بخشی از مقاله
ارتقای سطح برنامهریزی و اجرای فرآیندهای بهبود بهرهوری در مخازن نفتی و گازی ایران با استفاده از تحلیل SWOT
چکیده:
به دلیل رشد فزایندهی تقاضای انرژی، استفاده از روشهای بهبود بهرهوریIOR1 در مخازن، امری اجتنابناپذیر است. از آنجاییکه مخازن نفتی و گازی ایران بازدهی باالیی ندارند استفاده از روشهای IOR برای افزایش تولید، بسیار سودمند خواهد بود. هدف اصلی از انجام این مقاله، ارتقای سطح برنامهریزی و اجرای فرآیندهای IOR در مخازن نفتی گازی ایران با استفاده از تحلیل سوات) SWOT( 2 است. برای رسیدن به این هدف، از طریق مصاحبه با متخصصین با تجربهی ایرانی بهعنوان روش جمعآوری اطلاعات و همچنین استفاده از مفاهیم تحلیل SWOT، فاکتورهای چهارگانهی مورد نیاز این تحلیل بهدست آمدند. بهعنوان بخشی از نتایج این مقاله، حمایت از منابع انسانی برای حضور در همایشها کارگاههای بینالمللی و همچنین بازاریابی مناسب برای گاز و افزایش تولید و صادرات آن، از مهمترین خروجیهای تحلیل SWOT بودند.
-1 مقدمه
معمولا هر میدان نفتی در طول دورهی عمر خود، سه مرحلهی مختلف تولید را طی میکند: برداشت اولیه نفت3 ، برداشت ثانویه نفت4 و برداشت ثالثیه نفتKaczmarczyk et al., 5 . 2013 در برداشت اولیه، از انرژی طبیعی مخزن برای تولید نفت استفاده میشود. البته اگر نفت خودبهخود و با استفاده از انرژی طبیعی مخزن به سطح زمین نیاید و برای انتقال نفت به سطح از روشهای فرازآوری مصنوعی از جمله پمپهای درون چاهی استفاده شود نیز هنوز در مرحلهی اول برداشت نفت هستیم، زیرا در این مرحله انرژی جداگانهای وارد مخزن نمیشود (Ghaderi et al., 2011)
زمانی که مخزن تخلیه شده و امکان تولید نفت حتی با پمپاژ از چاه به سطح زمین وجود ندارد، استفاده از روشهای کمکی تولید از نوع بازیافت ثانویه شروع میشود که امروزه در دنیا به روش تزریق آب مرسوم است (Tarabelli et al., 2015) در بسیاری از موارد تزریق آب، کارایی الزم را در جابجایی مناسب سیال مخزن نداشته و باید روشهای دیگری به منظور تولید اقتصادی نفت در نظر گرفته شوند. فرآیندهایی نظیر تزریق مواد شیمیایی، روشهای حرارتی، روشهای میکروبی و یا ترکیبی از این روشها جزو فرآیندهای مرحلهی سوم )ثالثیه( برداشت نفت هستند (Manrique et al., 2010) فرآیندهای IOR دامنهی وسیعتری را پوشش میدهند که شامل تمام روشهای ازدیاد برداشت، استفاده از تکنولوژیهای نوین حفاری و فرآیندهای تولید از چاه و بهطور کلی هر روشی از جمله شکاف هیدرولیکی، مشبککاری انتخابی و... که برداشت را افزایش میدهند، میشود (Xiaoguang et al., 2016) برای اینکه فرآیندهای IOR نتایج مطلوبی در پی داشته باشند باید برنامهریزی و اجرای این فرآیندها بهصورت ایدهآل مناسب انجام شود. در غیر اینصورت اهداف مورد نظر بهدست نخواهند آمد. متاسفانه صنعت نفت ایران در زمینهی برنامهریزی و اجرای فرآیندهای IOR ضعفهای داخلی زیادی داشته و همچنین تهدیدهای خارجی زیادی را متحمل میشود که این عوامل سبب کاهش بازدهی از مخازن نفتی و گازی شده است. مهمترین هدف این مقاله، ارتقای سطح برنامهریزی اجرای فرآیندهای IOR در مخازن نفتی و گازی ایران است. برای رسیدن به این هدف، از طریق مصاحبه با متخصصین خبرگان صنعت نفت به عنوان روش جمعآوری اطلاعات همچنین استفاده از مفاهیم تحلیل SWOT، فاکتورهای چهارگانهی مورد نیاز این تحلیل بهدست آمدند. پس از بهدست آمدن تمام فاکتورها، تحلیل SWOT به عنوان ابزار اصلی در جهت تولید استراتژیهای متنوع که ارتقای سطح برنامهریزی اجرای فرآیندهای IOR را در پی خواهند داشت، مورد استفاده قرار گرفت. جمعآوری اطلاعات از متخصصین و بهتبع آن بهدست آوردن فاکتورهای چهارگانهی تحلیل SWOT در حیطهی وسیعی از عوامل موثر بر موفقیت فرآیندهای IOR از جمله منابع انسانی، تکنولوژی، منابع مالی، مدیریت و... انجام پذیرفت. از مهمترین استراتژیهای بهدست آمده از تحلیل SWOT میتوان به حمایت از منابع انسانی برای شرکت در همایشها و کارگاههای بینالمللی و همچنین لزوم بهدست گرفتن بازار گاز جهانی و منطقه از طریق بازاریابی مناسب و افزایش تولید گاز اشاره کرد. بهطور کلی در ایران، تحقیقات و مطالعات جامعی در زمینهی استفاده از تحلیل SWOT برای پیشرفت در حوزهی فرآیندهای IOR انجام نشده است ولی در مقابل مقاالت و کتابهای زیادی در سطح بینالملل در این مورد منتشر شده است.
-2 معرفی تکنیک تحلیلی SWOT
تحلیل SWOT ابزاری کارآمد برای شناسایی شرایط محیطی تواناییهای درونی سازمان است. پایه و اساس این ابزار کارآمد در مدیریت استراتژیک، شناخت محیط پیرامون سازمان است. حروف SWOT، ابتدای کلمات Strength به معنای قوت، Weakness به معنای ضعف، Opportunity به معنای فرصت و Threat به معنای تهدید است. ماهیت قوت ضعف به درون سازمان مربوط میشود و فرصت و تهدید معمولا محیطی است. در زیر به توضیح هریک پرداخته شده است
(Osita et al., 2014)
قوتها : فاکتورهای داخلی هستند که عبارتند از منابع و تواناییهایی که سازمان در اختیار دارد و میتواند از آنها برای رسیدن به اهداف خود استفاده کند.
ضعفها : فاکتورهای داخلی هستند که عبارتند از کمبود در منابع، مهارتها و تواناییهایی که بهطور محسوس مانع عملکرد اثر بخش سازمان میشوند.
فرصتها : فاکتورهای خارجی هستند که سازمان میتواند برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود از آنها بهره ببرد.
تهدیدها : فاکتورهای خارجی هستند که به هر نحوی مانع از رسیدن سازمان به اهداف مورد نظر میشوند.
-2-1 فرآیند تحلیل SWOT
ورودیهای تحلیل SWOT عبارتند از: چشمانداز و ماموریت فعلی، تحلیل محیط درونی و محیط بیرونی سازمان. پس از بهدست آوردن ورودیهای مورد نظر، ماتریس SWOT تشکیل میشود (Ommani, 2011)
-2-1-1 چشمانداز و ماموریت
برای آنکه مبنای تحلیلها و همچنین هدف نهایی از تحلیلها مشخص شود، به چشمانداز و ماموریت فعلی سازمان نیاز است.
-2-1-2 تحلیل محیط درونی
پس از تعیین ماموریت سازمان، محیط درونی سازمان برای بهدست آوردن فاکتورهای داخلی مورد نیاز تحلیل SWOT )نقاط قوت و ضعف( بررسی و تحلیل میشود. باید دقت شود که هیچ فاکتور مهمی از قلم نیفتد تا در نهایت نتایج بهتری حاصل شود.
-2-1-3 تحلیل محیط بیرونی
یکی از کلیدیترین بخشهای تحلیل SWOT، تحلیل و پایش محیط خارجی سازمان است که منجر به شناسایی فرصتها و تهدیدات خارجی سازمان خواهد شد )فاکتورهای خارجی(
-2-1-4 تشکیل ماتریس SWOT
پس از بررسی و تحلیل عوامل درونی و خارجی و همچنین بهدست آوردن این عوامل، ماتریس SWOT تشکیل شده و استراتژیهای چهارگانه از آن استخراج میشوند(Dyson, 2004)
همانطور که در جدول 1 مشاهده میشود، ضعفها و قدرتهای سازمان که جزو عوامل داخلی هستند در یک طرف ماتریس و تهدیدها و فرصتها که عوامل خارجی به حساب میآیند در طرف دیگر ماتریس جایگذاری میشوند. از تقاطع عوامل مختلف )داخلی و خارجی( در ماتریس SWOT، استراتژیهای چهارگانهای بهدست میآید که سازمان را در راه رسیدن به اهداف خود هدایت خواهند کرد. این استراژیها بهصورت زیر هستند (Chan, 2011)
استراتژیهای : (Maxi-Max) S-O در استراتژیهای SO سازمان با استفاده از تقاط قوت داخلی میکوشد از فرصت ها بهرهبرداری کند. همهی مدیران ترجیح میدهند سازمانشان در موقعیتی قرار گیرد که بتوانند با استفاده از نقاط قوت، از رویدادها و روندهای خارجی بهرهبرداری نمایند.
استراتژیهای: (Maxi-Max) W-O هدف استراتژیهای WO این است که سازمان با بهرهبرداری از فرصتهای موجود در محیط خارج، بکوشد نقاط ضعف داخلی را بهبود بخشد و یا آنکه با برطرف کردن نقاط ضعف، حداکثر استفاده را از فرصتها ببرد. گاهی در خارج از سازمان، فرصتهای بسیار مناسبی وجود دارد ولی سازمان به سبب داشتن ضعف داخلی نمیتواند از این فرصتها بهرهبرداری نماید.
استراتژیهای: (Maxi-Max) S-T در استراتژیهای ST سازمانها میکوشند با استفاده از نقاط قوت خود اثرات ناشی از تهدیدات موجود در محیط خارج را کاهش دهند یا آنها را از بین ببرند. این بدان معنی نیست که یک سازمان قوی به ناگزیر در محیط خارجی با یک تهدید خارجی مواجه خواهد شد.
و در نهایت، در استراتژیهای W-T یا Mini-Min سازمانها حالت تدافعی به خود میگیرند و هدف کم کردن نقاط ضعف داخلی و تهدیدات ناشی از محیط خارجی است. سازمانی که دارای نقاط ضعف داخلی است و با تهدیدات بسیار زیادی در محیط خارجی روبرو میشود در موضعی مخاطرهآمیز قرار خواهد گرفت. در این استراتژیها دو سوال مطرح است، چگونه نقاط ضعف خود را کاهش دهیم که اثرات منفی تهدیدها را برطرف کنیم و یا با توجه به ضعفهایی که داریم چه کنیم که اثرات منفی تهدیدها کاهش یابد.
کیفیت تحلیل SWOT انجام شده بسیار وابسته به ورودیهای ماتریس SWOT است. الزم است در تعیین عوامل قوت و ضعف، فرصت و تهدید از جوانب مختلف به محیط داخلی و خارجی سازمان نگریسته شود تا بتوان ورودیهای صحیحی را در ماتریس SWOT وارد نمود. نکتهی مهم آن است که از یک سو باید از جامعیت تحلیل محیط درونی و بیرونی اطمینان حاصل شود و از دیگر سو نباید تعداد عوامل ضعف، قوت، فرصت و تهدید زیاد باشد. زیاد بودن تعداد عوامل نشان از آن دارد که تفکر استراتژیک وجود ندارد(Dyson, 2004)
-3 روش انجام پژوهش
در این پژوهش از تحلیلSWOT بهعنوان ابزار اصلی رسیدن به اهداف مورد نظر استفاده شده است. از آنجایی که این تحلیل نیازمند اطلاعات دقیقی پیرامون محیط داخلی و خارجی سازمان است تا بتوان فاکتورهای چهارگانه )قوتها، ضعفها، تهدیدها و فرصتها( را استخراج نمود، در نتیجه روش مصاحبهی حضوری با خبرگان صنعت نفت ایران به عنوان روش جمعآوری اطلاعات مورد نظر انتخاب شد. قبل از شروع مصاحبهها، مجموعهای از سوالات طراحی شدند. طراحی این سوالات به گونهای بود که بتوان اطلاعات جامعی نسبت به محیط داخلی و خارجی صنعت نفت که مرتبط با هدف اصلی پژوهش بودند، بهدست آورد. بهطور کلی سواالت، در دستههای مختلف شامل منابع انسانی، منابع مالی، مدیریت، دسترسی به تکنولوژی و... طبقهبندی شده بودند. در این تحقیق با 22 تن از خبرگان و متخصصین شرکتهای مختلف که تجربه و دانش کافی در عرصهی فرآیندهای IOR داشتند، مصاحبه شد. تعدادی از سوالات مصاحبه در زیر آمده است: دیدگاه شما نسبت به وجود نیروی کار ماهر، باتجربه و آموزش دیده در بخشهای تحقیقات، مهندسی و عملیات مربوط به فرآیندهای IOR چیست؟
از لحاظ دستیابی به تکنولوژی در چه سطحی قرار داریم؟ آیا بودجهی مناسب برای مطالعه و اجرای IOR در هر سطحی تخصیص داده میشود؟ چرا؟
اهمیت IOR را در بین مدیران و منابع انسانی چگونه ارزیابی میکنید؟
آیا برای توسعهی میادین از چرخهی نگرش سیستماتیک استفاده میشود؟
تعامل صنعت نفت با شرکتهای بینالمللی را چگونه ارزیابی میکنید؟
در نهایت با استفاده از تحلیل SWOT استراتژیهای چهارگانه که منجر به ارتقای سطح برنامهریزی و اجرای فرآیندهای IOR میشوند، استخراج شدند.
-4 فرضیات و محدودیتهای تحقیق
در این مطالعه فرض شده است که افراد مورد مصاحبه تجربه و اطلاعات کافی در مورد فرآیندهای IOR را دارند و همچنین نظرات آنها نمایانگر وضعیت شرکت ها و صنعت نفت ایران است. یکی از محدودیتهای تحقیق این است که افراد مورد مصاحبه ممکن است نسبت به سوالات جهتگیری شخصی داشته باشند و همچنین به دلیل تعصب، تمام واقعیتهای موجود را بازگو نکنند. انتخاب افراد مصاحبه شونده از تعداد محدودی شرکت و دانشگاه و همچنین احتمال نامناسب بودن شرایط این افراد (شرایط روحی، مالی، خانوادگی و...) در هنگام مصاحبه، از دیگر محدودیتهای این تحقیق است، در نتیجه باید در تحلیل و بسط دادن اطلاعات بهدست آمده دقت نمود.
-5 یافتههای پژوهش و استفاده از تکنیک تحلیلی SWOT -5-1 یافتههای پژوهش
پس از اتمام مصاحبهها و همچنین استفاده از مطالعات کتابخانهای، اطلاعات خام مورد نیاز اهداف پژوهش بهدست آمد. خالصهای از یافتههای خام بهدست آمده بهصورت طبقهبندی شده در زیر آمده است:
-5-1-1 منابع انسانی
در صنعت نفت، از لحاظ فراوانی نیروی کار دارای تحصیلات آکادمیک، محدودیتی وجود ندارد ولی برای انجام فرآیندهای IOR بهصورت کارامد و مفید تنها تحصیلات آکادمیک کافی نیست و نیروها باید تجربه و مهارت کافی داشته باشند. متأسفانه در ایران، میزان مهاجرت افراد فنی و با تجربه افزایش یافته است و نیروها پس از چندین سال کسب تجربههای ارزشمند در ایران، به بهترین شرکتهای خارجی ملحق میشوند. برای اینکه حضور نیروها در صنعت نفت تداوم داشته باشد، بسیاری از مسائل تاثیرگذار است و یکی از مهمترین آنها رفع دغدغههای مالی و تأمین امنیت شغلی است بهگونهای که ذهن افراد در فضای اداری، صرفاً بر روی کار متمرکز باشد. در سالهای اخیر، تکنولوژی و نحوهی اجرای فرآیندهای IOR در دنیا عوض شده است و چون طی این سالها بین صنعت نفت ایران و شرکتهای بینالمللی پیشرو در این زمینه، انجام پروژه مشترک و همکاری صورت نگرفته و هیچ روش نوینی وارد ایران نشده که افراد بتوانند بهصورت عملیاتی با آن در ارتباط باشند، در نتیجه نیروها با این روشها بهصورت عملیاتی آشنا نیستند و آشنایی آنها با بعضی از روشهای نوین تنها در حد تئوری باقی مانده است. منابع انسانی در صنعت نفت پتانسیل فراگیری روشهای نوین را دارند ولی باید بستر آن مهیا شود. در بحث آموزش منابع انسانی باید ذکر شود که در کالسهای آموزشی مطالب تئوری که اکثر افراد آنها را آموختهاند، مجدداً آموزش داده میشود و این کالسها حرفهای نیستند.
