بخشی از مقاله
نكاتي پيرامون استاندارد و كارشناسي آثار پاپيه‌ماشه (لاكي روغني)
مقدمه
پاپيه‌ماشه اساساً واژه‌اي فرانسوي است و در فرهنگ لغت به معني كاغذ فشرده شده
آمده است و معمولاً به اشياء مقوايي كه سطح آنها به وسيله مينياتور تزيين و با
لاك مخصوصي پوشش يافته است اطلاق مي‌شود. اين هنر در گذشته با نام نقاشي روغني يا لاكي (يا لاكي روغني) مشهور بوده است.
مضاميني كه معمولاً بر روي اشياء روغني به خصوص قلمدان، جلد و قاب آيينه، نقاشي مي‌شود عبارتند از گل و مرغ، تذهيب و تشعير، صورت‌سازي، منظره، صحنه‌هاي بزم و رزم، شكار، مساجد و ابنيه، داستانهاي شاهنامه، حيوانات و خلاصه زندگي روزمره مردم
در حالات مختلف.
بين نقاشي ايران و هنر پاپيه‌ماشه ارتباط مستقيم وجود دارد. وجود هنر نقاشي در ايران پيش از خلفاي عباسي ثابت مي‌كند كه نه تنها اين صنعت از خارج به ايران نيامده بلكه
در سرزمين ايران از باستان معمول بوده و در دوره‌هاي مختلف به ممالك همجوار مانند امپراتوري روم شرقي و كشورهاي اسلامي و هندوستان و تركستان نيز نفوذ كرده و در آن ممالك آثار زيادي از خود به يادگار گذاشته است.
در دوره صفويه اصفهان و قزوين دو مركز عمده توليد محصولات پاپيه‌ماشه بوده و
در اواخر اين دوره، نقش گل سرخ و گل و برگهاي سايه‌دار طبيعي در پاپيه‌ماشة اصفهان جاي خاصي داشته و در دوره زنديه به اوج كمال رسيده است و در دوره قاجاريه و پس از آن در عصر حاضر نيز ادامه يافته است. متأسفانه امروزه اطلاع چنداني از پاپيه‌ماشه سازان ايران در دسترس نيست و از جمله هنرمنداني كه در سالهاي گذشته به تزئين، تذهيب و خطاطي آثار پاپيه‌ماشه اشتغال داشته‌اند تنها مي‌توان از افرادي نظير حاج يوسف، محمد زمان، درويش، علي اشرف، آقا ابوطالب، امامي، حاج حسين مصورالملكي و حاج غلامحسين تقوي نام برد.
دانستن نكات ذيل در مورد كليه آثار پايپه‌ماشه از جنس مقوا و كاغذ كه بر روي آنها نقاشي روغني انجام شده باشد، ضرورت دارد.
تعاريف و اصطلاحات
1- روغني سازي: كليه مصنوعاتي از جنس مقوا، كاغذ و چوب كه بر سطح آنها بوم‌سازي انجام و پس از نقاشي روغن‌كاري شده باشد در زمره آثار روغني‌سازي شده
قرار دارد.
2- بدنه: اصطلاحاً به زيرساختي گفته مي‌شود كه از جنس خمير كاغذ يا كاغذ فشرده تهيه مي‌شود.
3- بوم: اصطلاحاً به ساخت و ساز و تزئيناتي كه قبل از نقاشي بر روي آثار روغني ايجاد مي‌شود، اطلاق مي‌شود كه به 9 دسته: بوم روغني، بوم لعابي، بوم مرغش، بوم
ته طلايي، بوم زرافشان، بوم زرك، بوم كشف (لاك پشتي)، بوم موجي و بوم ابري تقسيم مي‌شود.
4- رنگ جسمي: رنگهاي غير شفاف كه حالت پوشانندگي دارند.
5- رنگ روحي: رنگهاي شفاف كه پس‌زمينه ديده مي‌شود.
6- واشور: در نقاشي روغني از آنجا كه سطح كار روغني است، رنگها به سطح آن نمي‌چسبند. براي رفع اين مشكل پارچه نرمي را به محلول رقيق از سريشم و شيره انگور آغشته كرده و بر روي سطح كار مي‌مالند. به اين عمل «واشور كردن» مي‌گويند.
7- مهره كردن: به منظور تثبيت كاغذها بر روي هم در هنگام ساخت مقواي
زير ساخت، شيء صيقلي مانند سنگ عقيق يا يشم را در جهات مختلف بر سطح كار
مالش مي‌دهند. در صورت در دسترس نبودن سنگهاي فوق از هر شيء صيقلي ديگر نيز مي‌توان استفاده كرد.
ويژگي‌ها
1- ويژگي‌هاي مواد اوليه:
1-1- زير ساخت يا بدنه: به طور معمول جهت تهيه زيرساخت كه مي‌بايست محكم، يكنواخت و صاف باشد معمولاً از خمير كاغذ يا كاغذ فشرده استفاده مي‌شود. ضخامت
زير ساخت بايد متناسب با مورد مصرف انتخاب شود.
1-2- چسب: چسب مورد مصرف سريشم است.
1-3- روغن كمان: روغن كمان، روغني پوشش دهنده و جلا دهنده است، اين روغن از تركيب دو ماده سندروس (صمغ نوعي درخت كاج) و روغن بزرك به نسبت‌هاي 1 به 1 يا 1 به 2 يا 1 به 3 بسته به نظر و نتيجه‌اي كه هنرمند انتظار دارد به وسيله حرارت
تركيب شده و پس از قوام آمدن استفاده مي‌شود. لازم به ذكر است امروزه به جاي اين روغن از روغن جلا استفاده مي‌شود.
1-4- رنگ: رنگهاي مورد استفاده از سه منشاء طبيعي تهيه مي‌شود: رنگهاي معدني، رنگهاي گياهي و رنگهاي حيواني.
1-4-1- رنگهاي معدني به سه دسته تقسيم مي‌شود:
الف- رنگهايي كه به صورت مستقيم از معادن به دست مي‌آيد، مانند: لاجورد، زرنيخ، گل ماشي و سبز سيلو
ب- رنگهايي كه بوسيله تغييرات شيميايي به صورت رنگ مورد نظر درمي‌آيد، مانند: سفيداب، سرنج و سبز زنگاري.
ج- رنگهايي كه هم به صورت معدني و هم به وسيله تركيبات شيميايي ساخته مي‌شود، مانند شنگرف و اخرا.
1-4-2- رنگهاي گياهي: مانند نيل، عصاره ريوند، روناس و ...
1-4-3- رنگهاي حيواني: مانند قرمز دانه.
رنگها را پس از ساييدن در ميان دو سنگ به نام «سن سنگ و بالا ساب» تا حدي كه بسيار نرم شود، با كمي سريشم و شيره انگور و يا صمغ عربي و شيره مخلوط كرده و رنگ را آماده مصرف مي‌كنند، البته هم اكنون ندرتاً كسي رنگ را بدين روش تهيه مي‌كند و اكثراً از رنگهاي آماده استفاده مي‌كنند.
2- ويژگي‌هاي ابزار كار
2-1- سوهان: وسيله‌اي است فلزي كه براي ساييدن لبه‌هاي مقواي آماده شده جهت گرد كردن لبه‌ها از آن استفاده مي‌كنند.
2-2- گزن: وسيله‌اي است شبيه چاقو كه لبه تيزي دارد و براي بريدن مقواها در تهيه زيرساخت به كار مي‌رود.
2-3- پرس: عبارت است از وسيله‌اي كه لايه‌هاي كاغذ تازه برچسب خورده را با آن تحت فشار قرار مي‌دهند تا ورقه‌هاي كاغذ خوب به يكديگر بچسبند.
2-4- زه: براي برطرف كردن پرزهاي كاغذ از آن استفاده مي‌شود.
2-5- كاغذ سمباده: جهت صاف و صيقلي كردن پشت و روي زيرساخت استفاده مي‌شود.
ويژگي‌هاي ساخت
3-1- تهيه زير ساخت: ساخت زير ساخت يا بدنه براي مصنوعات مختلف متفاوت است.
3-1-1- مقوا: مقوا را به سه طريق مي‌سازند: الف: چلواري، ب- خميري، ج- كاغذي.
از مقوا براي ساخت جلد كتاب، قاب آينه و كليه مصنوعات مسطح و همچنين نوعي جعبه استفاده مي‌شود.
الف- روش چلواري: اين روش در زمانهاي گذشته متداول بوده است. چلوار را
با سريشم و مقداري شيره انگور آغشته مي‌كردند و سپس آنرا به اندازه دلخواه چند لا كرده، با مشته مي‌كوبيدند و از آن مقوايي محكم مي‌ساختند كه پاره پاره كردن آن به آساني صورت نمي‌گرفت.
ب- روش خميري: حوضي را كه آبش با شوره آميخته است با كاغذهاي باطله و لباسهاي كهنه پنبه‌اي پر كرده و مدتي آنرا را رها كرده و گاهي آن را با كوبه‌اي مي‌كوبند و با پارو به هم مي‌زنند و سريش به آن مي‌افزايند تا خميري قهوه‌اي بدست آيد. در اين هنگام آن را بيرون آورده و دوباره سريش به آن مي‌افزايند تا پس از خشك شدن متلاشي و يا قاچ قاچ نشود. سپس اين خمير را بر روي پارچه‌هاي گسترده شده بر روي زمين ريخته و با ماله‌اي چوبي آنرا مسطح و صاف
مي‌كنند. پس از خشك شدن، كاغذي ضخيم و نرم به رنگ خاكي مايل به خاكستري به دست مي‌آيد كه خاصيت جذب فراوان دارد. سپس چند لاي اين كاغذها را روي هم گذاشته و با مشته كوبيده، مقوا تهيه مي‌كنند كه استقامت مقواي چلوار را ندارد. پس از بريدن به اندازه دلخواه به وسيله گزن، زهي بر روي آن غلتانيده تا پرزهاي اضافي را به دور خود تابانده و جمع كند، سپس لبه‌ها را با تراش نازك كرده و با سوهان كشيدن و سمباده زدن سطح آن را هموار و يكدست مي‌كنند . اين روش نيز امروزه
مورد استفاده قرار نمي‌گيرد.
ج- روش كاغذي: در روش كاغذي كه در حال حاضر معمول است، يك برگ كاغذ مرغوب را در آب خيسانده و بر روي قطعه سنگ مرمري كه معمولاً ابعاد آن 15*50*60 سانتيمتر است پهن كرده به گونه‌اي كه حباب هوا در زير كاغذ باقي نماند، سپس كاغذهاي نامرغوب، باطله يا روزنامه را كه به اندازه دلخواه بريده شده در محلول سريش فرو برده و
بر روي آن مي‌چسبانند. پس از بدست آمدن ضخامت مورد نظر يك برگ ديگر كاغذ مرغوب را روي اين اوراق باطله مي‌چسبانند، سپس تخته‌اي مسطح بر روي كاغذها گذاشته و توسط پرس كوچك دستي يا وزنه‌اي سنگين تحت فشار قرار مي‌دهند و در حدود 24 ساعت جهت خشك شدن آن را به همان حال مي‌گذارند. سپس آن را به وسيله گزن بريده و گونيا مي‌كنند.
3-1-2- مقواي قلمدان: در ساخت اشكال حجم دار، آنچه كه فرم اصلي را در نهايت به وجود مي‌آورد، قالب است.
براي ساخت مقواي قلمدان مي‌توان از يك يا دو قالب استفاده كرد كه از يك قالب بيشتر در ساخت قلمدان‌هاي كوچك استفاده مي‌شده است.
قلمدان دو قالبي در ساده‌ترين شكل، از يك غلاف و يك زبانه يا كشو تشكيل مي‌شود و براي ساخت هر يك، بهتر است از قالبي جداگانه استفاده شود، قالبها را معمولاً از چوبهاي سخت مانند گردو مي‌سازند و پس از ساخت حتماً قالبها را با استفاده از سمباده
پرداخت مي‌كنند.
تهيه مقواي قلمدان به دو روش خميري و لايه‌هاي كاغذي انجام مي‌گيرد:
الف- روش خميري: براي تهيه خمير كاغذ، ابتدا كاغذهاي باطله خرد شده را خيس كرده تا كاملاً نرم شود و بعد، آب آنرا به وسيله پارچه‌اي گرفته و در هاون سنگي با سريش كوبيده تا خميري قهوه‌اي مايل به خاكستري بدست آيد.
سپس با كاغذ روغني تمام سطح قالب را پوشانده به صورتي كه منفذي باقي نماند، يك لايه كاغذ را به دور قالب پيچيده و بعد، لايه‌اي از خمير را به ضخامت روي تمام سطوح قالب قرار داده و قبل از خشك شدن كامل، آن را به وسيله سوهان چوب‌ساب كوبيده و توسط استخوان يا شيء صيقلي مهره مي‌كشند تا كاملاً فشرده شود، پس از خشك شدن عمل را تكرار كرده تا ضخامت موردنظر تأمين شود در پايان سطوح قلمدان را به وسيله سوهان و سمباده صاف كرده، كاغذ مرغوبي بر روي آن چسبانيده و با تيغ، دهانه غلاف را بريده و قالب را از غلاف بيرون مي‌كشند (كاغذ روغني بيرون آمدن قالب را ممكن مي‌سازد).
براي ساخت زبانه قلمدان نيز به همين روش عمل كرده ولي خمير را فقط به كف و ديوارهاي قالب زبانه مي‌كشند.
ب- روش لايه‌هاي كاغذي: در اين روش، ابتدا قالب قلمدان را با دو كاغذ روغني پوشانده و سپس كاغذي را دور قالب قرار مي‌دهند. كاغذهايي را كه براي ساخت مقواي قلمدان در نظر گرفته شده است در اندازه لازم بريده به سريش آغشته كرده و بر روي قلمدان مي‌پيچيند، پس از چسباندن كاغذ روغني سوم، توسط سوهان چوب‌ساب، به روي آن ضربات متوالي وارد كرده تا الياف كاغذها در هم فرو روند روي كاغذ را با سريش آغشته كرده و اجازه مي‌دهند تا خشك شود. قبل از خشك شدن كامل به وسيله شيء صيقلي آن را مهره مي‌كشند و پس از خشكي كامل، لايه‌هاي ديگر را به همان ترتيب چسبانده تا به ضخامت لازم برسد.
تعداد لايه‌هاي كاغذ بستگي به اندازه قلمدان و همچنين ضخامت كاغذ دارد. هر چه كاغذ ضخيم‌تر باشد، تعداد لايه‌ها كمتر خواهد بود. سپس، سطح قلمدان را در صورت لزوم
به وسيله سمباده نرم صيقل داده و كاغذ مرغوبي روي آن مي‌چسبانند. در آخر، سر قلمدان را به وسيله تيغ، بريده و قالب را از قلمدان بيرون مي‌كشند (دو لايه كاغذ روغني بر روي هم مي‌لغزند و سبب بيرون آمدن قالب مي‌شود).
3-1-3- مقواي جعبه: براي ساخت جعبه روغني مانند قلمدان، از قالب استفاده مي‌شود. قالب جعبه نيز از انواع چوبهاي سخت ساخته مي‌شود و دقت در زوايا و ابعاد قالب جعبه امري بسيار ضروري است.
ساخت جعبه مقوايي به سه روش صورت مي‌پذيرد:
الف- روش خميري
ب- روش لايه‌هاي كاغذي
كه نحوه عمل دو روش فوق دقيقاً مانند ساخت قلمدان است.
ج- استفاده از مقواي آماده حاصل از روش كاغذي كه در ساخت مقوا شرح داده شد. روش كار به اين صورت است كه ابتدا به اندازه سطوح مختلف جعبه، مقواي آماده شده را برش داده و به وسيله سريشم لبه آنها را روي قالب به هم مي‌چسبانند. براي انسجام بيشتر مي‌توان چند لايه كاغذ معمولي يا لايه‌اي از كاغذ مرغوب را با سريشم بر روي سطح مقوا چسباند. پس از خشك شدن كامل و شكل گرفتن مقوا، قالب را بيرون مي‌آورند.
3-2- بوم سازي: همانگونه كه در بخش تعاريف و اصطلاحات بيان شد به ساخت و ساز و تزئيناتي كه قبل از نقاشي بر روي اشياي روغني ايجاد و اعمال شود، بوم سازي
اطلاق مي‌شود.
3-2-1- بوم روغني: اين روش بيشتر بر روي اشياي چوبي كار مي‌شده است. به اين منظور ابتدا آن قدر بر وي چوب روغن مي‌زدند تا كاملاً روغن به خورد الياف چوب برود. سپس رنگ سفيداب شيخ مخلوط با روغن كمان را به وسيله كاردك مخصوصي بر روي شيء كشيده و پس از خشك شدن آن را سمباده زده و صاف مي‌كنند. سپس رنگ جسمي مورد نظر را با روغن كمان مخلوط كرده روي آن زده و پس از خشك شدن در صورتي كه بخواهند با آبرنگ كار كنند، زمينه را با واشور سريشم مي‌كنند. در صورت استفاده از رنگهاي روغني احتياج به واشور نيست و پس از اتمام نقاشي، سطح كار را با چند دست روغن كمان پوشانده و جلا مي‌دهند.
