بخشی از مقاله
مقدمه
نهضت مردم ايران به رهبري روحانيت در واقعه تنباكو از درخشانترين صفحات تاريخ سياسي معاصر ايران به شمار مي‌رود و بيشتر مشروطه نويسان به دو جهت آن را مبداء و پيش درآمد انقلاب مشروطيت شمرده‌اند:
اولي اينكه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادي و شاه زبون و ناتوان تصور مي كردند ولي به واسطة كاميابي در انقلاب انحصار تنباكو جرأت و جسارت پيدا كرده و فهميدند در مقابل ارادة شاه و دولت مي توان پايداري كرد و با يك قيام عمومي ممكن است منافع خود را حفظ كنند و شاه را كه صاحب اختيار كل و حاكم بر تقديرات ملت است
، مجبور به تسليم نمايند و اين فكر و انديشه، تخمي از كاميابي در دل‌ها كاشت و در مقابل تسليم و رضا در پيشگاه زور و قلدوري ، روح مقاومت و پايداري به وجود آورد. و دوم اينكه چون اين نهضت عمومي بنا بر احكام علماي روحاني در سر تا سر ايران بر پا شد و با كاميابي آنها خاتمه يافت اقتدار زيادي نصيب آنان گرديد و شاه و درباريان كه شكست خورده از اين مبارزه بيرون آمدند بيش از پيش مرعوب نفوذ و قدرت روحانيت شدند و طبعاً نهضت مشروطيت هم كه به دستياري عده‌اي از علما بزرگ و مرجع تقليد بر پا گشت قدرتيكه در نتيجة انقلاب انحصار دخانيات نصيب روحانيون شده بود و اقتداريكه پس از آن واقعه بدست آورده بودند كمك شاياني در پيشرفت نهضت مشروطه و برقراري حكومت ملي نمود.
در واقع جنبش تنباكو مهمترين حركت اجتماعي مردم پيش از نهضت مشروطيت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعي بر يك امتياز اقتصادي مي‌ماند اما در واقع تجربه‌اي سياسي براي نزديك شدن و هماهنگي بين اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشي از روحانيون در مقابله با نفوذ اقتصادي و سياسي قدرت هاي بيگانه در كشور بود از سوي ديگر آن را واكنشي در مقابل ضعف حاكميت سياسي و به گونه‌اي تحميل نظر عمومي به دولت نيز مي‌توان محسوب داشت. اين نوع مخالفت علني و جدي با نظام استبدادي قاجاري تا بدين وسعت و گستردگي تا وقوع تحريم تنباكو سابقه نداشت.
اين نهضت سرآغاز مبارزة جدي و تقابل دو نهاد روحانيت و سلطنت به شمار مي رود و با قيام روحانيت در مقابل امتياز تالبوت ضربه سختي بر مشروعيت سلطنت وارد آمد و مقام شاهي كه تا آن زمان نوعي حقانيت معنوي نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله ياد مي‌شد در مقابل با نهاد روحانيت به آساني وجاهيت خود را از دست داد و اين جنبش كه در پي واگذاري امتياز انحصار خريد و فروش توتون و تنباكو در داخل و خارج از ايران به وجود آمد نتايج مطلوبي به بار آورد كه در اين مقاله به طور مختصر به آن مي پردازيم.
واگذاري امتياز:
امتياز تنباكو، يكي از امتيازاتي بود كه در اواخر قرن نوزدهم ميلادي (اوايل قرن چهاردهم هجري) به يك كشور بيگانه (انگليس) اعطا شد. مقدمات واگذاري اين امتياز در اثناي سومين سفر ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1889 م/ 1306 هـ. در لندن انجام شد، نمايندگان كمپاني انگليسي به ايران آمد.
دولت انگليس از همان آغاز ورود شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلي امتياز را مأمور پذيرايي از هيأت ايراني كرد، همو در جريان اين پذيرايي اطلاعات خود را دربارة محصول تنباكوي ايران تكميل نموده و به بحث و گفتگو در روند كارها پرداخت.
تالبوت كه از منسوبان و نزديكان لرد ساليسبوري صدر اعظم انگليس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفير انگليس در ايران- و نيز ميرزا ملكم خان در جريان بسياري از مسائل ايرن قرار داشت و در پي اخذ امتياز از شاه ايران بود، حمايت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امين السلطان صدر اعظم ناصرالدين شاه كه در اين سفر به همراهي اعتماد السلطنه و عده اي ديگر در التزام شاه بودند، كارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاري امتياز فراهم شده.
قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارك شركتي ر ا ديد كه به كمك آن به عمليات وسيعي در ايران دست زند و بدين قرار شركت رژي پا گرفت، در تأسيس اين شركت سرمايه‌داران انگليسي و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشكيل كامل شركت رژي و تأمين سرماية(000/000/650) ليره و سفر تالبوت به ايران چند ماهي گذشت.
زماني كه تالبوت از پاريس عازم ايران بود نامه‌اي به امين السطلان صدر اعظم ايران نوشت و در آن ميزان رشوة پرداختني را تعيين و تقبل كرد، ترجمة اين نامه از اين قرار است:
«اينجانب ماژور تالبوت تعهد مي‌كنم كه براي حضرت اشرف امين السلطان و اعليحضرت شاه ايران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار ليره استرلينگ بپرداريم. ده هزار ليره از اين مبلغ را روز تفويض امتياز رژي، ده هزار ليره ديگر از اين مبلغ را از اولين روزي كه امتياز رژي به موقع اجرا گذارده شد و بيست هزار ليرة بقيه را دو ماه پس از اجراي امتياز نامة رژي ، پاريس 1889»
از همين رو زماني كه تالبوت وارد تهران شد به طور مخفيانه در سفارت انگليس اقامت كرده و قرار امتياز تنباكو را در 28 رجب 1307 هـ.ق ( 20 مارسي 1890 م) به امضاء شاه رسيد.
مفاد امتياز نامه :
الف) تعهدات دولت ايران نسبت به كمپاني:
1- خريد و فروش و عمل آوردن توتون و تنباكو در داخل و خارج كشور تا مدت 5 سال در انحصار تالبوت و شركا قرار مي‌گيرد 2- صاحبان امتياز به منظور تعيين مقدار توتون و تنباكو حق دارند آگاهي را ازپ زارعين كسب نمايند و دولت اسباب تسهيل آن را فراهم نمايد، 3- حمل و نقل توتون و تنباكو به ايران قدغن است مگر به اجازة كمپاني، كساني كه خلاف اين قانون عمل كند مورد مجازات و سياست قرار مي‌گيرد. 4- دولت ايران متعهد مي‌شود عوارض گمركي و ساير ماليات هايي كه از توتون و تنباكو گرفته مي‌شد تا مدت 50 سال افزايش ندهد.
5- صاحبان امتياز مي‌توانند تمام حقوق و امتيازهايي كه به ايشان داده شده به هركسي بخواهند واگذار كنند.
6- زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزديكترين وكيل كمپاني اطلاع دهند،
7- زارعان مي‌توانند محصول خود را پيش فروش كنند.
ب) تعهدات كمپاني نسبت به دولت ايران:
1- كمپاني موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار ليره انگليسي به عنوان حق انحصار به دولت ايران بپردازد. 2- عوايد كمپاني پس از تعيين هزينه‌ها به علاوه پنج درصد كسر مي‌شود و از مابقي يك چهارم به خزانه دولت پرداخت مي‌شود 3- صاحبان امتياز متعهد مي‌شوند تمامي مقدار توتون و تنباكو را به صورت نقد خريداري كنند اما در مورد قيمت بايد ما بين صاحبان امتياز نامه و زارع موافقت و رضاي طرفين ملحوظ شود.
همچنين در ماده‌اي از اين امتياز نامه قيد شده است كه در صورت بزو اختلاف بين دولت ايران و هيئت مديره صاحبان امتياز موضوع را به حكم مشترك ارجاع كنند و در صورت عدم موافقت به نظر اين حكم ، د
مخالفين با اين قرارداد:
همانطور كه از مفاد قرارداد بر مي آيد سه گروه به طور مستقيم در معرض فعاليت 4 رژي قرار گرفتند. زارعين، تجار و حتي مصرف كنندگان كه توده مردم از هر طبقه را شامل مي‌شد. امتياز تالبوت به اقتصاد و زندگي عمومي هر شهر و منطقه‌‌‌اي كه در آن تنباكو كشت، خريد و فروش و مصرف مي‌شد. آسيب رساند و دست اندركاران اين محصول به ناگاه متوجه شدند
كه در امر توليد كالاي خود هيچ اختياري ندارند و همه به بيگانگان فروخته شده‌اي . و همة آنها جدول به فروشندگان و واسطه‌هاي يك كمپاني انگليس شده‌اند كه در ازاي دريافت حق العمل براي او كار كننده به خصوص اينكه در روزنامه ها نيز به نقادي مناد امتياز نامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشريح نمودند در مقاله‌اي به انتقاد سياسي از امتياز نامه و دولتمردان ايراني پرداخت و سياست‌هاي اقتصادي آنها به شدت مورد استفاده قرار گرفت.
ميرزا آقاخان كرماني طي مقاله‌اي كه در روزنامه اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرار داد را تشريح مي‌كند، در اين مقاله در پاسخ به ادعاي رژي كه اين قرارداد به سود زارعين است چون محصول خود را نقد مي‌فروشند ميرزاي كرماني پاسخ مي‌دهد زارع ايراني هميشه محصول خود را نقدي فروخته
و حتي به تجار پيش فروش مي‌كرده و محصولش را هر طوري خواسته و به هر كس كه قيمت بشتري ارائه مي‌داد مي‌فروخت، سپس اين ادعا كه شرايط رژي به سود زارعان تنباكو كار است پوچ و بي مورد است در اين مقاله شرايط رژي عثماني با قرارداد ايران مقايسه و توضيح داده شد كه در آن خصوص نيز سودي براي دولت در نظر گرفته نشده است و تجار ايراني دستشان به كلي در معامله و صادرات بسته شده در حالي كه تجار عثماني مي‌توانستند، در صادرات توتون مشاركت كنند و نهايت آن كه اين امتياز منافعي به ملك و ملت عايد نخواهد كرد.
طرح اين مباحث اذهان تجار را در خصوص امتياز نامه روشن مي كرد و زمينه را براي اعتراض دولت فراهم مي ساخت، بنابراين طبيعي بود كه قبل از همه صاحبان منافع يعني تجار دست اندركار تنباكو، زبان به اعتراض بگشايند و آنها عرض حالي نوشته و براي شاه فرستادند و البته از سوي شاه توجهي به اين اعتراض‌نامه‌ها نشد.
بنابراين مي‌بينيم كه يكي از دلايل اعتراض به اين امتيازنامه (به خصوص از سوي تجار) دليل اقتصادي بوده، البته در اين امتياز نامه علاوه بر ضرر اقتصادي و به يغما رفتن بنية مالي ايران و واگذاري امور اقتصادي ملت به بيگانگان ، خطر ديگري كه جامعه را تحديد و مردم را نگران كرده بود. خطر استعمار فرهنگي بود كه به سبب گسترش فساد از طريق ورود تعداد زيادي از بيگانگان غير مسلمان در كشور پديدار شد. كه برخي مورخان تعداد آنها را تا 100 هزار نفر ذكر كرده‌اند.
بعضي از اهداف اين بيگانگان عبارت بود از تبليغ ديانت مسيح در جامعه اسلامي، ترويج فساد و بي‌بند و باري از طريق ساختن اماكن فساد و مراكز عياشي، تحقير شخصيت زنان ايراني در كارهاي خودشان، «به طوري كه در تهران از هر گوشه و راهگذاري مي‌گذشتي، زن مسلمان بودكه يكي دو طفل فرنگي را در بغل ، بسا مي‌شد كه يك و دو طفل از دنبالش به زبان فارسي نه جان گويان مي دويدند .»
علاوه بر اينها ترويج بي‌حجابي و تضعيف عقايد و باروهاي اسلامي با استفاده از زنان و دختران فرنگي بدون پوشش در معابر، مغازه‌ها، و بازار مسلمانان- همچنين اين شرت تاجر ، به جاي اينكه سرگرم تلاشهاي تجاري خود باشد دست به اقدامات مشكوكي مي‌زند كه هيچ ربطي با هدف وظيفه اش نداشت به اين ترتيب كه از همان آغاز كار خود در مركز تهران باغ بزرگ ايلخاني را خريده و ساختمان عظيمي در آن پي مي افكند و در گرداگرد باغ، چونان قلعه‌اي حصاري بلند مي‌سازد.
عباس ميرزا ملك آرا برادر ناصرالدين شاه در اين رابطه مي‌نويسد:
«انگليسها به ايران آمده مانند كه ايران را فتح كرده باشند با تمام بلاد مأمورين فرستادند و در هر بلدي سواري گرفتند كه اجراي احكام آنها را بنمايند و سوارها با مواجب كافي و اسبان اعلي و اسلحة جديد مسلح نمود . . . چون ميدان را به اين شدت خالي و بي مانع ديدند با رعايا در كمال سختي معامله نمودند و در هيچ محل ، اعتنايي به حكومت نكردند و از طرف امناي دولت كه همه از كمپاني رشوه خورده بودند، هر روز به حكام ولايات اوامر صادر مي شد كه البته در پيشرفت كار امور مأمورين كمپاني، منتهاي سعي را به جا آورد. . . .»
علاوه بر اينها يكي ديگر از دلايل اعتراض مردم و علما و . . . به اين امتياز نامه ترس از خطر مستعمره شدن كشور با ورود خيل عظيم نيروهاي بيگانه به مملت متعاقب انعقاد قرارداد، بوده است زيرا اگر اين قرارداد نسخ نمي شد چه بسا ايران هم به سرنوشت هندوستان و ديگر مستعمرات انگليسها دچار گردد. از همين رو علما و روحانيون را در برابر تسلط اجانب به قيام واداشت.
اين امتياز نامه بيش از هه دو قشر را حساس كرد: اول، تجار كه منافع اقتصادي خود را با خطر عظيم مواجه مي‌ديدند. كه در اين باره هما ناطق معتقد است كه «تجار از ابتداي تشكيل رژي با آن مخالفت نكردند زيرا رژي براي اينكه بتواند تجار را با خود همراه نمايد و دلنگراني‌هاي آنها را از ميان بر دارد اقدام به فروش سهام شركت به آنان نمود، برخي از تجار نيز تمايل خود را به خريد سهام نشان دادند و حتي امين الضرب قول خريد دويست سهم را از شركت رژي مي‌دهد ولي بعد، از خريد آن سرباز مي‌زند زيرا آنها انتظار دانشتند تنباكو به عنوان يك توليد صنعتي رواج يابد بنابراين با آن مشاركت كردند ولي چون رژي به ترويج بناي ناسازگاري گذاشت و تجار نتوانستند از رژي سود ببرند با آن به مخالفت پرداختند. »
دوم: علما از آن حيث كه اين امتيازنامه را در چهارچوب تسط اجنبي بر شئونات يك كشور اسلامي ارزيابي مي كردند و مقاصد ديني و حفظ هويت ديني را در مخاطره مي ديدند.
البته روسها نيز در مقابل اين امتياز به مخالفت برخاستند زيرا كمترين نتيجة اعطاي اين امتياز براي آنها پيشرفت سياست انگليس بوده كه با سياست روسيه مغايرت داشت از همين رو آنها براي لغو اين امتياز نامه از هيچگونه عملي فروگذار نكردند.
به طور كلي در جريان قيام تنباكو علاوه بر دست اندركاران تنباكو و توتون، همة قشرها و طبقات اجتماعي 100 از ارباب گرفته تا رعيت ، از بازري گرفته تا درباري – شركت جستند زيرا گذشته از عوامل مختلف (مذهبي، فرهنگي، اقتصادي) آنان در زندگي روزمره خود با اين محصول بازاري سروكار داشتند و آن را استعمال مي كردند ، آنها خواه و ناخواه در متن قيام قرار گرفته و بر قدرت نيروهاي قيام كنندگان افزودند.
كارگزاران كمپاني در شهرهاي مختلف
همزمان با ورود كارگزاران كمپاني به ايران اين كمپاني در صدد گشودن شعب خود در شهرستانهايي مانند شيراز، اصفهان، تبريز، مشهد، سمنان كه از مراكز توليد و تجارت توتون و تنباكو بودند برآمده و بر اي ذخيره كردن توتون و تنباكو در بوشهر چند انبار ساخت و مأموران كمپاني كه بيشتر از مرم محل استخدام شده بودند در روستاهاي محل كشت توتون و تنباكو به خريد و اين محصول پرداختند.
شيراز:
ورود هيأت شركت رژي به شيراز با سفارشنامة ويژة دولت به حاكم اين ايالت (اويس ميرزا معتمد الدوله ) همراه بوده البته قضية امتياز نامه قبل از ورود فرنگيان به شيراز در بين مردم شايع شد و مردم دست به دامن علماي شيراز شدند لكن سفارشنامه‌هاي دولت براي حمايت از هيأت شركت، به علماي اين منطقه ارسال شده بود. ولي علما اين گونه تكليف شان از دولت كه عناني مقاصد ملت و مملكت و دين است اظهارگرانباري كردند
.
از همين رو اعتراض‌هاي پي در پي از فارس كه محل عمده كشت تنباكو بوده به شاه رسيد، از علماي همراه تجار سيد علي اكبر فال اسيري بودكه در مقابل واگذاري امتياز رژي واكنش شديدي نشان داد و به تدريج تعداد بيشتري به اعتراض ضدرژي پيوستند.
سيد علي اكبر فال اسيري رهبري مخالفت بارژي را در شيراز به عهده داشت.
وي بربالاي منبر به خاطر اعطاي انحصار دخانيات به دولت انتقاد كرد و شمشير خود را از زير عباي خود بيرون آورده فرياد زد:
«موقع جهاد عمومي است اي مردم بكوشيد تا جامعة زنان نپوشيد، من يك شمشير و دو قطر، خون دارم هر بيگانه‌اي كه براي انحصار دخانيات به شيراز بيايد شكمش را با اين شمشير پاره خواهيم كرد. » و به دنبال آن به بصره تبعيد شد. اعتراض‌هايي عمومي و سركوب مخالفان توسط حكام محلي كه در يك روز 7 نفر در صحن شاهچراغ به دست تفنگداران قوام الملك كه نظم شهر را بر عهده گرفته بودند به قتل رسيدند، بحران فارس عميق‌تر شد.
تبريز:
در تبريز نيز كه كانون تجارت خارجي تنباكوي ايران بود پيش درآمد اعتراض در اين شهر از سوي تجار و برخي افراد معتبر آغاز شد. اعلان‌هاي تهديد آميزي خطاب به مخالفان جنبش و خارجي‌هاي منتشر شد، در اين زمان حاج ميرزا جواد مجتهد كه نقش واسطة بين تجار و اصناف را ايفا مي كرد به دولت ابراز نمود در صورت تداوم امتياز نامه وي نمي تواند نظم عمومي را تضمين كند ، لذا به دليل اهميت تجارت تـنباكو در اين شهر، جنش ضدرژي نيز در آنجا پرهياهو شد و درگيري خونين انجاميد.
اعتمادالسلطنه شورش تبريز را ناشي از تحريكات روسها دانسته.
اما اعتراض تجار را فتنة‌روسها نمي توان دانست زيرا روسها با واگذاري اين امتياز مخالف بود و شايد اعتراض داخل را تقويت نموده و صرفاً عامل پيدايش اين شورش‌ها محسوب نمي‌شد و چيزي كه بيشتر از همه عامل اين آشوبها شده، آگاهي يافتن تجار از مضرات اين امتيازنامه بوده است.
اصفهان:
اصفهان نيز همزمان با ديگر شهرها به مخالفت بارژي برخاستند، نامة اعتراض آميزي به ظل السطلان نوشته و از آقا نجفي روحاني پرنفوذ شهرياري خواستند و او نيز حكم تحريم تنباكو را صادر نمود، بسياري در اصفهان از آن پيروي كردند زمينه براي اعلام حكم تحريم ميرزاي شيرازي فراهم گرديد.
در مشهد نيز مخالفت با ادارة دخانيات به رهبري شيخ محمد تقي مجتهد بجنوردي و حاجي ميرزا حسين آغاز شد و تجار براي همگير شدن اعتراض خود به مراجع روحاني متوسل شدند و در مسجد گوهرشاد بست نشستند. البته در ساير شهرها نيز اعتراضاتي صورت گرفت ولي شدت آن اعتراضات كمتر بود.
تهران:
مركز ثقل اين اعتراضات تهران بود و حركت پايتخت نقش تعيين كننده‌اي در سرانجام جنبش داشت كمپاني رژي پس از تشكيل ادارة مركزي چنانكه گفته شد دستورهايي براي ضبط و خريد تنباكو كمپاني رژي پس از تشكيل ادارة مركزي چنانكه گفته شده دستورهايي براي ضبط و خريد تنباكو كمپاني رژي پس از تشكيل ادارة مركزي چنانكه گفته شد
دستورهايي براي ضبط و خريد تنباكو صادر نموده و مهلتي براي تنباكو فروشان تا هفتم ماه جمادي الاولي سال 1309 معين كرد كه بعد از اين تاريخ مي‌بايست فروش اجناس دخانيه منحصراً از طرف كمپاني انگليسي و با اجازة آن باشد.
تجار تهران كه در رأس آنان مرحوم حاج محمد كاظم ملك التجار و حاج محمد حسين امين الضرب قرار داشتند از اين جريان سخت به وحشت افتاده به هر وسيله اي متوسل مي‌شدند تا مانع اين كار شوند. البته علماي تهران از همان ابتدا به عنوان اينكه كه واگذار كردن انحصار توتون و تنباكو به فرنگيان مخالف مذهب اسلام و استقلال مملكت است زمزمة هاي مخافت آغاز كرده مخصولاً مرحوم ميرزا حسن آشتياني رئيس علماي ايران چندين مرتبه با امين السلطان و ناصرالدين شاه ملاقات نموده، معايب و مضار اين عمل را به آنها گوشزد كرد ولي امين السطان و ناصر الدين شاه به هيچ يك از تقاضاهاي آنها وقتي ننهاد.
از همين رو رهبري مبارزه را در تهران آيت‌الله ميرزا حسن آشتياني بر عهده گرفتند و البته سلسله جنبان همة اين حركتها ميرزاي شيرازي بود و در تظاهراتي كه مردم بر ضد اين اقدام دولت انجام دادند تعدادي بازداشت شدند كه يكي از آنها ميرزاي رضا كرماني است كه همه جا فرياد مي زد و مردم را به شورش مي‌خواند و به مدت 5/4 به اين مناسبت در قزوين زنداني شده از و همين جا انگيزه‌اي براي قتل شاه در او پيدا شد.
آيت الله سيد حسن شيرازي (حكم تحريم ):
همانطور كه گفته شد در شهرهاي تهران، تبريز، اصفهان، مشهد و ساير شهرهاي كشور اعتراضات مردمي عيه اختيار تنباكو شدت گرفت. در اين شهرها علماي برجسته‌اي كانون مقاومت و محرك هيجان عمومي بودند (البته بدون ترديد تجار در فراهم آمدن زمينه و شايع كردن لفظ تحريم بسيار دخيل بودند .) تلاش ناصر الدين شاه و عمال دولت براي فرونشاندن اعتراضات و شورش مردم با توسل به شيوة تعرفه آميز و چه با تهديد و قوة قهريه به جاي نرسيده و روز به روز برگستردگي دامنه جنبش افزوده مي‌گشت.
از اين رو رهبران مذهبي از ميرزا حسن شيرازي كه مرجع عالي الاطلاق شيعان در آن زمان بود خواستند كاي بكند، براي مثال سيد جمال‌الدين اسدآبادي به او نامه نوشت، و علي اكبر اسيري كه به عراق تبعيد شده بود با او تماس گرفت و وضعيت را برايش تشريع نمود.
