بخشی از مقاله
چکیده:
معماری ایرانی درخشش مفاهیم آسمانی در رعایت حرمت انسانهاست. تاثیر قرآن در معماری ایرانی با تاثیر ادیان دیگر نظیر بودا و هندو، که دستورات مستقیم برای ساخت مکانهای مقدس خود را دارند متفاوت است. تجلی آیه حجاب در سوره نساء و تفسیر آن بخشی از تاثیر عمیق آیات الهی در معماری ایرانی و اسلامی است . هنر معماری ما در طول تاریخ همیشه آمیخته با اندیشه های دینی بوده است. به عنوان نمونه اصل محرمیت و حفظ حریم که در این مقاله به آن پرداخته شده است، در معماری امروز ما به صورتی دیگر جلوه می یابد، به عنوان مثال به جای اندرونی و بیرونی معماری اسلامی امروزه می توان عرصه های خصوصی و عمومی در خانه ها را مطرح نمود. با توجه به مفهوم اصل محرمیت، در واقع فضایی را می توان فضای محرم دانست که از نظر کالبدی برای استفاده کننده دارای حریم، مصونیت و امنیت بوده و کیفیات فضایی آن به گونه ای باشد که آرامش و آسایش فرد را تامین نماید.
پرواضح است که امنیت داشتن بصری در این فضا تنها بخشی از ویژگی های آن است و مفهوم آسایش و آرامش دامنه بسیار بزرگتری را شامل می گردد . محرمیت یکی از این اصول سنتی است که به گونه ای بس شاخص و هنرمندانه در معماری پس از اسلام ایران زمین گسترش یافته است. در کنار محرمیت اصولی همانند وحدت که باید آنرا جهت بخش تمامی هنر و تمدن اسلامی دانست، نظم، سلسله مراتب، تقارن و تناسب و غیره نیز در کالبد بناهای سنتی قابل پی جویی است و از آنجا که دارای ریشه های مشترک بوده و رو به یک حقیقت ازلی دارند، وجود هر کدام شکل دهنده و مکمل دیگری است. به طور کلی مقاله حاضر می کوشد که اصل محرمیت را به عنوان یکی از اصول اساسی سبک زندگی ایرانی- اسلامی معرفی نماید و تأثیرات آن در ساختار کالبدی- فضایی معماری سنتی ایران قابل رویت است را نمایان سازد و این نوع سبک زندگی و معماری را همواره به عنوان کالبد اندیشه و ابزاری برای بروز تفکر،نگرش و اندیشه های هرقوم و ملتی به وضوح نشان دهد.
واژگان کلیدی: محرمیت، درون گرایی، معماری ایرانی، سبک زندگی، مصونیت
مقدمه
هنر در ایران زمین به قدمت تاریخ است و معماری از بهترین هنرهای ایرانی است. براساس آنچه از نوشته های تاریخی به دست می آید، هنر و صنعت از پنج هزار سال قبل از میلاد در ایران زمین ریشه و نشان دارد. و به همین علت است که تمامی گستره این مرز و بوم مانند کتاب زنده ای از تاریخ، معماری و هنر ایرانی اسلامی را نشان می دهند. با مراجعه به منابع تاریخی کمتر مکانی را می یابیم که در آن معابد باستانی و اماکن زیارتی و مذهبی با ویژگی های خاص معماری ایرانی وجود نداشته باشد. نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان بیانگر اصول شکل دهنده آن هم چون آسایش، استحکام، انبساط و غیره است. پاسارگاد، تخت سلیمان، ارگبم، میدان نقش جهان و ... همه و همه علاوه بر جلال و شکوه و شگفتی، گویای تاریخ و تمدن با شکوه ایران هستند. پس از ورود اسلام به سرزمین پهناور ایران، فرهنگ و هنر این پهنه با عوامل تازه ای ترکیب شد.
اصول، آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه، اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسلها و سایر ویژگیهای مردمی نه تنها در بناهای عظیم که در ابنیه کوچک نیز نمود دارد و چنان با جوهره ی وجودی معماری ایرانی در آمیخته است که ردپای آن در تمامی آثار معماری گذشته قابل پی جویی است. یکی از مهمترین اصولی که در معماری سنتی ایران زمین بالاخص پس از اسلام مورد توجه قرار گرفته است، اصل محرمیت می باشد که به بهترین وجه در تمامی بناها از بناهای عظیم و بزرگ عمومی تا خانه های مسکونی و از فضاهای عمومی شهری تا فضاهای نیمه عمومی و خصوصی تر به کار گرفته شده است. می توان گفت اصل محرمیت در شهرسازی و معماری اسلامی از کلان ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری را مورد تاثیر خویش قرار داده است. در این مقاله پس از تعریف و روشن شدن معنای واژه محرمیت به بررسی عوامل و شرایط شکل گیری آن در معماری سنتی ایران پرداخته و با نگاهی به آیات کتاب آسمانی، یعنی قرآن در این زمینه، به عنوان محکم ترین مرجع دریافت اصول، چگونگی کالبد یافتن آن در معماری سنتی ایران را بررسی می کنیم. اصول معنوی حاکم بر معماری سنتی ایران، ریشه های عمیقی در فرهنگ و اندیشه های این مرز و بوم داراست.
-1 اصل محرمیت
برای ارایه تعریفی از واژه محرمیت نخست به تعریف لغوی این واژه در فرهنگ نامه ها می پردازیم . واژه محرمیت از ریشه عربی - حرم - در لغت نامه دهخدا به شکل زیر تعبیر شده است: محرمیت: محرم بودن. محرمی. رازداری. خویشی و در معنی محرم آمده است: محرم: ناشایست. حرام. کسی که اذن دخول در حرم و خانه شخصی را دارد . خویشاوند. خویش. آشنا. اهل سِر و آنکه در نزد وی بتوان راز را به ودیعه گذاشت. معتمد. ندیم، مقرب. خودی. یگانه. رازدار. در فرهنگ فارسی دکتر محمد معین، واژه محرمیت به معنای م حرَم بودن تعبیر شده است و در معنای محرَم نیز آمده است:
-1 ناشایست، حرام. -2 خویشاوندی نزدیک که نکاح او روا نباشد . -3 زن . زوجه. -4 خویش . خویشاوند. -5 آشنا . -6 واقف کار -7.مقرّب. ندیم. با توجه به آن چه بیان گشت، میتوان عنوان داشت که مراد از محرمیت در فضای معماری و شهرسازی، کالبد دادن به فضا به گونه ای است که دارای حریم از دو جنبه کالبدی و معنایی باشد . حریم داشتن در حوزه کالبد فضایی بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهند داد و در حیطه معنایی ویژگیهایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد به گونه ای که فرد در آن به آرامش برسد. در این زمینه و برای روشن تر شدن موضوع می توان به آیه 80 از سوره مبارکه نحل اشاره کرد در جایی که خداوند می فرماید: »وجعل لکم من بیوتکم سکنا » «...خداوند از خانه هایت ان جایی را برایآرامش شما قرار داد و از پوست چارپایان، خیمه هایی برای شما مقرر کرد تا در موقع استقرار و کوچ، سبک و قابل انتقال باشد و از پشم و کرک و موی آنها اثاث زندگی و مایه تجارت قرار داد تا در حیات دینوی از آن استفاده کنید - مکارم شیرازی، . - 1361
اشاره آیه شریفه فوق به این مطلب که بخشی از خانه را محل آرامش معرفی کرده است، تاکید بر شکل گیری فضا و قلمروهای محرم در کالبد یک خانه مسکونی است که این مطلب با توجه به شرایط عملکردی سایر ابنیه نیز قابل تعمیم است . در هر فضا کالبدی که انسان سکونت گزیند، خواه ناخواه نیازمند شکل گیری عرصه هایی محرم، مصون، امن و آرام است . لذا با توجه به لغت شناسی ریشه ]حرم[ و آنچه عنوان گشت در واقع فضایی را می توان فضای محرم دانست که از نظر کالبدی برای استفاده کننده دارای حریم، مصونیت و امنیت بوده و کیفیات فضایی آن به گونه ای باشد که آرامش و آسایش فرد را تامین نماید. پرواضح است که امنیت داشتن بصری در این فضا تنها بخشی از ویژگی های آن است و مفهوم آسایش و آرامش دامنه بسیار بزرگتری را شامل می گردد . در واقع هنگامی که شخصی به عنوان محرم شخص دیگر
