بخشی از مقاله
چکیده:
هرقومی به تناسب زندگی ،کار و نحوه ارتباط اجتماعی با سایر اقوام دارای نگرشی خاص نسبت به شیوه زیست خود می باشد و در وادی فرهنگ برای خود حماسه هاو اسطوره هایی دارد که برای آن ملت قابل احترام ومقدس است مبنای اصلی این تحقیق، نقوش مورد استفاده در دست بافته های ترکمن از جمله پوشاک .فرش و زیورآلات می باشد وحدود این پژوهش ترکمن های ساکن استان گلستان می باشد.قوم ترکمن ،سرشار ازغنای هنری ، که از چندین سال پیش تاکنون در این ناحیه ساکن شده اند و قدمت تاریخی دارند.این قوم دارای آداب و سنن و فرهنگ خاص خود می باشد که این فرهنگ و سنت در آثار هنری آنها نیز نمود پیدا کرده است. ،ترکمنها نیز همانند سایراقوام وجوامع بشری دارای سمبلهای خاص خودهستند.
روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است وبخشی از اطلاعات از طریق مطالعات کتب مرتبط در زمینه پوشاک، جواهرات وفرش ترکمن انجام شده در جهت شناخت جز به جز نقوش بکاررفته در هنر دستی ترکمن از جنبه معنایی و مفهومی آن. این پژوهش همّ خود را در بررسی محتوایی قرار میدهد و تلاش میکند از طریق فرم به بطن معنای نهفته در نمادها پی ببرد.این مقاله به دنبال پاسخ به این سؤالات است که چگونه میتوان باریشه یابی نقوش ترکمن درتبیین هویت ملی در فرهنگ بصری کشورمان کمک کرد؟هداف این پژوهش ریشه یابی نقوش در جهت خوانش فرهنگ ترکمن و شناساندن آن به دیگران برای جاودانه ماندن هنر بومی ایران است که با بی توجهی درلابلای گذر زمان رو به فراموشیست.
واژگان کلیدی : نقوش ترکمن ، فرش ترکمن ، پوشاک ترکمن ،زیورآلات ترکمن
.1مقدمه
یک اثر هنری در واقع مجموعه ای است از هزاران سال تطابق انسانها، محیط، فرهنگ، زیباشناسی و سرمایه ای است از تجربیات هزاران ساله حیات در یک اقلیم و یا نگرش مادی و معنوی به کاربری همان اثراست و همینچنین نگرشیست که هنرمندان از ماده و طبیعت پیرامون خود می طلبند و سبب خلق اثر در بستر زمان، فرهنگ و مکان گشته است.در واقع توجه به ماهیت نهفته در آثار هنری ، می تواند در شکل دهی به ماهیت فرهنگی اقوام نقش حیاتی داشته باشد. از آنجاییکه ارزشها و وجوه گوناگون اثر هنری، بواسطه سنت، فرهنگ و شرایط خاص هر قوم نیز در هر عصر تغییر می یابد. بنابراین برای شناخت هنر کاربردی هر اثرهنری بایستی ماهیت خلق اثر را در بستر زمان، فرهنگ و مکان خلق شده آن جستجو کرد.
مثلاًدر نقوش ترکمن، نگرش انسان به محیط اطراف خود و طبیعت است و حاوی جلوه های تصویری غنی از میراث فرهنگی بسیار کهن در قبل از تاریخ است. شهرت و آوازه ی نقشمایه های ترکمن اقصی نقاط عالم را در نوردیده و باعث شگفتی محققان است. این نقوش آینه تمام نمای زندگی فرهنگی قومی هستند که صحرا آنها را با طبعی دو گانه بار آورده است، به کار گیری این نقوش در هنر ترکمن بخاطر جایگاه خاص جانوران درفرهنگ ترکمن ها می باشد. که در پی گسترش اسلام و منع نمایش تصویر جانوران بافندگان این دستبافته ها، نقوش جانوری را کاملا هندسی و انتزاعی و بیشتر به صورت جای پای جانور در قالب گل استفاده شده است. این نماد های جانوری نشانگر باور ها، اعتقادات، وحکایتگر تقدیر،تحسین و روابط سازنده اجتماعی و بعضاً برای دفع شر و شیطان و اهریمن است.
این پژوهش سعی در معرفی باورهای اعتقادی ترکمن و بررسی و نمادپردازی نقوش در میان دستبافته های ترکمن از نظر ساختار و طرح راداشته است ومطالعه نقوش و ساختارهای هنری اقوام ایرانی باتوجه به وسعت و تنوعی که دارند کاری بس دشوار است تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی انجام شده وبا بررسی شکل نقوش، و نحوه چیدمان در نهایت به تجزیه و تحلیل و پردازش نتایج پرداخته شد.روش تجزیه وتحلیل داد هها کیفی است و بر مبنای دید ه ها، شنید ه ها، مکتوبات بسیار محدود .در نهایت نقوش، در چهار گروه جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، عقاید و باورها، ابزار کار و ادوات جنگی گرو ه بندی شدند.هدف از انجام این تحقیق شناخت کامل نقوش ترکمانان است؛ همچنین تلاش میشود مفاهیم احتمالی نقوش و منابع الهام گیری جهت شکل دهی به نقوش را بیابد در راستای حفظ هویت فرهنگی که مهمترین عامل دوام و بقای یکملّت است ضروری می نماید.
.2قوم ترکمن
قوم ترکمن از اختلاط قبایل گوناگون ترکمان غُز در منقشلاغ و اُوسِت یورت - فلاتی در مشرق منقشلاق - و رشته کوههای بَلْخان و خوارزم و بعضی قبایل بیگانه ، در قرن هشتم و نهم به وجود آمد. ترکمنها گروهی از زرد پوستان آسیای میانه که به دلایل طبیعی و اجتماعی عمدتاً در کشور ترکمنستان ودر جنوب شرقی دریای خزرو بخشهایی از خراسان موسوم به ترکمن صحرا سکونت دارند. قلمرو ترکمنهایی که در آسیای میانه زندگی می کنند، به طور تقریبی ، از شمال به دریاچه آرال و فلات اُوسِت یورت ، از جنوب به رودخانه گرگان و کوههای شمال خراسان و مرزهای شمالی افغانستان ، از مشرق به آمودریا و از مغرب به دریای مازندران منتهی می شود.
مردم قوم ترکمن از چندین گروه تباری هستند: یموت ، گوگلان ، تکه سالور، ارساری، ساریق و چودور هستند که هر یک از این قبایل بزرگ هم به طوایف کوچک و زیر تیره ها تقسیم می شوند. آنان دارای جدی افسانه یی به نام اُغوذخان”“ هستنددر واقع اوغوز خان نیای مشترک آنان به شمار می آیدترکمنها. عمدتاً حنفی مذهب اند و طریقت نقشبندیه در میان آنها پیروان فراوانی دارد - لوگاشوا . - 102: 1359. ترکمن ها نیز همانند سایراقوام وجوامع بشری دارای سمبل های خاص خود هستند که این سمبل ها تنها ویژه ترکمن ها نیست بلکه به نسبتی درکل جهان می توان آن را به اقوام مختلف تعمیم داد. بسیاری را عقیده برآن است که ترکمن ها طبیعت گرا و طبیعت پرست می دانندکه حاکی ازعمق ارتباط این افراد با طبیعت است.
تاریخ قوم ترکمن از نظر اعتقادات دینی و مذهبی به دو دوره تقسیم میشود:
اعتقادات ترکمن ها تا قبل از ظهور اسلام متأثر از اعتقادات و تفکرات اجتماعی ماورالنهر چون بودایی و مانویت و در بعضی مناطق آیین »شامانیسم« وتفکرات شمنی مثل طبیعت پرستی و اعتقاد به آسمان بود . اعتقاد به ارواح، بخش بزرگی از اعتقادات ترکان شمن گرا را تشکیل می دادوبرای رهایی از ارواح خبیثه ، وسایل و طلسم های بسیاری است که زنان می پوشند تا خویشتن، فرزندان و خانه خود را با استفاده از آنها از شر ارواح رها سازند. - لوگاشوا، 1359 - 103: همچنین نشانه هایی از توتم گرایی مربوط به قرون هفتم و هشتم هجری در وسایل زندگی و آثار هنری عامیانه شان یافت می شودو می توان اشکال توتم را در نقش و نگار های نمد و گلیم و قالی ، و مخصوصاً بر نشانه قبر ها به صورت ساده شده دید، وپس از گسترش اسلام، ترکمن ها از اعتقادات خود نسبت به خورشید ، آتش و دیگر نیروهای طبیعی دست برداشته و به خدای یگانه اعتقاد و ایمان آوردند. ولی بسیاری از مسایل فرهنگی پیش از اسلام خود را حفظ کرده اند. - پوری، 1376، . - 159دراین دوران به دلیل نهی نمایش واقع گرایانه تصویر حیوانات ، تصاویربصورت کاملا انتزاعی در هنرهای ترکمن، بچشم میخورد.مطالعه .شناخت و بررسی شکل و هیأت نقوش به منزله »نماد« و واسطه ای که حاوی نوعی ارتباط روحی و روانی با نسل های قدیمیتراست نقش مهمی در راستای حفظ هویت فرهنگی که مهمترین عامل دوام و بقای یکملّت در شکوفایی فرهنگ و هنر میباشدایفا می نماید.
.3انواع نقوش به کار رفته در هنر ترکمن:
هنرهای سنتی ترکمن ها به دو دسته تقسیم می شود. یک دسته که به پوشاک و تولید و تهیه آن مربوط می باشد و شامل ابریشم بافی - پارچه بافی - ، سوزن دوزی - رودوزی سنتی - ، کاموابافی ، نواربافی ، قیطان بافی ، پوستین دوزی ، سکه دوزی - پول دوزی - ، حصیر بافی ، جاجیم بافی است و دسته دوم که هنرهای مستقل محسوب می شوند و شامل قالی بافی ، بافت گلیم و پلاس ، نمدمالی ، صنایع چوبی و صنایع فلزی می باشد . دامنه نقوش در عرصه هنر های سنتی ترکمن بسیار وسیع و گسترده است .که در این پژوهش برای نیل به مقصود که معرفی نقوش ترکمن و شناسایی کارکرد و ارزش هویت بصریشان درهنر معاصر در جهت حفظ هویت ملی وایجاد ارتباط و همبستگی با سایر اقوام ایران میباشد به اختصار به معرفی و تحلیل و بصری چند نمونه از این نقوش در پوشاک .فرش و زیورآلات پرداخته ایم .با مطالعه در نقوش بکارفته درهنرهای دستی ترکمن در حوزه پوشاک .فرش و زیورآلات میتوان این نقوش
