال حاضر در مازندران برج های آرامگاهی زیادی وجود دارد که در ظاهر از جهت شکل و ساختار شبیه هم هستند ولی در جزئیات کالبدی و کاربری تا اندازه زیادی متفقند و در دوره های مختلف اسلامی به وجود آمده اند.
از این رو، در این مقاله یکی از بناهای به جا مانده از آن عهد، واقع در شهرستان آمل دراستان مازندران که به » مقبره آرامگاهی ناصرالحق« مشهور است، به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شده و ساختار معماری در مقابر مازندران بلاخص مقبره ناصرالحق مورد بررسی قرار گرفته است.
موقعیت جغرافیایی آمل
آمل یکی از شهرهای مرکزی استان مازندران است که از شمال به محمودآباد از مشرق به بابل، از جنوب به دماوند و تهران و از مغرب به نور محدود میشود. مساحت آن 3185 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 67 متر و رودخانههراز از وسط آن میگذرد.این شهرستان از دو قسمت کوهستانی و جلگهای تشکیل شده که کوهستان قسمت جنوب و بخشی جلگهای شمال این شهرستان را تشکیل میدهد.
موقعیت جغرافیایی مقبره آرامگاهی ناصرالحق:
مقبره ناصرالحق مربوط به سده 9 ه .ق است و در آمل، محله پایین بازار، چاکسر واقع شده و این اثر در تاریخ 15 دی 1310با شماره ثبت 60 بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ملگنوف می گوید: گنبد ناصرالحق که یکی از سادات حسنی است در آمل قرار دارد، بهرحال این گنبد دارای چند درب ورودی و گنبدی مدور که در سابق دارای سرامیک الوان بود و هنوز تکه هایی از ان آثار باقی است.
ماخذ:نگارندگان ،2931
2
ملاحظات تاریخی مقبره آرامگاهی ناصرالحق:
گروهی از بزرگان اولاد علی بن ابی طالب به نام ائمه ی علوی یا زیدی در طبرستان (مازندران ) قیام کردند. حسن بن زید ملقب به داعی کبیر در سال 052 هجری قمری در آن ناحیه ظهور کرد و عده ای از جمله افراد ناراضی و دست نشاندگان خلیفه مانند طاهریان به حمایت از او برخاستند و او را تقویت کردند. داعی کبیر مردم را به طرف داری از خاندان علی (ع ) دعوت می کرد.ابومحمدحسن بن علی مشهوربه ناصرالحق (ناصرکبیر) ناصراطروش ، یکی ازبرجسته ترین دانشمندان وشخصیت های علوی تاثیرگذاردرتاریخ تشیع وایران است .وی که جدمادری سیدمرتضی وسیدرضی نیزمی باشد ازحکام برجسته علوی درشمال ایران بوده که شیعیان زیدی مذهب ازاوبعنوان یکی ازمهمترین امامان خودیادمی کنند.دانشمندان امامیه نیزهمواره ازاوبه عظمت یادکرده واغلب برامامی مذهب بودن اوتاکیددارندبدینگونه که شیخ طوسی اورایکی ازیاران امام دهم حضرت علی بن محمدالهادی (ع) دانسته است.ناصرالحق درسنه 032 ه ق درمدینه منوره ودرخاندان علم وسیادت دیده به جهان گشود.درجوانی پس ازحضورکوتاه مدت درعراق جهت یاری حسن بن زید ومحمدبن زید که یکی پس ازدیگری رهبری حکومت شیعه علوی طبرستان رابرعهده داشتندبه شمال ایران مهاجرت کردند.پس ازکشته شدن محمدبن زید درسنه 086 ه ق ناصرالحق به منطقه گیلان ودیلم مهاجرت کرده وبه مدت چهارده سال دراین نواحی به تبلیغ اسلام پرداخت ومردم گیلان ودیلم که تاآن مان هنوز اسلام رابطورکامل نپذیرفته بودندبه دعوت اوپاسخ داده ودرتشکیل مجددحکومت شیعی (علویان طبرستان)درشمال ایران یاریش دادند.
رواج دین اسلام در کناره بحر خزر از اواسط قرن سوم هجری مصادف با قیام داعی کبیر حسن ابن زید در آمل است، پس از وی برادرش محمد ابن زید معروف به داعی صغیر بر جای وی نشست. این دو برادر سرانجام سامانیان را در نبرد سختی با سپاه علویان از این سرزمین بیرون راندند،ناصرالحق یا همان ناصرکبیر مدتی در دستگاه داعی کبیر بود و زمانی که داعی صغیر به دست سامانیان به قتل رسید به دیلمان رفت و در آنجا به تعلیم و ارشاد دین اسلام پرداخت.در زمان او دین اسلام در طبرستان و گیلان به اوج خود رسید و از این جهت بیشتر مورخان او را موسس و بنیانگذار دین اسلام در دیار دیلم میدانند.[20] مداح با اشاره به حکومت ناصرالحق در آمل میگوید: سید ناصر سالها به ارشاد و ترویج دین و تدریس علوم مشغول بود تا زمانی که محمد بن صعلوک از سوی سامانیان به حکومت آمل و رویان میشود و مردمان این سرزمین ناصر را ترغیب به گرفتن طبرستان میکنند.
ملاحظا ت سیاسی مقبره آرامگاهی ناصرالحق:
با شروع حکومت علویان(250-316ه.ق) در طبرستان، ساخت آرامگاه بر مزار سادات و امامزاده ها نه تنها در منطقه زیر نفوذ سیاسی و نظامی آن ها، بلکه در مناطقی چون نجف و کربلا نیز آغاز گشت و در دوره حکومت آل بویه(333-447ه.ق) گسترش یافت [15] سنت آرامگاه سازی در دوره ی سلجوقیان نیز ادامه یافت؛ افزودن پیش تاق در بنای آرامگاه و استفاده از آجر به عنوان عنصر تزئینی از جمله ویژگی های معماری این دوره است . در دوره ایلخانی که نیمی از بناهای برپا شده را مقابر تشکیل می دادند، از الگوهای متداول عصر سلجوقی برای ساخت آرامگاه ها استفاده شد. محراب های گچی، تاق نماهایی با عمق زیاد در نمای بیرونی و گنبد دوجداره از جمله ویژگی های معماری این دوره است .[10] در دوره تیموری به ویژه در سده نهم ه.ق هرج و مرج های سیاسی موجب رواج شیوه های محلی و مستقل در معماری شد که نمونه های متعددی از آن در شمال ایران موجود است [16]
مقابر باقی مانده در خطه مازندران با پلان های مختلف، »نشانگر الگوی معماری آرامگاه های دوره تیموری است. مقابری که در این زمان ساخته شده و اغلب با پلان های چهار ضلعی، چند ضلعی و صلیبی دیده می شوند؛ ساختمان های چند ضلعی کمتر از بقیه
3
موارد در معماری آرامگاه های قرن 8 و 9 ه . ق وجود دارد. مقابر مربع شکل یک ورودی تزیین دار دارد. البته نمی تواند در تزئین با نوع چند ضلعی برابری نماید و لیکن نقطه مشترک اغلب آنها جلوخانی است که به صورت تاق در آرامگاه وجود دارد.[6]« بناهای این دوره و دوره های بعد تفاوتی اساسی با نمونه های مشابه آن در گیلان دارد: »نکته ی حائز اهمیت نوع گنبد یا سقف مخروطی است که در مقابر گیلان از نوع هرمی آن کاسته شده است و از این نظر تفاوتی اساسی با مقابر مازندران دارند. با مطالعه بر روی مقابر برجی مازندران غربی از لحاظ ویژگی های معماری و کتیبه های آن مشخص می-شود که مربوط به سال های 800 تا 950 هجری قمری یعنی به دوره ی سادات مرعشی مازندران تعلق دارند[7] «ل ف
ف
بناهای آرامگاهی
ف به طور کلی می توان مقابر را به دو گروه اصلی تقسیم کرد: الف: مقابر غیرمذهبی(بناهای آرامگاهی)
فب:مقابر مذهبی
آرامگاهها که به نظر میرسد وسیله ارتباط با گذشتگان و مفاخر ملی و مذهبی هستند باتوجه به اندیشهها و تفکرات ایرانیان میتوانند موجب قویترشدن ارتباط انسان با خدا شوندوتداعیگرنوعی راه ثواب برای ارضای نیازهای روحی و مذهبی باشند و چه بسیار آرامگاههایی که توانستهاند از نقش عملکردی خود پا را فراتر نهاده ، از مسجد پیشی گیرند و یا رابطه تنگاتنگی چه از نظر عملکرد با مسجد برقرار نمایند. این نوع بناها با نامهایی چون دخمه، مقبره، مدفن، آرامگاه، مزار، تربت، مشهد و ... توانستهاند پا به عرصه وجود بگذارند و تنها دلیل برپایی خود را نه تنها در قدرت فرمانروایان وحاکمان بلکه در بر قراری عقاید و سنت های حاکم میدانند و حتی توانسته اند آنقدر به بنیان خویش استحکام بخشند که فراسوی برخی دلایل جزئی علتی به غیر از ایده ها و مکاتب عقیدتی و مذهبی نمی تواند ریشه از بنیان آنها برکند [5]
به نظر هیلن براند، رشد آیین تشیع نقطه اوجی در همه این تحولات بود و رقابت روزافزون در به خاک سپردن مردگان در جوار مزار ائمه (ع) برای کسب فیض، باعث رشد بناهای آرامگاهی شد. وی در این باره می نویسد: »به دلیل فقدان بناهای باقیمانده از آرامگاه های قرون اولیه اسلام، نوشتن تاریخ درباره آنها سرسری و دشوار خواهد بود. با این همه، روشن است که رشد آیین شیعه،نقطه اوج در همه این تحولات بودل ف
ف
بررسی کالبدی و ساختار اصلی مقابر در مازندران:
شکل ،صفت اصلی و مخص یک فرم می باشدو فرم غالب و متاثر در شکل گیری مقابر در مازندران مربع است که به عنوان پلان دارای چهار ضلع مساوی و چهار زاویه قائمه و معرف خلوص و منطق است.در ساخت مقابر سطوح(کف،دیوارها و سقف ها) که فضا را می بندند و بازشوها دور تا دور بنا هستندو سطوع عمودی مقابر می توانند محدوده فضایی بین خودشان در سطح زمین را تعریف کنند. ف
در جدول زیر به عناصر تشکیل دهنده ساختمایه فضایی و شکل در مقابر مازندران اشاره میکنیم:
4
