بخشی از مقاله
ساري
موقعيت جغرافيايي
ساري مركز استان مازندران ، از شمال به درياي خزر ، از جنوب به سلسله جبال البرز و استان سمنان ، از مشرق به نكا و بهشهر ، از مغرب به شهرستان‌هاي قائمشهر ، جويبار و سوادكوه منتهي مي‌شود. اين شهرستان داراي وسعتي بالغ بر 3922 كيلومتر مربع و در 53 درجه و 5 دقيقه طول جغرافيايي و در 36 درجه و 4 دقيقه عرض جغرافيايي قرار دارد. ساري داراي آب و هواي معتدل و مرطوب است. شهرستان ساري از نظر ناهمواري به دو قسمت كوهستاني كه به رشته‌كوه‌هاي البرز ختم مي‌شود از مهم‌ترين ارتفاعات آن كوه خليفه و كوه سفيد هستند. پوشش گياهي در ارتفاعات بلند به صورت چمنزار و مراتع بوده و به دنبال آن پوشش جنگلي متراكم با انواع درختان پهن برگ كه در كمربند‌هاي مختلف كوهپايه‌هاي كم ارتفاع گسترش دارد و سپس به اراضي مزروعي و باغ‌هاي جلگه‌اي ختم مي‌شود.
پيشينه تاريخي :
ساري مركز تبرستان در سير پرفراز و نشيب تاريخ ايران همچون نگيني سبز در ديار اسطوره‌ها خاطرات تلخ و شيرين را به گواه فرهنگ و تاريخ استوارش همراه كرده است. وجود تپه‌هاي با ارزش دوران پيش از تاريخ ، تاريخي و اسلامي ، قلعه‌هاي كهن و عمارت‌هاي شگرف ، ساختمان‌هاي با عظمت ، حمام‌هاي قديمي ، آب انبارها و تاسيسات با شكوه مقر اسپهبدان در بخش دو دانگه اين شهرستان ، وجود دانشمندان و هنرمندان بزرگ منبت كار چون استاد احمد نجار ساروي ، استاد حسين بن احمد ساروي ، استاد محمد بن استاد حسين ساوري كه شاهكارهاي كم نظير منبت كاري را در ايران و مازندران در عصر تيموري به يادگار گذاشته‌اند ، هويت تاريخي شهر «زادراكرتا» كهن يا ساري كنوني را تشكيل مي‌دهند.
زادراكارتا ،تامبراكس ، سارويه و ساري واژه‌هايي هستند كه زمان هخامنشيان تا روزگار ما به ساري كنوني اطلاق مي‌شده است. كشف بي‌شمار ظروف سفالي و فلزي از هزاره‌هاي گذشته و همينطور كشف سكه‌هايي با علامت (TAM) كه از روزگاران اشكاني به جاي مانده تا كشف ظروف فلزي عصر ساساني در ساري گواه اين مطلب است كه ساري كنوني قبل از زمان ساسانيان شهري آباد و از مهم‌ترين شهرهاي تبرستان و مركز حكومتي آن بوده است. اگرچه برخي محققين بنياد شهرساري را از اقدامات فرخان بزرگ مي‌دانند ، ولي با مرور تاريخ مازندران مي‌توان باور داشت كه ساري كنوني بر روي ويرانه‌هاي شهري ساخته شده كه از قرون ما قبل از اسلام مركز ايالت شمالي ايران بوده است.
برج رسكت
برج رسكت با نقشه مدور در بخش دو دانگه شهرستان ساري و در محدوده حكومتي اسپهبدان باوندي سر بر آسمان مي‌سايد. اين بنا هم به عنوان مقبره يكي از شهرياران آل‌باوند (احتمالاً هرمزد) و هم به عنوان ميل راهنما ياد شده است. از جمله ويژگي‌هاي اين بنا علاوه بر تاريخ معماري و تزيينات آجري، كتيبه تزييني آن است كه به خط كوفي مشجر در بدنه بنا مشاهده مي‌شود. اين برج متعلق به اوايل اسلام و از اولين بناهاي اسلامي در خطه شمال ايران است.
برج مقبره‌اي امامزاده عباس ساري
اين بنا در محله آزاد گله و در شرق رودخانه تجن واقع است. برج متعلق به قرن نهم هجري قمري و مدفن سه تن از سادات است. ساختمان اصلي مقبره داراي نقشه هشت ضلعي است و با گنبد رك دوپوش ساخته شده از تزيينات مهم اين مجموعه علاوه بر تزيينات معماري ساختمان برج مي‌توان به كاربرد تزيينات منبت كاري بر روي در و صندوق آن اشاره كرد. منبت كاري زيباي صندوق چوبي آن از كم نظير‌ترين يادگارهاي به جا مانده عصر تيموري در مازندران است. اين صندوق توسط شمس‌الدين احمد نجار ساروي ساخته شده است.
برج آرامگاهي امامزاده يحيي
اين بنا در مركز شهر ساري قرار دارد. برج بر روي قبور يحيي ، حسين و خواهرشان سكينه ـ از فرزندان مير قوام‌الدين مرعشي ـ با نقشه مدور و گنبد دوپوش كه پوشش خارجي آن به شكل رك يا هشت ترك است ، ساخته شده است. از تزيينات اين بنا مي‌توان به قرنيس‌هاي سينه كفتري و طاق‌هاي تزييني اشاره كرد. تزيينات وابسته به معماري اين برج آرامگاهي ، در ، نورگير و صندوق منبت كاري شده آن است كه مورد اخير با دو شيوه نقاشي روغني (لاكي) و هنر منبت كاري تزيين گشته كه احتمالاً مي‌توان آن را از اولين نمونه‌هاي باقي مانده نقاشي چوب در ايران نام برد.
برج آرامگاهي سلطان زين العابدين
اين بنا در مركز شهرساري در كنار برج امامزاده يحيي و متعلق به قرن نهم هجري است. در داخل اين بنا قبر سلطان زين‌العابدين مرعشي و چند نفر ديگر از نوادگان مدير قوام الدين مرعشي قرار دارد. برج مذكور با نقشه مربع و گنبد رك و به صورت دوپوش ساخته شده است. قسمت‌هايي از كاشي آبي فيروزه‌اي در قسمت داخل و بيروني بنا باقي مانده كه حكايت از كاربرد فراوان آن در بناهاي عصر تيموري مازندران دارد. صندوق چوبي منبت كاري شده از ديگر تزيينات وابسته به معماري اين بنا بوده كه در جريان آتش سوزي دهه‌هاي گذشته دچار آسيب ديدگي شديد شده است.
برج آرامگاهي امامزاده صالح مرزرود
اين برج در 15 كيلومتري شمال شهرستان ساري و در شرق بلوار ساري ـ دريا ، كنار رودخانه تجن قرار گرفته است. بنا با نقشه مربع و داراي گنبد رك (هشت ترك) و به صورت دوپوش ساخته شده است. علاوه بر تزيينات خارجي بنا ، تزيينات منبت كاري درها و صندوق آن از جمله شاهكارهاي هنري عصر تيموري به شمار مي‌رود.
برج امامزاده ابراهيم قاسم خندق
برج آرامگاهي امامزاده قاسم در شمال غرب شهرستان ساري و در غرب روستاي عيسي خندق قرار دارد. با توجه به متن كتيبه صندوق كه در گذشته قرائت شده بنا متعلق به قاسم از نوادگان موسي‌بن جعفر بوده كه به غلط رايج از آن به عنوان امامزاده عيسي نام مي‌برند. برج داراي نقشه كروي شكل بوده كه با ايجاد منطقه انتقالي گنبد هشت ترك (رك) در بخش خارجي بنا و با پوشش كروي دوم در بخش داخلي شكل گرفته است. در ورودي بنا و در ضلع شرقي منطقه مياني بدنه بنا فرو رفتگي‌هاي مستطيل شكل وجود دارد كه در داخل بعضي از آنها كاشي‌هاي آبي رنگ دوره تيموري خودنمايي مي‌كند. از تزيينات اين بنا مي‌توان به آجر كاري سينه كفتري ، تزيينات طاسي شكل كه به صورت نيم دايره اجرا شده‌اند و كاربرد كاشي‌هايي با تزيينات هندسي بر روي آن اشاره كرد. در روي كتيبه‌هاي صندوق ، نام امامزاده قاسم ، نام نجار (استاد شمس‌الدين بن محمد دين توزاد) و تاريخ 856 هـ .ق نوشته شده است.
برج آرامگاهي درويش فخرالدين گلما
اين بنا در مركز روستا گلما از بخش مياندورود ساري واقع است. برج داراي ويژگي‌هاي معماري برج‌هاي مقبره‌اي عصر تيموري است كه در سراسر قلمرو شمالي ايران نمايان هستند. برج آرامگاهي درويش فخرالدين با نقشه چهارضلعي و گنبد هشت ترك (رك) در عصر تيموري با مصالح آجر و گل و آهك ساخته شده است. تزيينات سينه كفتري و طاسي شكل به همراه كاشي كاري بوده كه در قسمت فرورفتگي‌هاي مستطيل شكل بنا قرار گرفته ، از جمله آرايه‌هاي تزييني اين بنا را تشكيل مي‌دهند. اين برج در سال‌هاي گذشته مرمت شده است.
شاطر گنبد
برج آرامگاهي شاطر گنبد در جنوب شرق روستاي بالادزا و در حاشيه غربي رودخانه تجن واقع است. اين بنا داراي نقشه چهار گوش و گنبد دو پوش است كه پوش بيروني آن به شكل هشت ترك (رك) بوده و بر بالاي بناي مربع شكل قرار دارد. از جمله تيينات اين بنا تزيينات سينه كفتري است كه در منطقه انتقالي بدنه به گنبد قرار دارد. در اضلاع مختلف بدنه بنا فرورفتگي‌هاي متعددي قرار گرفته كه با توجه به نمونه‌هاي مشابه ، اين بخش ها داراي كاشيكاري بوده‌اند. بناي شاطر گنبد داراي مشخصه معماري بناهاي تيموري مازندران است.
برج آرامگاهي امامزاده علي‌اكبر
اين بنا در روستاي اوسا از دهستان داراب كلا بخش مياندورود ساري قرار دارد. بنا داراي نقشه چهار ضلعي است و با طرح فيلپوش‌ها در منطقه انتقالي ، گنبدي هشت ترك (رك) با پوشش داخلي كروي ايجاد كرده‌اند. بناي مذكور در دوره تيموري و با مشخصات معماري اين دوره ساخته شده است. در قسمت بيروني بنا در هر يك از اضلاع يك عدد طاق‌نما قرار گرفته كه در قسمت مياني طاق نماها نورگيري براي روشنايي تعبيه شده است. تزيينات سينه كفتري اين بنا كه در هر قسمت به سيزده عدد مي‌رسد به صورت اجركاري نمايان است. بخش داخلي بنا داراي طاقچه‌ها و طاق‌نمايي تزييني بوده كه با گچ‌كاري ساده تزيين شده است. در بخش شرقي بنا ، ساختمان الحاقي مسجد به صورت مستطيل قرار دارد.
آمل
پيشينه تاريخي آمل
واژه آمل كه گونه پهلوي آن آموي است ، برگرفته از قبيله باستاني آمردها يا آماردهاست كه قومي نيرومند و جنگ جو بوده و ناحيه فعلي آمل را به عنوان مركز خود انتخاب و نام خود را بر آن نهادند. بعدها واژه آمادرها به سبب كثرت تلفظ به آملد و آمرد و آمل ناميده شد. نخستين باري كه در تاريخ ايران نام آماردها به ميان مي‌آيد در روزگار اقامت اسكندر در هيركانيا ـ گرگان ـ است. در دوران اسلامي با توجه به گزارش بلاذري در فتوح البلدام و ابن رسته در الاعلاق النفيسه و اصطخري در كتاب مسالك الممالك آمل يكي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين شهرهاي مازندران محسوب مي‌شده است. ابن اسفنديار در تاريخ تبرستان آورده است كه : شهر آمل در سال 140 هجري به دست مسلمين افتاد. مقدسي نيز از بيمارستان و مسجد قديمي و مسجد نوشهر آمل ياد نموده است. در كتاب حدود العالم ، آمل شهري عظيم ذكر شده است. توماس هربرت در قرن 11 هجري قمري از زيبايي شهر آمل و پل مجلل دوازده دهنه آن نام برده است. ويليام ريچارد هولمز كه در سال 1260 هجري قمري از آمل ديدن كرده بود ، مي‌نويسد : شهر آمل در اثر بيماري طاعون خالي از سكنه شده بود. با توجه به پيشينه تاريخي آمل بايد اعلام داشت كه اين شهر حداقل از دوره ساساني تا دوره مغول پايتخت مازندران بوده و سكه‌هايي نيز با ضرب آمل در زمان ساساني كشف شده است. آمل در گذر تاريخ هر چند كه از تندبادهاي حوادث روزگار بي‌بهره نبوده ، اما امروز هم يادمان‌هاي تاريخي آن مبين مجد و عظمت آن در گشته است.
كليات جغرافيايي
شهرستان آمل از شمال به شهرستان محمود آباد از شمال شرقي به شهرستان بابلسر ، از مشرق به شهرستان بابل ، از جنوب به استان تهران و از مغرب به شهرستان نور محدود و در 52 درجه و 21 دقيقه طول و 36 درجه و 24 دقيقه عرض جغرافيايي قرار دارد. مساحت اين شهرستان حدود 3211 كيلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح درياهاي آزاد 79 متر و داراي سه بخش مركزي ، لاريجان و دابودشت است. براساس سرشماري سال 1375 آمل داراي 297743 نفر جمعيت است و آب و هواي آن با توجه به نزديكي دريا و وجود جنگل و كوه به دو نوع معتدل خزري مرطوب و كوهستاني تقسيم مي‌شود.
بخشي از اين شهرستان كه در نواحي جلگه‌اي قرار دارد داراي آب و هواي معتدل و مرطوب و بخش كوهستاني آن داراي آب و هواي معتدل و سرد است. بام بلند ايران ، قله سترگ دماوند با ارتفاع 5671 متر در جنوب اين شهرستان قرار دارد. رودخانه هراز كه نام كهن آن هرهز است به طول 150 كيلومتر يكي از رودهاي مهم و پر آب آمل و استان مازندران است. از محصولات عمده كشاورزي اين شهرستان برنج را مي‌توان نام برد. باغداري ، كشت غلات ، صيفي جات و پرورش گل‌هاي زينتي و گياهان دارويي نيز در منطقه رواج دارد. دامپروري و پرورش زنبور عسل و توليد ماهي‌هاي سردآبي و گرم آبي نيز با توجه به وضعيت اقليمي آمل در خور توجه است. مناطق كوهستاني با برخورداري از معادن گوناگون نقش مهمي در اقتصاد اين شهرستان دارد. از صنايع دستي مهم اين سامان نمد مالي ، پارچه بافي ، گليم بافي ، جاجيم بافي ، حصير بافي و لاك تراشي قابل ذكر است.
گنبد ناصر الحق
بقعه متبركه حسن ابن علي الناصر الحق كه در تاريخ 25 شعبان سال 304 هجري در آمل وفات يافت ، در محله پايين بازار و در محدوده شهر قديم آمل قرار دارد. اين مزار محل زيارت شيعيان چهار اماميه سراسر جهان به ويژه زيديه كشور يمن است. بناي اوليه آن با توجه به متون تاريخي از ميان رفته و بناي فعلي در قرن نهم هجري قمري توسط فرزندان ميرقوام الدين مرعشي ساخته شده است. مقبره ناصر الحث بنايي است چهار ضلعي كه در نماي بيروني چهار گوشه بنا را با چهار گوشواره پر كرده و پايه‌اي هشت ضلعي براي گنبد رك هشت وجهي به وجود آورده‌اند. آبريز بام بر روي دوازده عدد قرنيس سينه كفتري و ميان هر دو قرنيس نيم دايره تزئيني است. چهار نبش بنا را پخ نيم دايره زده‌اند. اين بنا كه در اثر مرور زمان به شدت آسيب ديده بود توسط ميراث فرهنگي مازندران و با همكاري‌هاي مستمر فرمانداري ، اوقات و شهرداري آمل مرمت ، باز پيرايي و ساماندهي شد.
بقعه سيد سه تن (مير حيدر آملي)
اين بنا در محله پايين بازار و در محدوده شهر قديم آمل قرار دارد بنايي است هشت ضلعي و برفراز آن گنبدي دو پوش با نماي خارجي رك هشت وجهي تعبيه شده است. با توجه به متون تاريخي ، اين مكان مدفن ابوالقاسم پسر ابوالمحاسن الروياني است كه در قرن ششم بنا شده و بعد در قرن نهم هجري قمري نيز سه تن از سادات مرعشي در آن مدفون گشتند. باني اين بنا به استناد كتيبه موجود سيد عزالدين بن سيد بهاءالدين آملي است. اين بنا و محوطه وسيع آن توسط ميراث فرهنگي مازندران و با همكاري‌هاي فرمانداري ، اوقاف و شهرداري شهرستان امل مرمت ، بازپيرايي و ساماندهي شد.
بقعه شمس‌آل رسول (آتشكده)
اين بنا كه در محله پايين بازار آمل قرار دارد ، متعلق به قرن نهم هجري است و به نسبت ساير بناهاي اين دوره از وسعت قابل ملاحظه‌اي برخوردار است. ساختمان اين بقعه شامل بدنه چهار گوشه و برج مخروطي است و قسمت فوقاني بدنه داراي قرنيس‌هاي آجري و در فاصله هر دو قرنيس يك نيم دايره تزييني كاشيكاري است.
بقعه امامزاده ابراهيم
اين بقعه در داخل شهر و در بلوار طالب آملي قرار دارد. بناي آن چهار گوشه است و گنبد هرمي شكل ، هشت وجهي بر فراز آن تعبيه شده ، داخل بنا در قسمت فوقاني بدنه داراي اشعار و گچبري‌هاي ظريف از نقوش اسليمي است ، در وسط صحن صندوق چوبي منبت كاري شده‌اي قرار دارد كه به استناد كتيبه آن اين مكان مدفن امام زاده ابراهيم (ع) و برادرش يحيي و مادرشان مي‌باشد. بناي اين بقعه در ماه شوال سال 925 به اتمام رسيد. بانيان آن خواجه نامدار بن درويش حاجي كفشگر و عبدالله بن شاه حسين قاضي طبرستان بوده‌اند و سازنده صندوق محمدبن حسين نجار ساري است. با توجه به متون تاريخي 72 تن از اصحاب امام زاده ابراهيم در بيرون مقبره آن به خاك سپرده شده‌اند.
