بخشی از مقاله
چکیده:
برنامهریزي روستایی فرایند فرمول بندي و توضیح هدف هاي اجتماعی و اقتصادي در نظام فعالیت هاي غیر شهري است. در این راستا تعیین و تشکیل سلسله مراتبی از سکونتگاه ها که بتواند چارچوب مؤثري براي توزیع جمعیت، فعالیتها، خدمات و کارکردها در سطوح مختلف باشد، ضروري است. بنابراین تعیین و تحلیل رتبه بندي نواحی و مناطق روستایی در زمینههاي مختلف با استفاده از روشهاي کمی، البته با رهیافتی مشارکتی نقش مهمی در این فرایند دارد. در پژوهش حاضر، ضمن بهرگیري از توان جمعیتی، اقتصادي و دسترسی در جهت دسته بندي روستاها بخش انزل شهرستان اورمیه به منظور برنامهریزي توسعه، مسائل و مشکلات آنها نیز با استفاده از روش ارزشیابی سریع روستایی - - RRA اولویتبندي شده است.
تحلیل رتبه بندي نشان داد اگر چه انتخاب روستاهاي قره باغ و قولنجی به عنوان مراکز دهستان هاي انزل شمالی و انزل جنوبی انتخاب صحیحی بوده، اما براي تعدیل نابرابري ها از طریق اجراي برنامههاي مفید توسعه روستایی ضروري است که روستاي گورچین قلعه در انزل شمالی و روستاهاي کهریز، کوره سفلی، سلطان آباد، بهله و کاسب در انزل جنوبی از امکانات خدماتی به عنوان یک حوزه روستایی برخوردار باشند. در میان نتایج حاصل از روش ارزشیابی سریع آنچه که داراي اهمیت زیادي است همبستگی مستقیم میان خشک شدن دریاچه اورمیه با پایین رفتن سطح سفرههاي آب و شور شدن آنها، طولانی شدن پروژههاي آب رسانی، کمبود آب براي مصارف کشاورزي و افزایش مهاجرت روستائیان بخش انزل می باشد. لذا شایسته است مسئولین توجه بیشتري به این مسائل و مشکلات نمایند.
کلیدواژهها: توسعه روستایی، رتبه بندي، مشارکت، بخش انزل.
- 1 مقدمه
در فرایند برنامه ریزي و توسعه نواحی روستایی، شناخت و تحلیل وضع موجود روستاها و بررسی امکانات و تنگناهاي آنها در زمینه هاي مختلف ضروري بوده و برنامه ریزان را در تعیین اهداف توسعه و مشخص کردن سیاست ها، خط مشی ها و راهکارهاي دستیابی به آنها یاري می رساند. در این فرایند لزوم توجه به سازمان فضایی کالبدي روستاها در زمینه هاي اقتصادي ، جمعیتی ، دسترسی و ... ، زمینه تخصیص بهینه منابع و امکانات را براي توسعه هماهنگ، یکپارچه و متوازن روستاها فراهم می سازد - . - shaban, 2000: 103 به هر حال تاکید بر برنامه ریزي مراکز روستایی، حاصل توجه مجدد به توسعه روستایی به عنوان بخشی از یک راهبرد نیازهاي اساسی است که برابري بیشتري در توزیع منافع ناشی از تلاش براي توسعه ملی را مورد تاکید قرار می دهد. نیازهاي اساسی یاد شده، نه تنها شامل خدمات اجتماعی است بلکه درآمد یا همان کار تولیدي بهتر را نیز در بر می گیرد. - مهندسین مشاور DHV ، . - 5 :1371
در برنامه ریزي سکونتگاه هاي روستایی، دخالت در ساختار عملکردي سکونتگاه هاي روستایی باید محور انجام برنامه ریزي باشد - مطیعی لنگرودي و همکاران، - 120 : 1387 از آنجایی که باید در تمامی برنامه ریزي ها از جمله برنامه ریزي هاي ناحیه اي از مقوله سنجیدگی - - Rationality استفاده نمود لذا روشها و مدل هاي کمی مانند تحلیل تاکسونومی - - Taxonomy Analysis، موریس - - Morris model، اسکالوگرام - - Scalogram، میزان سنج نهادي گاتمن - - Gatman modelو ... با داشتن زبان ریاضی و با قابلیت ترکیب و تلفیق شاخص ها و متغیرهاي توسعه، کاربرد گسترده اي در تعیین در تعیین و تحلیل سطوح توسعه برخورداري نواحی روستایی دارند - Beraheny ,1985:
. - 151 بنابراین بکارگیري معیارها و روشهاي کمی، جهت سطح بندي سکونتگاه ها در سیستم فضایی مناطق، نه تنها موجب شناخت تفاوت میان سکونتگاه ها می گردد بلکه این سطح بندي معیاري براي تعیین مرکزیت، همچنین تعیین انواع خدمات مورد نیاز و تعدیل نابرابري ها بین سکونتگاه ها است پژوهش حاضر با هدف سنجش و تحلیل سطح بندي روستاهاي بخش انزل شهرستان اورمیه با استفاده از توان اجتماعی، توان اقتصادي و دسترسی به منظور برنامه ریزي توسعه بوده و در ادامه بررسی مسائل و مشکلات روستاهاي این بخش از طریق روش روش ارزشیابی سریع مورد تحلیل و اولویت بندي قرار گرفته است.
- 2 نظریه ها
برنامه هاي روستایی جزیی از برنامه هاي توسعه هر کشور به شمار می روند که براي دگرگون سازي ساخت اجتماعی – اقتصادي جامعه روستایی بکار می روند. این برنامه ها توسط کارگزاران دولت در مناطق روستایی اجرا می شوند. این امر در میان کشورهاي در حال توسعه، که دولت نقش اساسی در تلاش براي تجدید ساختمان جامعه به منظور هماهنگی با اهداف سیاسی اقتصادي خاص به عهده دارد اهمیت بیشتري پیدا می کند - عالی پور، :1371 - 12 توسعه روستایی بر ایجاد تحول و توسعه در تمام سطوح و اقشار اجتماعی و عموم زمینه هاي عملیاتی مرتبط تاکید دارد و تغییر و تکامل در نظام هاي اجتماعی و سازماندهی امور را ضروري می داند - شهبازي، . - 2 :1381
روستاهاي ایران لاجرم می بایست از زندگی سنتی خود به زندگی مدرن وارد شوند و در حقیقت عبور از سنت به مدرنیته امري اجتناب ناپذیر است و حتی در حال حاضر عبور از مدرنیته به فرامدرن - پست مدرن - و حتی فراتر از فرامدرن - پست، پست مدرنیسم - در بسیاري از کشورها در حال تحقق است - تافلر، . - 29 :1377 اندیشمندان و صاحبنظران امر برنامه ریزي توسعه ناحیه اي و روستایی با ارائه دیدگاه ها و تئوري هاي خاص، هر کدام نابرابريهاي ناحیه اي و محلّی را مطابق با موقعیت مکان و زمان خود مورد بررسی قرار می دهند. »گونار میردال« علل نابرابري هاي ناحیه اي را مورد بحث قرار می دهد و آنرا ناشی از عوامل خارجی می داند که به دلیل انگیزة سودجویی شکل گرفته است و برتري اولیه و زمینه هاي تاریخی نواحی آن را شدت می دهد - گیلبرت و کاگلر ،» . - 64 : 1375
فرانسوا پروا« نحوة نگرش به توسعه را ناشی از قطب هاي رشد می داند که در مرحله اول با سرمایه گذاري کلان صنعتی در نواحی بزرگ، واگرایی و نابرابري ایجاد می شود؛ و در مرحلهدوم با انتشار تدریجی توسعه به سایر نواحی، همگرایی و برابري ایجاد می شود » . - Wheeler Muller 1986 : 62- 65 - جان فرید من« در سال 1975 با ارائه نظریه »مرکز- پیرامون« مرکز را به عنوان منشأ توسعه دانسته که با زایش توسعه در مرکز به پیرامون جریان می یابد - Clark, 2000: 9 - مطابق این نظریه، دو جزء اصلی نظام سکونتگاهی عبارتند از مرکز - به عنوان کانون قدرت سلطه - و پیرامون - به عنوان جزء وابسته به کانون مرکزي - ؛ همچنین طبق این نظریه، رابطه مرکز با پیرامون یک رابطه استعماري بوده و سازمان اقتصادي ملّی داراي فرایندي است که از چهار مرحله تشکیل شده است : مرحله پیش صنعتی، مرحله انتقالی، مرحله صنعتی و مرحله فراصنعتی. - رضوانی، - 2 :1383
در زمینه تحلیل و تبیین پدیده توسعه و توسعه نیافتگی نظریه هاي متعددي از جمله نظریه هاي اقتصادي رشد و توسعه، نظریه جامعه شناختی نوسازي، پسا توسعهگرایی - - Postdevelopmentalism و ... مطرح شده است که عمدتا در مقیاس کلان و در سطح جهانی و ملی به تبیین توسعه می پردازند - . - Peet,1999 :36 مشهورترین نظریه ها در این خصوص نظریه هاي نوسازي، نئوکلاسیک و وابستگی هستند و سالهاي اخیر رویکرهاي نوینی نیز در زمینه توسعه مطرح شده است که مهمترین آنها شامل مشارکت، توسعه از پایین، رویکرد نیازهاي اساسی، رویکرد فقر زدایی، نظریه رشد نوین و رشد درون زا می باشد - . - Heder , 2000: 11 به هر حال هدف نظریه هاي توسعه، تحلیل و تبیین نابرابریهاي موجود میان کشورها و مناطق و نواحی در زمینه توسعه است. در این زمینه واضح است که هیچ عامل ساده یا معینی مانند آب و هوا و منابع طبیعی نمی تواند نابرابري در زمینه توسعه را تبیین کند - شکور: 1386، - 48
به عنوان مثال هرچند بسیاري از کشورهاي فقیر در نواحی گرم و مرطوب مداري قرار دارند ولی بسیاري نیز در این نواحی قرار ندارند. در مجموع بیشتر مطالعات موجود در زمینه توسعه عمدتا در سطح جهانی و ملی به تبیین فرایند توسعه و توسعه یافتگی می پردازند، که در این راستا نابرابریهاي موجود از لحاظ توسعه یافتگی بین قاره ها و مناطق نیز مشخص شده است - رضوانی، - 152 : 1383 در این راستا فرایند توسعه یک منطقه مستلزم بهره مندي از خدمات مختلف اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی و ... می باشد، علاوه بر این نفس وجود این گونه خدمات در مناطق روستایی به خودي خود نیز یک هدف و وظیفه از جانب برنامه ریزان و متولیان توسعه روستایی و حقی براي مردم منطقه محسوب می گردد. لذا بدیهی است مقایسه و رتبه بندي مناطق روستایی، به نوعی مشخص نمودن
