بخشی از مقاله
معماری اسلامی و نيكلاي ماركف
نيكلاي ماركف درسال 1882 در تفليس به دنيا آمد تحصيلات متوسط را در تفليس گذراند او تحصيلات عالي خود را در دانشگاه سنت پترزبورگ در دو رشته معماري وزبان فارسي گذراند. دانشگاه سنت پترزبورگ يكي ازمراكز شرق شناسي درروسيه به شمار مي رفت كه زبان ها ،وتاريخ مشرق زمين از مواد ورشته هاي تحصيلي آن محسوب مي شدند.
اوج فعاليت هاي ساخت درايران درسال هاي 1307 تا 1313 برساختمان هاي عمومي وخدماتي ازقبيل واحدهاي آموزشي ،اداري، حكومتي ،نظامي ، وفضاهاي شهري ازقبيل باغِ ملي ، ميدان مجموعه هاي اداري ،وخيابان متمركز است. دراين دوره عملكردهاي نويني مطرح مي شوند كه قبلاً درايران سابقه نداشتند. درتجارت معماري ايران امكانات محدودي به منظور جوابگويي به اين نيازها وجود داشت كه به راحتي با روش ها والگوهاي غيرمحلي ازقبيل معماري كلاسيك قابل جبران بود. به اين ترتيب نياز به عملكردهاي نوين، راه حل هاي آزمايش شده درتجارب جهاني را به دليل غيبت راه حل هاي داخلي در طرح ساختمان هاي اين مراكز مطرح كرد واشاعه داد.
معماري آرت دكو ازسبك مدرن وحتي آينده نگر گرفته تا سبك هاي تاريخي اروپا وروش هاي معماري باستاني ماياها و... را مورد استفاده قرارداده است. گزينش آزادانه دراين روش امكان استفاده ازآن را در ايجاد معماري هماهنگ با فرهنگ هاي مختلف فراهم كرده است. همين ويژگي توانسته آن را دراقصي نقاط جهان توسعه دهد و شخصيت هاي محلي را درتركيب با معماري تاريخي كشورهاي اروپايي يكجا ارائه نمايد. ارائه تعريف هاي دقيق تر از اين شيوه در سال 1925 (1304 ش) درنمايشگاه پاريس ومقارن آن با ساخت مدرسه البرز، دربررسي معماري ماركف بسيار قابل توجه است.
مدرسه البرز اولين كار موثر وشناخته شده معمار است كه گرايش اورا در استفاده ازمراجع دوره اسلامي وصفوي مطرح مي كند ونماينده جهشي درمعماري اين دوره است.
درطرح بناهاي ماركف تداومي دراستفاده ازفن آوري هاي موجود ودردسترس مشاهده مي شود. آجر وكاشي ،ديوارهاي باربر و..... ازآن قبيل اند. دركنار اين جريان ،روش هاي جايگزين درنقش كاشي وآجرتراش وحتي روش هاي فني درساخت قوس هاي تيز،برگرفته ازتجارب مرمت آثار باستاني ،درساخت بناهاي او كاربرد گسترده اي دارند.
استفاده ازفن آوري نوين درمقايسه با ساير فعاليت هاي ساختماني اين دوره ازقبيل پل سازي وراه آهن ،دركارهاي ماركف كمرنگ تر است. دركارهاي او فن آوري هاي محلي ارجح هستند. با اين وجود وبه خصوص درساخت سالن هاي توليد كارخانجات ،استفاده ازمقاطع آهن واتصالات پيچ ومهره اي وكف هاي سبك قابل توجه اند.
نيكلاي ماركف درطول دودهه اول قرن ازمعدود معماران پيشگام محسوب مي شود كه توانسته شيوه هاي اصيل معماري دوره صفوي را درتركيب هاي متناسب وموزون با نيازهاي طراحي موسسات تمدني جديد هماهنگ سازد. علاقه اوبه سرزمين ايران ،استفاده او از گرايش هاي معماري آرات دكو درشرايط روز وهماهنگي آن با جريانات بين المللي ،امكان رشد واشاعه روش كاراو را فراهم آورد.
مراجع معماري دوره اسلامي وصفوي
ماركف از جمله معماراني است كه توانسته با گرايش به معماري دوره اسلامي وصفوي ،بناهايي با شخصيت هاي مستقل طراحي كند. روش هاي شخصي اودر به كارگيري اين شيوه عمدتاً درمراكز آموزشي ازقبيل مدارس ابتدايي تا عالي تبلور يافته است. عملكرد نوين اين مركز احتياج به نقشه اي خطي داشت. دراين رابطه استفاده ازهندسه كلاسيك به لحاظ وجود مشتركاتي با هندسه معماري دوره اسلامي وصفوي ازقبيل تقارن ،ريتم ومحوربندي راه حل مناسبي بود. بناهاي آموزشي ماركف درهندسه وتركيب حجمي وهمچنين درنحوه ارتباط با فضاي پيراموني درزمره آثار كلاسيك محسوب مي شوند.
استفاده مارك ازمعماري دوره صفوي درعناصر وجزييات بنا است. درمدرسه البرز ودارالمعلمين عالي ،او مستقيماً ازايوان با تزيينات مقرنس وطاق هاي تيز همراه با لچكي هاي كاشي درورودي اصلي استفاده كرده است. درطرح هاي او بازشوها با قوس ايراني طراحي شده اند واستفاده ازكاشي وتزيينات آجري درآن ها كاربرد گسترده اي دارد. مراجع ماركف دراين گروه منحصر به دوره اسلامي وصفوي نيست واو با حفظ محوريت آن ها گزينش هايي ثانوي ازمراجع تاريخي اروپا ومراجع باستاني ايراني دارد. درمدرسه عالي فلاحت ودانشسراي مقدماتي به عنوان نمونه آثار معماركه رجعت كمتري به دوره اسلامي دارند، همچنان نقش كاشي ازتزيينات اصلي بنا به شمارمي رود.
مراجع تاريخي اروپا
ماركف درطرح بناهاي اداري وعمومي عمدتاً متوجه مراجع تاريخي اروپاست. بناهاي او دربرخي موارد با حذف چند جزء كه به صورت استثناء به كاررفته اند، مي توانند درزمره آرت دكو بين المللي محسوب ودرهرنقطه ديگري ازجهان ساخته شوند.
بناهاي اداري ماركف احساسي ازوقار، تسلط، والقاي حاكميت دارند وكاربرد عناصري ازقبيل برج هاي بلند ،تكرار اجزاء درنما، وتركيب هاي سه بخشي در جزئيات وهندسه درآن ها معمول بوده است.
مراجع معماري باستاني ايران
مراجع معماري باستاني ايران به عنوان گزينشي ثانوي دركارهاي ماركف به چشم مي خورد. در آثاري ازاو كه گرايش اصلي شان مراجع تاريخي اروپاست ، سهم استفاده ازمراجع باستاني افزايش مي يابد، واين به دليل تشابهات قابل توجه دراصول اين دو نوع معماري است. درساختمان پست استفاده ازرياضيات وهندسه درتركيب بنا وجوه مشتركي بين معماري تاريخي ايران واروپا محسوب مي شوند. درساختمان مدرسه البرز ،با وجود غلبه مراجع دوره صفوي واسلامي، ارجاعاتي به معماري قبل از اسلام وجود دارد وخط ممتدي دراين رابطه ملاحظه مي شود. به اين ترتيب اين بنا مي تواند بيان تجسم يافته اين اعتقاد باشد كه معماري دوره اسلامي درتداوم معماري دوره ساساني شكل گرفته است. اين نظر درهمان دوره متوسط آندره گدار باستان شناس ومعمار فرانسوي مطرح شده است.
بناهاي آموزشي
ساختمان هاي آموزشي، شامل مدارس ابتدايي تا عالي ،ازمهمترين ((موسسات تمدني جديد)) محسوب مي شوند كه دردودهه اول قرن حاضر،درگستره وسيع سرزمين ايران ودرمراكزشهري آن ساخته شده اند. دراين دو دهه ((وزارت معارف واوقاف وصنايع مستظرفه)) عهده دارطرح وايجاد مدارس بوده است. مجموعه اي ازمعماران ايراني وخارجي تحت نظرآندره گدار، باستان شناس ومعمارفرانسوي ،دربخش طراحي اين سازمان گرد هم آمده اند وماركف نيز نقش
موثري دراين مجموعه داشت . او به سرپرستي آندره گدار،دركنارمعماراني چون ماكسيم سيرو،درطرح وساخت بناهاي دانشگاه تهران ،موزه ايران باستان، مدارس مقاطع ابتدايي تا عالي درسراسر كشور ونيز مراكز آموزشي ديگر سازمان هاي دولتي وغيردولتي فعاليتي موثر است. ساختمان مدرسه البرز به سفارش هيئتي مذهبي به رياست دكترجردن ،دانشسراي عالي ،مدرسه عالي فلاحت ،ودبيرستان انوشيروان ازآن جمله اند.
مدارس ومراكز آموزشي درمعماري ماركف نقش وسهمي عمده دارند. ازاين ميان تاملي برمدرسه البرز(1340) ،دانشسراي عالي (1307) ، مدرسه عالي فلاحت (1307) ،دانشسراي مقدماتي (1316) درتهران وچند مركز آموزشي درديگر نقاط (دبستان هاي ساري وهمدان –1312 و1313) بيانگر شيوه كار او درطرح مدارس است.
دبيرستان البرز
درسال 1300 باغ امير نظام كه درزاويه جنوب شرقي زمين هاي سابق قرار داشت ,خريداري شد ودرسال 1303 يك آمريكايي به نام رولستن مخارج ساخت دبيرستان البرز را دراين زمين تقبل كرد؛ يك سال بعد كه اين بنا آماده شد كلاس ها به آن منتقل گرديد. درسال 1308 اين موسسه به كالج تبديل شد. درسال 1312 ,ساختمان ديگري براي شبانه روزي به نام تالار لينكلن ويك ساختمان كوچك جهت بيمارستان ساخته شد. درسال 1319 موسسه فرهنگي وكالج البرز وشبانه روزي آن از آمريكايي ها خريداري وتصرف شد ودراختيار وزارت فرهنگ ايران قرارگرفت.
بناي دبيرستان البرز(1304)
حجم كشيده بنا ازتقارن كاملي برخوردار است كه دردو انتها به دوبال برگشته منتهي مي شود وورودي درمركز تقارن آن قرار دارد. تكرار پنجره ها وبازشوها دردو طرف به بال هاي برگشته ختم مي شود . ورودي ايواني است به تقليد ازمعماري دوره اسلامي كه با دوشبه برج درطرفين تركيبي متقارن دارد. شبه برج ها احساس وتصوري ازمعماري باستاني ايجاد مي كند.
ايوان اصلي راه به فضاي ستون دار ومتقارني مي برد كه پله درمحور تقارن آن قرار دارد. بالكن طبقه دوم ,استوار برچهار جفت ستون ,پيرامون آن مي چرخد ودو راهرو درطرفين, عمود برمحورمتقارن پله منشعب شده اند. استقرار اتاق هاي اداري وكلاس ها دريك طرف وگاه دردوطرف ,جهات ديد متنوعي از راهرروها به فضاي بيروني ايجاد كرده است. امتداد راهروها به دوسالن ختم مي شود كه ورودي هاي مستقلي ازحياط دارند. اين ورودي ها ازاصول طراحي مشابهي با ايوان
ورودي تبعيت مي كنند ؛ اما درطرح آن ها ازجزئيات وتزئينات ساده تر ومقياس هايي كوچكتر استفاده شده است. تزيينات هردو ايوان ازلچكي ها وكتيبه هاي كاشي تا مقرنس هاي آجري ,جزئيات آشناي معماري دوره اسلامي هستند كه به فراواني درنماها به كاررفته اند . تكرار پنجره ها بين جرزها در قالب هاي عمودي به همراه تزيينات كاشي وآجرسازمان يافته اند وكنگره هاي عمودي برلبه بام برج ها , ارجاعي به معماري باستاني دارد.
تركيب وهندسه بنا مراجعي ازسبك هاي تاريخي اروپا ازجمله سبك كلاسيك وسبك باروك دارد كه براي پاسخگويي به نظام استقرار فضاهاي آموزشي درامتداد يك محور مناسب بوده است . تشابه اين سبك ها با شيوه هاي معماري باستاني ايران دراستفاده ازتقارن ,سكو,برج وكنگره بچشم مي خورد. اين بنا دركاربرد عناصري ازقبيل ايوان واستفاده ازكاربندي (درايوان اصلي) وهمچنين تزيينات كاشي وآجر ,به طور وسيعي ازمعماري دوره اسلامي ودوره صفوي بهره برده است.
دارالمعلمين ( دانشسراي عالي)
درسال 1307 شمسي كه دكتر عيسي صديق رياست تعليمات عمومي مملكت را به عهده داشت نگارستان دراثر بي آبي چندساله چون صحراي قفري بود وعمارت نيمه خراب مدرسه علميه درشمال آن قرارداشت. درآن سال برحسب پيشنهاد دكتر عيسي صديق نقشه ساختمان يك مدرسه متوسطه كامل با رعايت سبك معماري ايران واصول مدرسه سازي توسط مهندس ماركف تهيه واجرا شد. بعدها دوآپارتمان درحد انتهاي شمالي نگارستان براي سكونت معلمان فرانسوي ودرشمال مدرسه صنايع مستظرفه عمارتي سه طبقه براي تاسيس شبانه روزي شاگردان آغاز شد ,ولي نيمه تمام باقي ماند.
كارساختمان اصلي دانشسرا از سال 1307 شمسي تحت نام مدرسه شبانه روزي شروع شد ومطابق با نقشه ماركف ساختمان اصلي به جاي ساختمان قبلي 8 ضلعي قرار گرفت . درقسمت شمال محوطه 12 اطاق براي مسكن چهارخانواده معلمين اروپايي ودرقسمت شمال غربي اطاق هاي خواب ,حمام ,روشويي , وغذا خوري شاگردان طرح شده بود.
وقتي دارالمعلمين عالي (درسال 1311 ازخانه قوام الدوله واقع درخيابان شاهپور) به نگارستان انتقال يافت , دوآپارتمان شمالي كه داراي شش اطاق بودند به دفتر رياست ومدير داخلي ودبيرخانه وشوراي دارالمعلمين عالي اختصاص يافت. عمارت مركزي كه شامل پانزده كلاس ودو تالار بزرگ بود وبه محل تدريس وكتابخانه واجتماعات شاگردان تخصيص داده شد. عمارت جنوبي ساختمانش تكميل ومخصوص آزمايشگاه گرديد. اراضي واقع بين قسمت هاي اداري ومركزي وجنوبي براي درختكاري وگلكاري وتنفس دانشجويان آماده گشت. زمين بين دوعمارت جنوبي ومدرسه صنايع مستظرفه كه تقريباً پنج هزار متر مربع مساحت داشت براي انواع بازي ها چون فوتبال و واليبال وباسكت بال معين گرديد.
درموقع تكميل عمارت جنوبي وتغيير ساختمان ها ازاشعار واندرزهاي اساتيد بزرگ كشور استفاده شده است. ودر پيشاني ومدخل هربنايي به تناسب كاري كه درآن مي شد, دكتر عيسي صديق به كمك بديع الزمان فروزانفر ابياتي برگزيد وبه خط نستعليق بسيار خوش بركاشي نويساند ونصب كرد تا همواره مدنظر دانشجويان باشد ودراخلاق ورفتار آنها موثر شود.
علاوه برساختمان مركزي كه درسال 1307 توسط مهندس ماركف وبه دستور رئيس تعليمات وقت بنا شد ,دوبناي اصلي وچند بناي فرعي ديگر تا سال 1315 درمحوطه دانشسرا ساخته شده است. ساختمان آزمايشگاه ورصدخانه كه درضلع جنوبي دانشسرا قرارداشت دردوطبقه توسط مهندس ماركف طراحي وبنا شد.
كتابخانه دانشسرا توسط مهندس سموئيل سعيد كه درچند ساختمان همكاريهايي با ماركف داشته است, طراحي شد. عمارت كتابخانه به سال 1315 ه- ش درشمال شرقي باغ نگارستان بنا گرديد ودرهمان سال به دست محمدعلي فروغي نخست وزير وقت افتتاح شد. پروين اعتصامي شاعر نامدار ايراني سالها درسمت معاونت اين كتابخانه بوده است.
بناي دارالمعلمين (دانشسراي عالي – 1307)
بناي دانشسراي عالي با تخريب ساختمان 8 ضلعي باغ نگارستان متعلق به دوره قاجار درمحل آن ساخته شد. اين بنا با اندامي كشيده ودو بازوي برگشته آرام ومتين دردل باغ جاي گرفت ,به نحوي كه ورودي وجهت اصلي آن روبه جنوب باشد. بال هاي برگشته درشمال بنا فضاهايي را كه ازسه طرف محصور هستند ، ازباغ اصلي جدا مي كند. راهرويي سراسري ازدرون بنا ارتباط فضاي آموزشي واداري را برقرار مي كند وپنجره هاي ساختمان روبه فضاي سبزووسيع باغ گشوده مي شود. ورودي جنوبي ,ايواني با سقف مقرنس وكاشي كاري شده است. عنصر تكرارشونده درنماي جنوبي تركيبي ازسه پنجره ودوستون دارد كه سه بار
درامتداد هربال تكرار مي شود , به قسمتي پيش آمده ختم مي گردد كه نمايي با سه پنجره دارد. تركيب دوستون بين پنجره ها دربدنه اصلي بارها مورد استفاده قرار گرفته است . تركيب هندسي بنا متكي برتقارن است ,درنماهاي فرعي نيز اين قاعده رعايت شده است. نماي شرقي ازيك ورودي وتكرار دو جفت پنجره درطرفين تشكيل شده ودركاربرد اجزا ازقبيل جرزها ,كتيبه ها ,ولچكي هاي كاشي همچنان تقارن رعايت شده است.
