بخشی از مقاله
اجرای حسابداری هزینه جریان مواد و انرژی به عنوان راهکاری برای کاهش مصرف انرژی
چکیده
انرژی و میزان دسترسی به انرژی عامل اصلی در وقوع انقلاب صنعتی می باشـد. بـا گذشـت زمـان تقاضـای انـرژی در تمـامی کشورهای جهان یک روند صعودی را طی می نماید. افزایش تقاضای منابع طبیعی به ویژه انرژی به دلیل ایجاد مشکلات عدیده ای همانند تخریب محیط زیست، اتمام منابع انرژی، افزایش قیمت منابع انرژی و غیره، در آینده جوامع بسیار تـاثیر گـذار مـی باشد. در کشور ایران افزایش تقاضای منابع انرژی در تمـامی بخشـها خصوصـا خـانگی و صـنعتی بـه دلیـل مسـائل مـدیریتی، ساختاری، فرهنگی و اجتماعی بسیار شدیدتر می باشد. صنعت ایران با وجود یک روند نزولی یعنی با رشد منفی 0,5 درصـدی، عامل اساسی در افزایش تقاضای انرژی و پایین بودن قیمت حامل های انرژی می باشد. صنعت ایران به دلایلی همچون فناوری قدیمی، پایین بودن قیمت حامل های انرژی، فقدان بازنگری فرایند های تولید و عدم وجود راهکارهایی در جهت افـزایش بهـره وری، مقدار عظیمی از منابع طبیعی را ضایع می نماید. با افـزایش مقـدار تولیـد در صـنعت ایـران، ضـایعات و اتـلاف مـواد در فرایندهای تولید به دلیل مسائل فنی و مدیریتی افزایش می یابد. حسابداری هزینه جریان مواد و انـرژی یـا Material Flow Cost Accounting (به اختصار ( MFCA به عنوان یک ابزار فنی- اقتصادی که منجر به کاهش جریـان هـای مـواد و انـرژی مصرفی در فرایند های تولیدی و کاهش ضایعات در این مسیر و در نهایت بهبود شرایط زیست محیطـی مـی شـود، مـی توانـد نقش موثری در بهبود اقتصاد و محیط زیست ایران و جهان ایفا نماید.
کلمات کلیدی: توسعه پایدار، انرژی، مدیریت زیست محیطی، MFCA
پیشگفتار
با پیشرفت جوامع و آغاز عصر صنعت و تکنولوژی، نیاز بشر به منابع اولیه و انرژی بـه صـورت روز افـزون افـزایش یافتـه اسـت. انسان به منظور تامین منابع مورد نیاز خود از طبیعت، به دلیل عدم آگاهی از تاثیرات جانبی فعالیت ها، اثرات مخرب و پایداری را بر محیط زیست برجای گذاشته و می گذارد. به گونه ای که در اواخر قرن بیستم مشکلات زیست محیطی بـه یـک معضـل جهانی مبدل گردید. به منظور مقابله با مشکلات زیست محیطی و پیشگیری از بروز آن، جنبش هایی همچون انقلاب سـبز بـه وقوع پیوست. از طرفی محدود بودن منابع انرژی در دسترس، آینده کشورهای توسعه یافته را که مصـرف کننـده اصـلی انـرژی هستند با ابهام رو به رو ساخته است. از نظر بسیاری از اندیشمندان، کاهش استفاده از منابع انرژی یک الزام بـرای ادامـه بقـای سیاره زمین محسوب می شود. توسعه پایدار با مفهوم توسعه ای با تامین نیازهای حال حاضر بدون بـه خطـر انـداختن توانـایی های نسل های آینده به عنوان راهکاری مناسب برای حل معضلات زیست محیطی و اقتصادی مطرح گردید. پایـداری در تمـام ابعاد همانند تولید، مصرف و غیره مفهوم دارد. [1] در این راستا سازمان های بسیاری همانند سازمان حفاظت ازمحیط زیسـت در این عرصه به فعالیت پرداختند. طرحهای بسیاری بر مبنای حفاظت از محیط زیست تحت عنوان مدیریت زیست محیطی به منظور حصول اطمینان از اجرای الزامات قانونی برای کنترل آلودگی، توسعه ی نظریه و روشهایی در جهـت حفاظـت از محـیط زیست با تاکید بر ترکیب اکوسیستم با اقتصاد و مسائل فنی، پدید آمده اند.[2 ]
منابع و انرژی در دنیای امروز
میزان دسترسی و بهره وری انرژی، عامل اصـلی در بـروز انقـلاب صـنعتی و پیشـرفت کشـورها در عرصـه ی تولیـد، صـنعت و همچنین پیشی گرفتن در بازار رقابتی تولید جهانی محسوب می شود. در عصر حاضر، میـزان دسترسـی بـه انـرژی و نحـوه ی استفاده از آن، نقش مهمی را در تقسیم بندی کشورها ایفا می نماید. در این راستا دسته بندی های متفاوتی در میـان کشـورها صورت گرفته است که معیار خوبی برای دست یابی به مفهوم توسعه پایدار می باشد. بررسی تفاوت کشورها از نقطه نظر میـزان مصرف انرژی صنایع و شدت انرژی آن ها (نسبت مصرف انرژی به تولید ناخالص داخلی و یا به بیان دیگر میزان انـرژی مصـرف شده به ازای هر واحد تولید) کمک شایانی به دست یابی به راهکارهای مناسب در جهت بهبود شرایط موجود می نماید. [3]
دسته بندی کشورها بر اساس شدت انرژی عبارتند از:
x کشورهایی با رده های تغییر یافتگی متفاوت؛ کشورهایی که در جهت دست یابی به تولید نرم افزاری گام بر میدارنـد. این کشورها همانند ژاپن علاوه بر نیاز مبرم به جریان های انرژی به دلیـل پیشـرفت در تکنولـوژی، در جهـت بهینـه سازی جریان های مصرفی، گام های بزرگی برداشته اند.
x کشورهایی که در حال تغییر و رشد در تولید هدف دار هستند. کشورهایی که عمدتا از منابع انرژی بـالایی برخـوردار هستند و به دلیل برداشتن گام های سریع در جهت رشد، نیازمند مصرف انرژی بـه مقـدار زیـاد هسـتند. کشـورهای مذکور به دلیل ارزانی منابع طبیعی، آلودگی بسیاری را به محیط زیست تحمیل می نمایند.
x کشورهایی که سرمایه های طبیعی خود را به تولید ملی تبدیل می نمایند. کشورهای دسـته سـوم اغلـب سرشـار از منابع طبیعی می باشند اما نقشی در مصرف مواد اولیه و انـرژی ندارنـد و تنهـا منبعـی بـرای تغذیـه سـایر کشـورها محسوب می شوند.
تقسیم بندی فوق می تواند نگاهی تازه بر جریان های مصرفی در جهان ایجاد کرده و نقش کشورها را در تخریب محیط زیسـت و ضرورت درنظر گیری پایداری در تمامی کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه آشکار نمایـد. بـه منظـور هدفمنـد سـازی برنامه های ملی و بین المللی و مشخص نمودن نقش کشورها در آینده انرژی و به عبارتی آینده سلامت کره زمین، سـناریوهای متفاوتی در ارتباط با انرژی بیان شده است. طی گزارش "چشم انداز انرژی جهان"، عرضه و مصرف انرژی روندی صعودی را بـه دلایلی همچون افزایش جمعیت جهانی، نیاز به افزایش رفاه و غیره طی می نماید. میزان مصرف انرژی تا سال 2030 به میـزان 50 درصد افزایش می یابد که این رقم در سال 2050، 47 درصد خواهد بود. کشورهای در حال تغییـر کـه بیشـترین رشـد در اقتصاد و جمعیت را دارند، همانند چین و هند، بیشترین سهم را در این افزایش مصرف در سال هـای آتـی بـه خـود اختصـاص خواهند داد. این در حالی می باشد که عرضه انرژی های فسیلی به دلیل اتمام ذخایر و آلودگی های زیست محیطی کـه منجـر به ایجاد تغییرات مخرب همانند گرمایش زمین گشته است، با موانعی روبرو خواهد بود. نفت در کشورهای صـادر کننـده فعلـی همانند عربستان سعودی و ایران به ترتیب حدود 80 و 120 سال و زغال سنگ در چین و ایران به ترتیب در حـدود 32 و 250 سال بیشتر باقی نخواهد ماند. این امر بر اهمیت انرژی و رقابتی بودن بازار انرژی و همچنین ضرورت استفاده صـحیح از انـرژی تاکید می نماید. [4]
مقایسه ی وضعیت مصرف انرژی ایران و جهان
ایران کشوری سرشار از منابع انرژی هم از نوع تجدید پذیر و هم تجدید ناپذیر می باشد. به همین دلیل در طی سالیان متمادی دسترسی و تامین انرژی مورد نیاز تمامی بخشها در ایران به سهولت امکان پذیر بوده است. به گونه ای که فرهنگ ملـت ایـران در جهت مصرف گرایی شکل گرفته است. وفور سوختهای فسیلی در کشور ایران منجر به وابستگی شدید کشور به سوخت های فسیلی گردیده است. به گونه ای که هماکنون حدود 99/1 درصد حامل های اولیه انرژی در کشور نفت و گاز اسـت. بـر همـین اساس ایران پس از کشورهای آمریکا و روسیه در رتبه سوم مصرف جهانی گاز قرار دارد. میزان مصرف گاز طبیعـی در ایـران بـا متوسط رشد سالانه 10/3 درصد در سالهای 2008 و 2012 به ترتیب رقمی معادل 123 و 151,7 میلیارد مترمکعب می باشد. همچنین ایران در مصرف برق نیز پیشتاز بوده و رتبه 19 را در جهان به خود اختصاص می دهد. این مقـدار مصـرف انـرژی در کشور، ایران را با رقمی معادل 1,68 تن نفت خام برای هر هزار دلار GDP، به کشوری با بالاترین میزان شدت انرژی در جهـان مبدل ساخته است. طبق آمار آژانس بین المللی انرژی (IEA) و اداره بررسی ها و سیاستهای اقتصادی بانک مرکزی جمهـوری اسلامی ایران در سال 2013، شدت مصرف انرژی ایران 8,6 برابر ژاپن، 8,8 برابر اروپا، 5 برابر ترکیـه، 3 برابـر عربسـتان و 1,5 برابرچین بوده است. به طور میانگین شدت مصرف انرژی در ایران 3,4 برابرجهان است. بخش صنعت کـه مصـرف کننـده %35 انرژی کشور است، یکی از مهمترین عوامل در افزایش شدت انرژی ایران می باشد. شاخص میزان مصرف انـرژی بـه ازای تولیـد محصولات نهایی در واحدهای صنعتی کشور 23 تا 100 درصد از استانداردهای جهانی بیشتر است. وجـود یارانـه هـای انـرژی عاملی بسیار تاثیرگذار بر این موضوع می باشد. براساس گزارش صـندوق بینالمللـی پـول، ایـران دومـین کشـور جهـان ازنظـر
پرداخت یارانه انرژی با رقم 37 میلیارد دلار میباشد. طبق ترازنامه انرژی در سال 1387 سهم صنعت از یارانه نـام بـرده رقمـی معادل %19,1 می باشد. این مقدار یارانه انرژی نه تنها موجب افزایش مصرف و در نتیجه افزایش اتـلاف منـابع انـرژی و ایجـاد پیامدهای مخرب زیست محیطی و اقتصادی در این زمینه می شود بلکه باعث از میان رفتن رقابـت صـنایع و کـم رنـگ شـدن صنعت ایران در بازار بین المللی می گردد. طبق نمودارهای زیر، سهم مصرف انرژی بخشهای مختلف در ایران و جهان در سا ل 2012 مشاهده می شود.
سهم انرژی مصرفی هر سهم انرژی مصرفی هر
بخش در یران بخش در جهان
شکل :1 مقایسه انرژی مصرفی بخش ها در ایران و جهان در 2012 (ترازنامه انرژی (EIA -1390
بخش صنعت در جهان به دلیل حجم بالای تولید، رتبه اول را در مصرفی انـرژی بـه خـود اختصـاص مـی دهـد. GDP بـالای کشورها به ویژه کشورهای صنعتی دلیل بر مصرف موثر انرژی و تولید بالا می باشد. در حالیکه در ایران به دلیل فقدان مصـرف درست، بیشترین مصرف انرژی مربوط به بخش خانگی می باشد. در صنعت ایران به دلیل عدم تولید بهینـه و روشـهای صـحیح مصرف انرژی، بخش عظیمی از انرژی به هدر می رود. این امر موجب بالا بودن مصرف انرژی در مقابل تولیـد نـاچیز صـنایع در ایرا ن می باشد. این در حالیست که بخش صنعت با هدف تولید و مصرف پایدار و در نتیجـه دسـتیابی بـه توسـعه پایـدار، بـه کمک بهره گیری از روش های مدیریت زیست محیطی بیشترین قابلیت بهینه سازی انرژی را دارا می باشد. [5]
روشهای کاربردی در توسعه پایدار در حوزه منابع و انرژی
در تمامی بخشها به ویژه بخش صنعت در جهان، در حوزه جریان های مواد و انرژی ظرفیت بالای کاهش مصرف انرژی و بهینه سازی وجود دارد. در این راستا مدیریت زیست محیطی به منظور حمایت از محیط زیست و کاهش هزینه های تولید، مصرف و همچنین هزینه های ناشی از برطرف نمودن آسیب های زیست محیطی که زندگی، سـلامت و در نتیجـه رفـاه آدمـی را تحـت تاثیر قرار می دهند، با درنظر گرفتن شاخه های متفاوت علوم، راهکارهای بسیاری را ارائه و اجرایی نموده است. حسـابداری بـه عنوان علم شفاف سازی اطلاعات، نقش مهمی را در کاربردی بودن هرچه بیشتر راهکارهای مدیریت زیسـت محیطـی ایفـا مـی
5
نماید. در این راستا می توان از روشهای حسابداری هزینـه زیسـت محیطـی 1(ECA)، حسـابداری مـدیریت زیسـت محیطـی 2(EMA)، سیستم حسابداری اقتصادی و زیست محیطی 3(SEEA)، حسابداری جریان مواد و انرژی 4(MEFA)و حسـابداری هزینه جریان مواد 5(MFCA) تحت عنوان روشهای مدیریت زیست محیطی می توان نام برد. تمامی روش های نام بـرده شـده در جهت شناسایی و ارزیابی میزان مصرف و میزان هدر رفت جریان های مواد و انرژی در فرایندها می پردازند[6]
MFCA روشی شاخص در بهینه سازی مصرف منابع (مواد و انرژی)
جایگاه MFCA در مدیریت زیست محیطی
حسابداری هزینه جریان مواد و انرژی به عنوان ایجاد کننده هماهنگی بین فعالیتهای اقتصادی به همراه کـاهش اثـرات زیسـت محیطی و ساختارهای مدیریتی مطرح شده است. MFCA منجر به ایجاد یک نگاه تازه و همچنین ایجاد انگیزه در سـازمان هـا برای صرفه جویی بیشتر در هزینه ها و کسب سود با استفاده از این روش با تاکید بر محیط زیست می گردد. این روش در سال 2000 به صورت اولیه در کشور آلمان و سپس در ژاپن مطرح گردید. اجرای موفقیـت آمیـز MFCA طـی سـالهای 2000 تـا 2011 در بسیاری از کشورها به خصوص ژاپن منجر به تصویب این روش در گروه استانداردهای ایزو در 2011 گردیـد. در ایـن راستا به منظور ترویج بهینه سازی جریان مواد و انرژی در کشورها به ویژه کشورهای درحـال توسـعه، MFCA طـی برگـزاری کارگاههایی در کشور ژاپن به دیگر کشورها از جمله ایران ارائه گردید. روشهای مدیریتی رایج عمدتا بر روی بخشی ازفراینـدها، پسماند و یا انتشار تمرکز می کنند، درحالیکه MFCA ابزاریست که با مشاهده جریـان مـواد و انـرژی درون فراینـدها موجـب درک بیشتر جریانهای تولیدی می شود. در نهایت مواد ازدست رفته یا هزینه ازدست رفته در فعالیتهای سازمان از بعـد زیسـت محیطی و اقتصادی توسط MFCA محاسبه می گردد. تمامی این موارد منجر به کاهش هزینه های تولید از طریـق همـاهنگی فعالیتها و در نهایت کاهش پسماند و انتشار دی اکسید کربن می گردد. MFCA به عنوان یک ابزار اصلی EMA، برای تصمیم گیری در برنامه های تکمیلی، علاوه بر اطلاعات داخلی بر مدیریت زیست محیطی موجود و روشهای حسابداری مدیریت تاکیـد می کند. بنابراین می توان با استفاده از این روش هزینه های ناشی از محصولات معیوب، پسماند و انتشارات دیگـر را از طریـق جمع آوری مقادیرشان و منابع استفاده شده در هر فرایند تولیدی و تبدیل آنها به ارزش پولی شناسایی کرد. علاوه بر ایـن مـی توان هزینه مواد خام، هزینه نیروی کار، هزینه استهلاک و دیگر هزینه های پردازشی که تحت عنوان هزینه ازدست رفته منظور می گردند و همچنین هزینه پسماند را توسط معانی مشابه مانند هزینه تولید محاسبه کرد. [7]
