بخشی از مقاله
نگرش به نور و رنگ در معماری مساجد، نگرشی عارفانه به توحید است. خداوند نور مطلق است، اوست نور آسمانها و زمین؛ در واقع نور در مساجد اسلامی با عبور از سطح شفاف و انعکاسی که با خود به همراه دارد، تاثیر زیادی در حس فضایی میگذارد و یکی از حیاتیترین عنصرها در معماری به شمار میرود. از سوی دیگر در معماری مساجد: کاشیکاریها، نقش برجستهها و شبکه پنجرهها، اسلیمیها و گچکاریها نگرش رنگ بدین موضوع را بیان میکند. این پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که آیا نور و رنگ در فضاهای مساجد - ایران - علاوه بر جنبهها و عملکردهای مادی دارای عملکرد معنوی نیز بوده است؟ بدین منظور با روش تحلیلی و همچنین مطالعات میدانی و کتابخانهای در دو مسجد شیخ لطفاالله و مسجد امام اصفهان به بیان مطالب پرداخته شده است؛ دستاوردهای این پژوهش گویای آن است که بهکارگیری و تاثیر نور و رنگ در این دو مساجد باعث شفافسازی و القای حالت عرفانی و ملکوتی در روح بنا شده است؛ آدمی به شوق وصل میکوشد و در رنگ، نور، طرح و نقش خویشتن خویش را مییابد. بنابراین رنگ را میتوان وابسته به وجود روشنایی و نور دانست. تاثیر نور و رنگ در روان شناسی محیط، آدمی را در درک بهتری از روابط متقابل انسان و محیط اطراف کمک میکند و محیط نقش اساسی را در شکلگیری احساس، ارزشها و توانمند ساختن افراد و گروههای مختلف ایفا میکند. در واقع معماران در مساجد سنتی، با بهره گیری خلاقانه از نور، رنگ و کاهش ماده و سبک کردن آن، موفق به پدیدار ساختن مفهوم آرامش در بیننده میشوند که منظور از آرامش، آرامشی فراتر از آرامش دنیوی است. این میراثی است که گذشتگان ما بدان دست یافته بودند و به ما انتقال یافته است.
از جمله عواملی که در روان شناسی محیط مورد بررسی قرار میگیرد، تاثیر عوامل فیزیکی مانند نور، رنگ و دما بر رفتار انسان است . از این میان با توجه به تاثیر زیاد نور و رنگ در فضا، شناخت مناسب آنها بسیار حائز اهمیت است. خاصیت رنگ در معماری هرگز بر استاد کاران ماهر این سرزمین پوشیده نبوده است؛ آنان به خوبی دریافته بودند ذوق،که قوه درک جمالش میدانستند، کیفیت عاطفی مرموزی بود که با آن میشد قلب و روح را برانگیخت، کیفیتی درونی که نیازمند ضوابط عینی هم بود و این مهم به خوبی با به کارگیری درست از رنگ محقق میگشت از سوی دیگر میتوان بیان کرد که نور اشکال معماری را ظاهر میسازد و حتی میتواند فضاهایی را که خودبهخود نسبت به فضاهای دیگر ترجیحی ندارند، امتیاز دهد و برخی فضاها را بر دیگر فضاها مرجح سازد تجلی این عناصر را در معماری مساجد اسلامی میتوان مشاهده کرد؛ که برای درک بهتر به بررسی نور و رنگ در مسجد شیخ لطفاالله و مسجد امام اصفهان به عنوان نمونه موردی پرداخته شده است.
اهمیت نور و رنگ در فضا
نورپردازی همواره بخشی تفکیک ناپذیر از محیط زندگی انسان را تشکیل میدهد و حدود 80 تا 85 درصد از تأثیر ما از جهان، از طریق ارتباط بصری با محیط حاصل میشود. بینایی نتیجه عملکرد چشم در پرتو نور است و ادراک ما از فضا وابسته به میزان روشنی آن است. از جانب دیگر »این عامل کیفیات احساسی دارد که ممکن است بر خلقیات افراد تأثیر بگذارد تزئینات در معماری و طراحی اسلامی با به کارگیری رنگهای متنوع همراه هستند؛ رنگهایی که با احساس و ادراک، اشتراک و ارتباط دارند. بدیهی است که چگونگی تأتیرگذاری انسان از رنگها ماهیتکاملاً روانی داشته و به طور غیرمستقیم در هنجارها و واکنش ها، عکس العمل ها و رفتارهای مؤثر میباشد.
نور در معماری اسلامی
معماری اسلامی در ایران تأکید ویژهای بر نور دارد. این معماری، همواره باز تابندهی مکان مقدس، حیات و حضور نور است و بر روح آدمی تأثیر میگذارد. برای مثال، فضای درون مسجد،اساساً به نحوی ساخته شده است تا حضور خداوند را القا کند و فرد مؤمن از هر سو خود را در احاطهی این حضور ببیند، که: واالله من ورائهم محیط. حضور الهی در معماری اسلامی یا به صورت مساجد یکدست سپید و سادهی نخستین که فقر و سادگی آنها یادآور غنی مطلق است جلوه گر میشود، یا در قالب نماها، طاقها و گنبدهایی که ماهرانه رنگ آمیزی شدهاند و در توان و هماهنگی خود، گویی تجلی وحدت در کثرت و بازگشت کثرت به وحدت را بازگو میکنند هنر اسلامی عنصر نور رااساساً به عنوان تمثیلی از جلوهی وجود مطلق به کار میگیرد. شیخ اشراق خداوند را نورالانوار می خواند و معتقد است که آسمان و زمین از نور خداوند به وجود آمده و موجودات به نسبت قرب به نور از وجود بهرهمند هستند. از این دیدگاه نور به عنوان مظهر و نماد وجود در فضای معماری اسلامی تلقی میشود. آیینه کاری و بهره گیری از موزائیکها یا رنگ طلایی و فیروزه ای برای گنبدها و تزئین مقرنسها و نقوش، بیانی از قاعدهی جلوه گری نور نیز میباشد.
رنگ در معماری اسلامی
در سنت اسلامی، رنگ اصولا از دیدگاهی مابعدالطبیعی در نظر گرفته میشود، چیزی که ناظر بر دوگانگی نور و ظلمت در حد امکانات همیشگی مضمر در عالم مثل - یا اعیان ثابته - است. عالم رنگ خالی از تضاد نمی تواند باشد. در فرایند تعین از اول به آخر بود که جهان ظاهر گردانده شد و تنها با بازگشت از آخر به اول آدمی قادر به یافتن باطن است. رنگ، در حد تجسمی از بیرنگ، به مدد همین روشنیاش وسیلهای میگردد برای انسان سنتی تا به مقام جمع رسد. روانشناسی رنگ در معماری از اهمیت بهسزایی برخوردار است؛ چرا که رنگها با تأثیر بر روح و روان آدمی، موجب تغییر رفتار وی میشوند و این تغییر نه تنها به تحول در خصوصیات و شخصیت افراد منجر میشود، بلکه فعالیت و عملکرد فرد را نیز در محیطی خاص متأثر میسازد ولی این ویژگی در معماری اسلامی مصداق نمییابد؛ چرا که حتی در بی رنگترین شرایط هم شیوه های آجرکاری و آجرچینی و نحوه تابش نور خورشید تولید سایه های رنگین میکند و نوعی رنگ را به وجود می- آورد. جدایی ناپذیری رنگ از شکل و این حقیقت که رنگ جزء طبیعی و لاینفک زندگی، معماری و هنر است، گاه سبب پذیرش معانی متفاوت برای رنگ در معانی مختلف شده است. ولی در هر صورت، در تمامی دورههای تاریخ و در همه نقاط جغرافیایی، رنگ چه در مکان داخلی و چه خارجی با اصول معینی استفاده شده است در رابطه با چگونگی به کارگیری رنگها و اصول مربوط به آنها، باید گفت که به کار بردن یک دست رنگها در سطوح کوچک و بدون سایه روشن موجب افزایش تأثیرگذاری رنگها در انسان میشود.
نور در مساجد ایران
مساجد اسلامی ایران به شیوهای طراحی شدهاند که معماری خاصی را در مقابل نور دارند. تعیین موقعیت مساجد از جنبههای زیبایی شناختی و کارکردی مهم بوده است. نشان دادن غروب و طلوع آفتاب برای یادآوری زمان نماز از کارکردهای روشنی روز بود. با استفاده از فضاهای باز و روزنههای اطراف گنبدهای مساجد یا با استفاده از کاشیهای بازتابنده در داخل و خارج، میزان نفوذ استقرار روان انسانی باشد که جوهر او نیز ریشه در عالم نور دارد، عالمی که جز عالم روح نیست نور به عنوان مظهر وجود در فضای مسجد افشانده میشود تا تبیین کننده هندسه آیینی آن باشد. حجم فضا در نورپردازی معماری ایرانی اسلامی حائز اهمیت است. در این حجم فضایی و پوشش غیر هم سطح، انعکاس منابع نور بر سطوح با رنگ های یکسان، طیف های رنگین با سایه روشن های گوناگون ایجاد میکند و فضا و محیط را با درجات رنگین متکثر از سیر تا روشنی تلالو و جلوه هایی بی انتها مینمایاند و از هر زاویه دیدی، این جلوه گری ظهوری نو می یابد. نور پردازی در شبستان مسجد، در خدمت فضاسازی طراحی شده به گونهای که به ایجاد سایه روشن در مناظر دید انسانی کمک شایانی میکند.
تاثیر رنگ در فضاسازی
تاثیر رنگ در معماری اسلامی، انکار ناشدنی است و از اهمیت و گستردگی معنایی زیادی برخوردار است و یکی از عوامل و مولفه های مهم در فضاسازی معنوی و روحانی مسجد میباشد. رنگ ها علاوه برآثار و ابعاد عرفانی از نظر روحی و روانی نیز اثر داشته و سبب نشاط و یا خمودگی می گردد. رنگ در روان انسان، حالتی متناظر با واقعیت کیفی و سمبلیکشان ایجاد میکند. رنگ و هارمونی آن که البته همنشین بی بدیل نور است در همه هنر های ایرانی و اسلامی، نقشی تعیین کننده دارد. در هنر اسلامی ایرانی، از رنگ ها به صورت خردمندانه ای استفاده میشود و این استفاده با آگاهی از معنای سمبلیکی هر رنگ و واکنش
