بخشی از مقاله
-مقدمه
قرن هاست كه بسته بندي براي بهره‌گيري و حفاظت كالاها، عنصري ضروري به شمار مي‌رود. امروزه به خصوص در بخش خرده فروشي تقريبا تمامي محصولات به صورت بسته بندي شده ارائه مي گردند. به علاوه يكايك عناصر بسته بندي براساس هدفي كه براي آن ها در هنگام نقل و انتقال، ذخيره‌سازي و توزيع در نظر گرفته مي‌شود، مورد مطالعه دقيق قرار گرفته‌اند، بي ترديد بسته بندي قادر است نمايي فني‌تر و برتر به كالا ببخشد.
همچنين هر بسته اي نيز با دقت طراحي مي‌شود، زيرا شكل و رنگ، اهميت خاصي در ميزان فروش محصول ايفا مي‌كند اين‌گونه نمونه هاي قابل رويت همراه با اطلاعات چاپ شده بروي محصول، راحت‌ترين وسيله ارتباطي بين توليد‌كننده و مصرف‌كننده مي باشند.
توليدكنندگان محصولاتي هم‌چون شكلات، كيك و ساير شيريني‌جات همواره به دنبال توليد محصولاتي مشخص و منحصر به فرد مي‌باشند كه مشتريان به راحتي بتوانند محصولات آنها را از ساير محصولات مشابه تشخيص دهد، در اين راستا بسته‌بندي نقش بسيار مهمي را ايفا مي‌كند. زيرا اولين چيزي كه نظر مشتري را جلب مي‌كند ظاهر بسته‌بندي محصول مي‌باشد و اغلب بسته‌بندي زيبا و جذاب، مورد انتخاب مشتري قرار مي‌گيرد.
تاريخچه بسته‌بندي
2-تاريخچه بسته بندي
2-1- از رم تا رنسانس
با گذر زمان، شهرها پايه‌گذاري شدند. تجارت بين قاره هاي اروپا و آسيا رونق گرفت و هر از چندي سپاهيان فاتح براي دست‌يابي و ثروت منطقه اي ديگر صف‌آرايي مي‌كردند. در حالي كه جهان شاهد تغييرات اجتماعي بسيار زيادي بود، تغييرات مربوط به بسته بندي بيشتر به تغيير در كيفيت و كميت روش هاي بسته‌بندي موجود محدود مي‌شد.
يك واقعه مهم در بسته بندي، كه به رومي ها و حدود 50 قبل از ميلاد نسبت داده مي‌شود، اختراع لوله دمش شيشه‌اي بود. لوله دمش يك ميله فلزي توخالي بود كه در يك سر آن توده اي از شيشه قرار داده مي شد. با دميدن از انتهاي ديگر لوله، فرد دمنده مي توانست توده مذاب را به شكل يك ظرف توخالي در اندازه ها و شكل‌هاي متنوع باد كند. اين ظرف را بدون دخالت دست و با تكرار پياپي دمش و شكل‌دهي مي‌شد ساخت و يا مي‌شد حباب شيشه را به درون يك قالب فنجان كه نقش هاي تزئيني قبلاً در آن ايجاد شده دميد.
اختراع لوله دمش، شيشه را از معابد و خانه اشراف خارج كرده و به آن استفاده عام داد. جام‌هاي شيشه اي رومي كه با ارابه ها و جنگ گلادياتورها تزئين شده و واضح است كه به عنوان يادگاري و نشان رخدادهايي فروخته شده‌اند، به اندازه كافي فراوان هستند.
روشن نيست كه چه كسي اولين بشكه چوبي را ساخت، ولي احتمالاً آن نيز در همين دوره ساخته شده و احتمالاً در منطقه آلپ اروپا، گويا مقدر شده بود كه بشكه براي قرن ها، يكي از متداولترين اشكال بسته‌بندي باقي بماند.
با سقوط امپراتوري روم در حدود 450 ميلادي، اروپا به شكل دولت شهرهاي كوچك تنزل يافت كه در بهترين حالت بربريت مطلق بود. بسياري از هنرها و حرفه‌هاي قوام يافته، يا فراموش شد و يا راكد ماند. طول مدت 600 سال پس از سقوط رم چنان خالي از هرگونه تغيير قابل توجهي است كه مورخان به آن «دوران سياه» مي‌گويند.
پيشرفت‌هاي ايجاد شده در اين دوران از شرق دور و يا ملت هاي عربي كه به تازگي از دين اسلام انگيزه و الهام گرفته بودند، مي‌آمد. در چين، تساي‌لون به عنوان كسي كه در حدود 105 ميلادي، اولين كاغذ واقعي را از مواد داخلي تنه درخت توت ساخت شناخته مي‌شود. هنگامي كه مسلمانان در حدود 950 ميلادي سمرقند را فتح كردند، راز اين كار را با خود به اروپا آوردند. مصريان قبل از آن برگ هاي مشابهي را با بافتن ساقه هاي خرد شده ني پاپيروس ساخته بودند. آنها با كوبيدن، تحت فشار قرار دادن و خشك كردن اين نوارهاي بافته شده ماده ورقه اي مفيدي مي‌ساختند. قرن ها بعد به اختراع چيني‌ها كه از الياف گياهي تنيده ساخته شده بود اسم «paper» دادند (كه از پاپيروس مصري گرفته شده).
چاپ از طريق بريده هاي چوب، كه جد باستاني روش چاپي فلكسوگرافي است، نيز ريشه در شرق دارد. قديمي ترين كارهاي چاپي موجود نشان‌هاي بوديستي ژاپني است كه به سال 768 ميلادي برمي‌گردد. قديمي‌ترين كتاب موجود، كه در تركستان پيدا شده و در سال 868 چاپ شده، كتاب «الماس سوترا» است.
اروپا درحدود سال 1100 ميلادي بيدار شد. حرفه هاي مهجور مانده دوباره احياء شدند، آموزش و هنر زنده شد، تجارت رونق گرفت و تا سال هاي 1500، دوران بزرگ اكتشاف رو به آغاز نهاده بود. هنر چاپ در اين زمان زاده شد.
ساختارهاي بنيادي جامعه تغيير چنداني نيافته بود. بيشتر مردم وابسته به زمين بودند، گاهي به عنوان مالكان آزاد و در بيشتر مواقع به عنوان رعايائي كه همه زندگي خود و بخشي از هرچه كه خود توليد مي‌كنند را به قدرت بالاتري مديون بودند. اكثريت جامعه آن چيزي را مي‌خوردند كه خود عمل آورده، يافته و يا گرفته بود، در اين سطح زندگي نيازمندي مشتري موجوديت نمي يابد.
مغازه و فروشگاه، از آن گونه كه ما مي شناسيم و در آن مي‌توان كالايي خريد وجود نداشت. اگرچه پول به عنوان وسيله مبادله وجود داشت، ولي اكثريت جامعه هرگز پولي به چشم خود نمي ديدند. توليد صرفاً مشغله اي سفارشي بود و آنچه تاكنون بسته بندي خوانده ايم، بطور شخصي ساخته مي شد. مثل بيشتر كالاهاي ديگر. بسته‌بندي، اگر هم در مواردي وجود داشت، خود وسيله اي گرانبها بود و به ندرت مثل بسته بندي‌هاي امروزه مي شد آن را دور ريخت.
از آنجايي كه خرده فروشي وجود نداشت، ايده هاي بازاريابي، تبليغ، ساختارهاي قيمتي و توزيع اموري نامربوط بودند. جمعيت آنقدر زياد نبود كه توليد انبوه را، حتي در محدودترين معني خود امكان‌پذير سازد. (سوركا، ش 38، 1380، صفحه 12)
2-2- انقلاب صنعتي
دايره‌المعارف بريتانيكا ، انقلاب صنعتي را چنين تعريف مي‌كند، «تغييري كه يك ملت با حرفه هاي مرتبط با زراعت و بازارهاي محلي را به يك جامعه صنعتي با ارتباطات جهاني تبديل كرد». اين نوع جديد جامعه از ماشين آلات استفاده‌هاي متنوعي كرده و براي مصرف عمومي و در مقياس بزرگ كالا توليد مي‌كند.
انقلاب صنعتي در حدود سال 1700، در انگلستان آغاز شد و به سرعت در اروپا و آمريكاي شمالي گسترش يافت. برخي از ويژگي‌ها و پي‌آمدهاي اين انقلاب عبارت بودند از:
كارگران كشاورزي روستايي به شهرها مهاجرت كرده و در كارخانه‌ها به كار گماشته شدند.
كالاهاي توليد انبوه ارزان در دسترس بخش اعظم مردم قرار گرفت و طبقه مصرف‌كننده پديد آمد.
كارگران كارخانه به غذا و وسايلي نياز داشتند كه پيش از آن عمدتاً در خانه توليد مي‌شدند.
مغازه‌ها و فروشگاه‌هاي جديد بسياري براي فروش كالا به طبقه كارگر در حال تكامل ايجاد شدند.
بنا به ضرورت، برخي از صنايع در مناطق غيركشاورزي شكل گرفتند كه ناگزير مواد غذايي بايد به اين مناطق حمل مي‌شد.
نتيجه اين تغييرات اين بود كه، براي حمل وسايل مصرفي جديد و غذاي فراوان مورد نياز شهرها، تقاضا براي بشكه، جعبه، ظرف، سبد و كيسه افزايش يافت، صنعت بسته‌بندي نوپاي آن زمان مجبور بود براي همگامي با تقاضاي روبرو شده خود را مكانيزه كند.
همان طور كه جمعيت بيشتري دور از محل هاي توليد غذا استقرار مي‌يافتند، تدبير روش هايي براي حفظ موادغذايي فراتر از عمر طبيعي بيولوژيكي انسان، ضرورت بيشتري مي‌يافت.
بسته‌بندي، درابتدا، تنها براي ظرف كردن و حفاظت از مواد به كار مي‌رفت تا پيش از آن زمان كه شهرها، متأثر از انقلاب صنعتي، رو به رشد نهادند، بسته بندي جداگانه كالا از اهميت چنداني برخوردار نبود. كارگران صنعتي جديد نيازمند اين بودند كه از طرف يك سيستم كشاورزي جداگانه تغذيه شده و از نتيجه مهارت توليدي ديگران نيازهاي غيرخوراكي خود را برآورده سازند.
ساكنين شهرها امكانات ذخيره‌سازي موجود در يك مزرعه را در اختيار نداشتند درنتيجه مقدار كالاي خريداري شده در هر نوبت كمتر شده و تعداد دفعات مراجعه به فروشگاه افزايش يافت. اين بهترين فرصت بود تا بسته‌بندي‌هاي جداگانه به مقداري كه مردم بيشتر مايل به خريد آنها بودند، ايجاد گردد. درعمل، سال‌ها طول كشيد تا اين امر جامعه عمل بپوشد و حتي امروزه نيز عمل تبديل بطور كامل انجام نمي‌شود.
در ابتدا، مغازه‌ها، بسادگي، سيستم توزيع فله كالاها را به كار گرفتند. مغازه دار سيب و بيسكويت را به صورت بشكه‌اي، پنير را در قالب‌هاي بزرگ و گياهان و داروها را در ظرف هاي شيشه‌اي دريافت مي‌كرد. سپس آنها را پيمانه كرده و اغلب درون ظرفي كه مشتري با خود داشت، مي‌ريخت. بيشتر آن چيزي كه مغازه دار مي‌فروخت محصول تكميل نشده بود.
داروها، لوازم آرايشي، انواع چاي، مشروبات و ساير كالاهاي گران‌قيمت و همچنين كالاهاي خطرناك مثل ميخ و سنجاق اولين كالاهايي بودند كه بسته بندي شدند. براي مثال سنجاق را اغلب در كاغذ مي پيچيدند و عبارت «يك بسته سنجاق» كالا را بطور دقيق توصيف مي كرد. در اين زمان كالاهاي زيادي در «بسته كاغذي» فروخته مي‌شد.
با رو به رشد نهادن بسته‌بندي جداگانه كالا، توليدكنندگان كالاهاي با كيفيت تصميم گرفتند كالاهاي خود را به دليل وجود تضمين كيفيت يا تضمين تركيب به كار رفته در آن، از ديگران متمايز سازند.
مارك جنس گذشته از بسته بندي فله در بسته بندي هاي واحد كالا يا برچسب نيز به كار گرفته شد و اين شكل اوليه طبقه‌بندي كالا برحسب مارك جنس، آن بود و همين‌طور شروع به كارگيري عبارت «نام جنس» كالا.
اولين نام‌هاي استفاده شده براي جنس كالا ناگزير به ساده ترين راه انتخاب مي شدند يعني نام سازنده آن كالا. برخي از اين نام‌هاي شخصي كه تاكنون نيز باقي مانده اند عبارتند از:
ياردلي (1770)، شوئپس (1792)، پرير (1863) ، برادران اسميت (1896) و كلگيت (1873). (سوركا، ش 38، 1380، ص 13)
اغلب بسته‌بندي هايي كه در اواسط قرن نوزدهم متداول بودند براي كالاهاي گران‌قيمت استفاده مي‌شدند، چاپ و هنرهاي تزئيني در حال تكامل آن زمان، به تدريج براي اين بسته‌بندي‌هاي اوليه «فخيم» به كار گرفته شدند. بطور مشابه، توليدكنندگان دريافتند كه روي كاغذ به كار رفته براي پيچيدن كالا جهت فروش مي‌توان مارك جنس كالا يا پيامي در رابطه با دستور مصرف و يا توضيحي از خاصيت كالا چاپ كرد. بسياري از نقش هاي تزئيني اوليه براساس آثار هنري يا نشان‌ها و تصاوير ملي خلق شدند. برچسب ها با نوشته هاي مزين و پرداخت شده حلقه هاي گل و پيكرهاي تمثيلي يا زنان بسيار زيبا و بدون نقص چاپ مي شدند. اين نقش ها، اغلب به چندين سبك مختلف برحسب نوع كالا به كار مي‌رفتند.
برچسب هاي اوليه قوطي هاي محتوي مواد خوراكي بايد مردم ساده روستايي را به خود جذب مي‌كرد، بنابراين زندگي شباني، انبار روستايي و انساني كه ميوه با خود حمل مي‌كرد، از نقش‌هاي متداولي بود كه در آن زمان به كار گرفته مي‌شد. گاهي اوقات گرافيك برچسب چندان ربطي به محتويات آن نداشت و گاهي نيز از يك گرافيك روي چند كالاي غيرمرتبط به هم استفاده مي‌شد.
اقدام ديگري كه متداول بود، نشان دادن مدال هاي طلايي بود كه در يكي از نمايشگاه‌هاي بزرگ ملي يا بين‌المللي كه در آن زمان اغلب برپا مي‌شد، اعطاء شده بود. بسياري از برچسب‌هاي اوليه چنان جالب توجه بودند كه به عنوان اشياء تزئيني نگهداري مي‌شدند.
سال 1877 نقطه عطفي در تاريخ بسته‌بندي است. در اين سال، شركت غله آمريكا، نمادي را برگزيد كه به عنوان «علامت تجاري» مشخص كننده كالايش بود. اين نماد، تصوير يك شخصيت كويكر بود كه خلوص، مردانگي، شرافت و درستي را نشان مي‌داد. اين شركت موفق شد با تلاش زياد، درصد زيادي از مردم را متقاعد سازد كه به جاي آرد جو دو سر، آرد جو دو سر «كويكر»مصرف كنند. احتمالاً موفقيت تصوير كويكر به عنوان علامت تجاري، ساير شركت ها را بر آن داشت تا شخصيت‌هايي را به عنوان نماد كالايشان انتخاب كنند. از ميان اين شخصيت‌ها مي‌توان به سرآشپز خندان «كرم گندم» (1893) و پسرك باراني پوش «شركت ملي بيسكويت» (1899) اشاره كرد.
تزئين بسته‌بندي دنباله‌رو سبك‌ها و گرايشات هنر ملي است. بين سال‌هاي 1890 و حدود 1920، تزئين بسته‌بندي از سبك هنري نو كه در آن دوره متداول بود پيروي مي‌كرد. پس از اين دوره، دوره گرافيك ها و طرح‌هاي هنري دكو فرارسيد.
2-3- قرن بيستم
دهه 1950 همچنين شاهد رشد بسته‌بندي‌هاي راحت و بسته‌بندي‌هاي مواد غذائي آماده بود، كه از بين آنها مي‌توان به مخلوط آماده كيك، شامهاي تلويزيوني، خوراكي‌هائي كه در بسته‌بندي خود قابليت جوشيدن داشتند و مواد آماده گوشتي اشاره كرد. يك فن‌آوري فوق‌العاده رو به رشد، پلاستيك‌هاي مشتق از مواد پتروشيمي را به عنوان مصالح ساخت بسته‌بندي در اختيار طراحان بسته‌بندي قرار داد. در دهه 1970 و اوايل 1980 تغييرات متعددي رخ داد كه بسياري از آنها به‌صورت قانون درآمد.
در دهه دوم قرن بيستم، توسعه كالاها چنان زياد بود كه بسته‌بندي نقش كاملاً جديدي يافت. يعني بيشتر از آن چه بخواهد كالائي را فراهم آورد نقش آن ايجاد انگيزش
براي خريد شد. بر روي قفسه يك فروشگاه كه 10 كالاي رقيب كه همگي از نظر عملكرد و كيفيت مشابهند قرار گرفته است تنها راه ايجاد تمايز، بسته‌بندي است. بازاريابان فراتر از خود كالا، روش زندگي، ارزش‌هاي احساسي، تصاوير، ويژگي‌ها و امتيازات نيمه خودآگاه و خلاصه هر آن چه كه خريدار را به خريد كالاي آنان ترغيب مي‌كند به كار مي‌گيرند. در بعضي موارد بسته‌بندي خود تبديل به كالا شده است و گاهي نيز بسته‌بندي نوعي سرگرمي است. (سوركا، شماره 39، 1380، ص 3)
در سال 1035 بعد از ميلاد گفته شده است كه فردي ايراني به نام انصاري خراساني سفري به مصر نمود و او در آنجا مشاهده كرد كه فروشندگان سبزيجات، چاشني‌ها و . . . را در كاغذ مي‌پيچيد و به فروش مي‌رساند. اين قديمي‌ترين سند تاريخي در زمينه بسته‌بندي مواد غذايي است. (صداقت، 1375، ص 4)
بسته‌بندي در قرن 19 ميلادي بعنوان تكنولوژي جديد به توليدكنندگان امكان عرضه محصولات خود را در بسته‌بندي‌هاي آماده شده ارائه نمود. براي اولين بار اين تكنولوژي امكان نگهداري محصولات تازه جهت جوابگويي از فساد يا خرابي آنها و عرضه به فروشگاه‌ها را ايجاد نمود. در گذشته نقش عمده بسته‌بندي حفظ و نگهداري محصول تا زمان استفاده از آن توسط مصرف‌كننده بود. ولي امروزه از بسته‌بندي در جهت جذابتر كردن محصول ارائه شده، جلوه دادن اهميت و كيفيت محصول و درنتيجه بالابردن سودآوري آن محصول استفاده نمود. (بيات، ش 68، 1384، ص6)
مباني بسته بندي
3-مباني بسته بندي
3-1- تعريف بسته‌بندي
بسته بندي عبارتند از محافظي كه سلامت كالاي محتوي خود را از مرحله پس از برداشت و توليد تا مرحله مصرف (نگهداري يا انبارهائي) حفظ كند.
بسته بندي به معني ساخت يا تهيه و تعبيه ظرف يا محافظي است كه سلامت كالاي مظروف يا محتوي خود را در فاصله زماني بعد از برداشت، توليد و در مرحله حمل و نقل، انبارداري و توزيع تا مصرف نهايي حفظ كند و از صدمات و خطرات احتمالي فيزيكي يا شيميايي آن جلوگيري كند.
بسته به معني تهيه ظروف، محافظ يا سيستمي است كه سلامت كالاي مظروف خود را در فاصله توليد تا مصرف حفظ نموده و آن را از ضربات، صدمات، لرزش، فشار و ارتعاش مصون نگه دارد. (ميرنظامي ضيابري، 1381، ص 5)
بسته بندي مكمل است به عنوان يك هنر يا علمي كه در رابطه با توسعه و استفاده از مواد، روش ها و تجهيزات براي بكارگيري محصول در يك ظرف به منظور محافظت از محصول در برابر مراحل مختلف تعريف شود، يا در تعريف بسته‌بندي مي‌توان گفت كه بسته‌بندي عبارت است از هرگونه ظرف يا بسته اي كه محصول در آن براي فروش به بازار عرضه مي‌شود و به وسيله آن اطلاعات لازم در مورد محصول به مصرف‌كنندگان منتقل مي‌شوند. (اسماعيلي پور، ش 54، 1378، ص 55)
بسته بندي محصول عبارتند از هرگونه ظرف يا بسته اي كه محصول در آن براي فروش به بازار عرضه مي‌شود يا به وسيله آن اطلاعات لازم در مورد محصول به مصرف‌كنندگان منتقل مي‌گردد. (روستا، ونوس، ابراهيمي، 1375)
بسته بندي، هنر، علم و صنعت آماده كردن كالا در محيط، حمل و نقل و فروش است. (خاكبيز، ش 31، 1380، ص 21)
مرحوم دهخدا در فرهنگ خود، بسته‌بندي را عبارتست از: بستن اشياء متفرق در يك لفاف يا در يك صندوق بيان مي‌كند. انستيتو بسته‌بندي آمريكا در كتاب لغت‌نامه خود، بسته‌بندي را چنين تعريف مي‌كند: دربرگرفتن محصولات، اقلام و يا بسته‌ها در يك كيسه، جعبه، ليوان، سيني، قوطي، لوله و يا فرم ديگري از ظروف، كه بتواند از اعمال عمده زير انجام دهد:
1- در برگرفتن كالا براي حمل و نقل و استفاده از محصول، يعني علت اصلي استفاده از يك بسته اين است كه بتوان محصول را از محلي به محل ديگر منتقل كرد.
2- محافظت، يعني كالا را از شرايط محيط خارج آن حفظ نمايد، از جمله عواملي نظير فشار، رطوبت، نور و . . . كه تأثير هريك از اين عوامل بستگي به ماهيت محصول و حساسيت آن دارد.
3- انتقال اطلاعات، بسته بايد اطلاعات دقيقي از محتوي و محصول داخل خود را بيان كند، بنابراين اغلب اطلاعات واحد مصرف، ايمني مصرف، تقسيم كردن محصول، پيچيدن محصول با هم، استفاده دوباره ازبسته و . . . (س. م. ا، ش 48، 1382، ص 28)
