بخشی از مقاله
ارزيابي آثار زيست محيطي سد مخزني شهيد رجايي (سليمان تنگه )ساري و تأسيسات وابسته
چکيده :
محل احداث سد مخزني شهيد رجايي در ٤١ کيلومتري جنوب شهر ساري و برروي رودخانه تجن مـي باشـد کـه بـا استفاده از تونل و کانال انحراف ، آب رودخانه هاي سفيد رود و شيرين رود به اين رودخانـه انتقـال مـي يابـد . ارزيـابي آثـار زيست محيطي سد مخزني شهيد رجايي و تاسيسات وابسته با تجزيه و تحليل منابع زيست محيطي موجود شروع گرديـده و در تحليل منابع زيست محيطي حوزه هاي آبخيز تجن ، شيرين رود ، سفيد رود از نقشه هاي موجود ، به همراه با کارهاي زمينـي استفاده شده است . در ارزيابي آثار زيست محيطي اين سد و تاسيسات وابسته به آن ، از روش ماتريس ايکولد ، استفاده گرديد .
در اين روش ، کليه فعاليتهاي اجرايي در رابطه با احداث سد پيش بيني گرديده و سـپس بـا بازديـد هـاي زمينـي از محـدوده مطالعاتي ، فهرستي از منابع زيست محيطي تحت تاثير تهيه شد . پس از آن آثار منفي هريک از فعاليتها برروي منـابع زيـست محيطي ، ارزشگذاري گرديده و نتايج آن بررسي شده است . در اين روش ، منابع زيست محيطي که تحت تـاثير اثـرات منفـي زياد و خيلي زياد قرار خواهد گرفت ، شناسايي شده و وضعيت آنها تشريح گرديده اسـت . سـپس ، فعاليتهـايي کـه منجـر بـه تخريب اين منابع مي شوند ، مشخص شده اند . احداث سد داراي اثرات زيست محيطـي بـرروي منـابع فيزيکـي، بيولوژيـک و همچنين اثرات اقتصادي اجتماعي بر منطقه مي باشد . در پايان راهبردها و راهکارهاي مـديريتي سـاده و قابـل اجرايـي جهـت تقليل آثار منفي ناشي از اجراي اين طرح ، پيشنهاد شده است که مديريت صحيح زيست محيطي حوزه آبخيز تجن منـوط بـه اجراي دقيق و کامل اين راهکارهاي پيشنهادي مي باشد .
واژه هاي کليدي : ارزيابي - اثرات زيست محيطي - سد شهيد رجائي .
١- مقدمه
انديشه نوين زيست محيطي ، تفکر سازمان يافته اي است که همه چيز را در محـيط زيـست ، در ارتبـاط بـا يکديگر مد نظر قرار مي دهد و از اينرو هر پديده اي را در ابعاد اقتصادي ، اجتماعي و زيست محيطـي متـأثر از هـم مورد بررسي قرار مي دهد .
انجام مطالعات ارزيابي آثار توسعه بر محيط زيست جهت دسـتيابي بـه راه حلهـاي مـديريت اصـولي در بهـره برداري از منابع و ارزشهاي زيست محيطي به منظور رسيدن به توسعه در خور و پايـدار کـه امـروز در تمـام جهـان مطرح و به عنوان تنها راه رهايي انسان از معضلات زيست محيطي کنوني قلمداد مي گـردد ، زائيـده انديـشه نـوين زيست محيطي و محصول عيني اين طرز تفکر است .
٢- اهداف مطالعات ارزيابي آثار زيست محيطي
اهداف مطالعات ارزيابي اثرات زيست محيطي را مي توان در زمينه هاي زير خلاصه نمود :
-تعادل بخشي بين اهداف بلند مدت توسعه و ضرورت برخورداري اکثريت مـردم از منـابع توسـعه در راسـتاي حفاظت محيط زيست .
- حفظ کيفيت منابع تجديد پذير ، براي بهره برداري از بيشترين بـازده ، بـا نگهداشـت صـحيح چرخـه هـاي حياتي .
-شناخت مسائل و مشکلات بحراني محيط زيست که نياز به بررسي ، مطالعه ، کنترل و مراقبت دارند .
- ازدياد سطوح همکاري و هماهنگي ها ، بين سازمانهاي دولتي و خصوصي .
- پيش بيني بروز اثرات زيست محيطي مهم و پايدار .
- استفاده از آرا و نظرات عموم جامعه در فرايند تصميم گيري .
- محو و ترميم خسارت وارده بر محيط زيست .
- افزايش سطح آگاهي جامعه .
-تهيه دستورالعملهاي کنترل دائمي و پايش اثرات در دوره هاي عمليات ساختماني و بهره برداري . [١]
٣- روش ارزيابي آثار زيست محيطي سد مخزني شهيد رجايي
با توجه به شرايط محدوده مطالعاتي و امکانات موجود ( نمونه برداري ، آزمايشات و نقشه ها ) و نيـز دسـتور العمل موجود از سوي کميته بين المللي سدهاي بزرگ (ICOLD)1 براي ارزيابي آثار زيست محيطي سد مخزنـي شهيد رجايي ،از روش ماتريس ايکولد استفاده گرديده اسـت . ايـن روش داراي قابليـت ارتبـاط و انعطـاف خـوب ، استناد ، شکل چکيده خوب ، قدرت بالاي مقايسه گزينه ها و جنبه اقتصادي مي باشد .
ارزيابي آثار زيست محيطي سد مخزني شهيد رجايي ،بر مبناي دو مرحله زماني زير انجام پذيرفته است : در حين اجراي پروژه سد سازي (During Construction)
پس از اجراي پروژه سد سازي ( بهره برداري ) ((Operation)After Construction )
٣-١- انتخاب اجزاء فعاليت و محيط زيست
براي انتخاب اجزاء فعاليت و اجزاء محيط زيست ، پايه اوليه کار ، ماتريس پيشنهادي ايکولد بوده که اين
روش براي ارزيابي سدهاي بزرگ همچون سد شهيد رجايي از راندمان بهتري برخوردار مي باشد .
٣-٢- موقعيت طرح
محل طرح احداث سد مخزني شهيد رجايي در منطقه اي موسوم به تنگه سـليمان ، در حـدود ٤١ کيلـومتري جنوب شهر ساري واقع شده است . اين سد بر روي رودخانه تجن (دودانگه ٢) احداث گرديده است . [٢]
٣-٣- محدوده شعاع تأثيرات طرح سد مخزني شهيد رجايي
محدوده هايي از حوزه هاي آبخيز و آبريز رودخانه تجن که مي توانند تحت تاًثير اجراي طرح (مراحل ساخت و بهره برداري ) قرار گيرند، شناسايي و به عنوان محدوده پايه زيست محيطي تحت تاًثير(بلافصل ، تحت تاًثير مستقيم و تحت تاًثير غير مستقيم ) تعيين شده است .
بطور کلي بر اساس دستورالعمل هاي موجود و با توجه به پارامترهاي مهمي ماننـد توپـوگرافي منطقـه ،
شرايط بوم شناختي ، حساسيت اکولوژيک ، نظام هيـدرولوژي ، سـاختار اقتـصادي و اجتمـاعي و همچنـين ابعـاد و
١ International Committee of Large Dams
٢ تلفيق رودخانه هاي سفيدرود و شيرين رود
اهداف پروژه اقدام به شناسايي محدوده هاي مختلف تأثيرات زيست محيطي طرح شده است . در اين مطالعات سـه
محدوده تأثير به شرح زير در نظر گرفته شده است :
- محدوده بلافصل
- محدوده اثرات مستقيم
- محدوده اثرات غير مستقيم
٤-پيش بيني و ارزيابي آثار زيست محيطي
٤-١- پيش بيني و ارزيابي آثار زيست محيطي بر منابع فيزيکي
عمليا تي نظير آماده سازي جايگاه ، خاکبرداري ، خاکريزي ، ساخت و ساز مرتبط به تاسيسات سـد و سـنگ شکن باعث فرسايش تخريب خاکهاي سطحي مي شود .
کاهش عمر مفيد سد ، مقرون به صرفه نمي باشد.
با انباشت رسوبات در درياچه پشت سد ، حجم عظيمي از مواد مغذي که براي گياهان بـسيار مفيـد بـوده ( داراي املاح فسفات ، نيترات ، پتاس و غيره ) از دسترس گياهان خارج شـده ، لـذا باعـث افـزايش مـصرف کودهـاي شيميايي در حوزه مي گردد.
ايجاد اشکوب بندي حرارتي، که بشرح زير مي باشد :
الف ) لايه بالايي (Elpilimnion)
ب ) لايه مياني (Metalimnion)
ج )لايه زيرين (Hypolimnion) [٣]
بالا رفتن ارزش زمينهاي مجاور طرح نظير روستاي افراچال بدليل ايجاد چشم اندازهاي زيبـاي گردشـگري حاصل از تلفيق درياچه با دامنه هاي پوشيده از درختان جنگلي از يـک سـو و از سـوي ديگـر،آزاد شـدن بخـشي از اراضي حاشيه رودخانه تجن ، بعد از محل احداث سد، در اثـر کـاهش دبـي آب رودخانـه بواسـطه ذخيـره شـدن در درياچه (مخزن سد)، که احتمال تجاوز اين اراضي توسط اهالي را افزايش خواهد داد.
در حال حاضر بالغ بر ٧٣ زمين لغزش در حوزه آبريز رودخانه تجن مورد شناسايي قـرار گرفتـه کـه از ايـن ميان ، زمين لغزش تاکام به مخزن سد شهيد رجايي نزديکتر است .طي سالهاي گذشته و بويژه بهنگام انجام عمليات ساخت سد شهيد رجايي بخشي از ديواره شرقي محل اتکاء اين سد در اثر وقوع زمين لغزش (با توجه به جنس خاک منطقه که عمدتاً از مارن مي باشد)، ريزش نموده که با تزريق بتن در حد قابل قبول مهار گرديـد. بـديهي اسـت بـا ايجاد درياچه مصنوعي پشت سد شهيد رجايي و نفوذ آب به داخل لايه هاي زمين شناختي احتمـال وقـوع چنـين رخدادي وجود خواهد داشت و يا حداقل امکان رسوبگذاري درياچه را افزايش خواهد داد.
با احداث سد مخزني شهيد رجايي ،، يک مخزن بزرگ آب تشکيل مي شود اين بارگذاري زياد در يک منطقه ( ساختگاه مخزن ) به احتمال نه چندان زياد باعث وقوع زلزله هاي القايي ٣ مي گردد ،
٤-٢- پيش بيني و ارزيابي آثار زيست محيطي بر منابع بيولوژيکي
در فاز ساختماني عمليات مختلف ، قطع جنگل ، بهره برداري از منابع قرضه ، بهره بـرداري از معـدن و انفجـار احداث راههاي دسترسي ، ايجاد کارگاههاي مختلف و اسکان کارگران ، حفر کانال و تونـل انتقـال آب و بطـور کلـي اقدامات و فعاليت هاي مرحله ساخت همگي بر جانوران خشکي زي و آبزي آثار سوء مختلفي دارنـد . آنچـه در ايـن زمينه قابل ذکر مي باشد آن است که به غير از حذف بخشي از سطح جنگلهـا و نيـز انتقـال آب از طريـق تونـل در
٣ شايان ذکر است که احتمال وقوع زلزله هاي القايي در سدهاي بسيار بزرگ با حجم ذخيره سازي آب به ميزان بالا بيشتر است .
محدوده هاي مذکور که امکان تخريب لانه و آشيانه جانوران موجـود در محـدوده مطالعـاتي را دارد ، بقيـه آثـار بـه صورت غيرمستقيم وجود خواهد داشت .
بهره برداري از منابع قرضه همراه با افزايش ميزان رسوبات در رودخانه حاصل از فرسايش خواهد بود . تمامي اين اقدامات موجب افزايش آلودگي آب و خاک و هوا و صوت و ناامني در محدوده بلافصل و اثرات مستقيم پروژه بـر جانوران آبزي و خشکي زي خواهد شد.
در مرحله بهره برداري از سد ، اثرات سد بر جانوران که عمدتاٌ شامل جانوران آبـزي و بـويژه ماهيـان بـومي و مهاجر از درياي خزر بوده و در اين مقوله حائز اهميت مي باشد، شامل تـاٌثيرات منفـي حاصـل از ممانعـت از تـردد ماهيان در طول مسير رودخانه جهت دستيابي آنها به محلهاي مناسب براي تخم ريزي و تکثير نسل مـي باشـد کـه بايد بواسطه انجام اقدامات لازم مانند تعبيه سازه هاي مناسب ، از جمله ماهيروها نسبت به رفـع ايـن معـضل مهـم اقدام گردد. [٢]
٤-٣- پيش بيني وارزيابي آثار زيست محيطي بر منابع اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي
مواردي نظير گرد و غبار ، پساب و پسماند از نظر بهداشتي ، امنيت ساکنين محدوده مطالعاتي را به خطر مـي اندازد . حوادث ، سوانحي نظير ريزش کوه ، تخريب ساختمان ، برق گرفتگي ، آتش سوزي ، تصادف با وسائط نقليـه در داخل محيط کارگاهها وضعيت سلامتي جسماني و روحي مراجعين ، بازديد کننـدگان ، کـارگران و کارشناسـان تاسيسات سد را
