بخشی از مقاله
مقدمه است. فرآوردههاي این گیاه شامل گلاب، اسانس، گلبـرگ
گل محمدي از دیرباز به علت خواص متعدد، محبوب و غنچه خشک میباشـد. گـلاب از گذشـته تـا کنـون در
همگان بوده و از نوع گلهاي عرفـانی محسـوب مـیشـده مراسم مذهبی، انواع شیرینیجات سنتی، شستشوي امـاکن
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 24، شماره 2 163
مقدس و به علت اثر آرامشبخش و نشـاطآور در مراسـم تدفین در بین فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژهاي داشته اسـت
(احمــدي، .(1384 همچنــین اســانس گــل محمــدي از بـاارزشتـرین اسانسـها بـوده و از لحـاظ ارزش حجمـی
(ارزش واحــد حجمــی اســانس آن)، ســومین اســانس طبقهبندي میشود (واترمن، .(1379 موارد مصـرف آن در صــنایع عطــرســازي و مــواد آروماتیــک، فــرآوردههــاي بهداشتی- آرایشی شامل انواع کرمهاي آرایشی، لوسـیونها و صابونها، شامپو، شیر پـاكکـن و حمامهـاي زیبـایی، در صـنایع غـذایی شـامل انـواع شـیرینیجـات، نوشـیدنیها، پودینگ، ژله و...، صنایع داروسـازي، گـلآرایـی و معطـر نمودن فضا میباشد. کشور بلغارستان از کشورهاي پیشرو در زمینه تولید اسانس گل سرخ بـوده و سـایر کشـورهاي تولیدکننده اسانس شامل ترکیه، هند، چین، فرانسه و ایران
میباشند Weiss , 1997)؛ .(Kovatcheva et al., 2005
ارقام تجاري R. damascena بوتههاي دائمی با قدرت شاخهزایی زیاد، پرخار و بـا گلهـاي بسـیار معطـر بـزرگ هستند. اگرچه قسمتهاي مختلف گیاه معطر میباشند، ولی معمولاً از گلها اسانسگیري انجام میشود. برگهـا مرکـب، متناوب و داراي 5-7 برگچه میباشند. دمبرگها با کرکهاي قهوهاي متمایل به قرمز پوشانده شدهاند. رویه برگهـا سـبز تیره و سطح زیرین برگها سبز روشن میباشد. طـول دوره زندگی برگها بین 1-4 ماه میباشد. برگها در ابتدا تا انتهاي فصل رشد تشکیل شده و کوتاهترین طول دوره زندگی را دارند. هم اکنون از برگهاي تازه و سالم ایـن گیـاه جهـت تولید کانکریت و ابسولوت استفاده مـیشـود ( Scarman, .(1996 گلآذیـن دیهـیم بـوده و از 3 تـا 9 گـل متفـاوت میباشد. در بیشتر مواقع تعداد گلهاي تشکیل شده بستگی به فصل داشته اما در اصل مرتبط با کولیتوار میباشد.
با توجه به محدود بودن فصل برداشت گل محمدي که تقریبـاً 20 روز در طـی سـال مـیباشـد و فسـادپذیري و کاهش سریع ماده مؤثره اسانس در اثر دیـر رسـاندن گـل برداشت شده به کارخانه و عدم گنجـایش کارخانـههـا در فصل برداشت، بهرغم فعالیت شـبانه روزي، عـدم قابلیـت نگهداري گلها و همچنین مصارف خاص گلبرگ و غنچـه خشک در بازارهاي داخلـی و خـارجی، تحقیـق ذیـل بـه منظور بررسی کمیت و کیفیـت اسـانس در اثـر روشـهاي مختلف خشک کردن (آفتاب، سـایه، آون 30 و40 درجـه سانتیگراد) و مقایسه با گلبرگ تازه انجام گرفت.
انتخاب روش مناسب خشک کردن اندامهاي گیاهی از موارد مهم در عملیات پس از برداشت میباشد. استفاده از روش نامناسب میتواند منجر به از بین رفتن اندام گیـاهی یا از بـین رفـتن کـل مـواد مـؤثره موجـود در آنهـا شـود
(امیدبیگی، .(1379 طی بررسـی منـابع، مشـخص گردیـد تحقیقی در این خصـوص صـورت نگرفتـه کـه ایـن امـر میتواند به علت محـدود بـودن کشـت گـل محمـدي در کشورهاي مشرق زمین و بنابراین عدم وجود تحقیقـات و یا عدم در اختیار گذاشتن این تحقیقات (بخصوص کشور بلغارستان) به علت رقابت شدید براي صادرات اسـانس و سایر فراوردههاي ارزشمند حاصل از ایـن گیـاه، از جملـه گل و غنچه خشک، در بازارهاي جهانی باشد.
تأثیر روشهاي مختلف خشک کردن بر کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی مختلف دیگر مورد تحقیق قرار گرفته است که بـه برخـی از آنهـا اشـاره مـیشـود. تـأثیر روشهاي مختلف خشک کردن بر میزان اسـانس و اجـزاي تشکیل دهنـده گلهـاي بابونـه رومـی در آفتـاب، سـایه و خشککن الکتریکی (آون 40 سانتیگراد) نشان داد، روش خشککردن، تـأثیر عمـدهاي بـر میـزان اسـانس و نسـبت
461 تأثیر روشهاي مختلف خشک کردن بر کمیت...
اجـزاي تشـکیل دهنـده اسـانس گـل بابونـه رومـی دارد.
بیشترین مقـدار اسـانس بـا مناسـبتـرین نسـبت اجـزاي تشکیل دهنده، از اسانس گلهایی بدست آمد کـه در سـایه خشک شده بودند (کاظمی، .(1380 تأثیر درجه حرارتهاي مختلف خشک کردن 40)، 60 و 80 درجـه سـانتیگـراد)
برگهاي نعنا فلفلی (Menta piperita) در سـال 1997 بـر میزان و کیفیت اسانس نشان داد که در درجـه حرارتهـاي بالاتر مقدار اسـانس کـاهش یافتـه بـهطـوري کـه مقـدار سیترونلال و سـینئول در 80 درجـه سـانتیگـراد بـه یـک هشـتم رسـید و مقـدار منتـول و نئومنتـول در 60 درجـه سانتیگراد افزایش داشت .(Mahanom et al., 1999)
تحقیقات انجام شده در سـال 1988 بـر روي خشـک کردن آویشن نشان داد که روش خشک کـردن طبیعـی بـا سایه نسبت به خشک کردن در آون 35 درجه سانتیگـراد مقـدار اسـانس بـالاتري داشـت .(Venskutions, 1997)
خشـک کـردن تحـت شـرایط آفتـاب در گیاهـان نعنـاع، اسطوخودوس، اکلیل کوهی، آویشن و بادرنجبویـه، نشـان داد که این گیاهـان در شـرایط آفتـاب 24 درصـد کـاهش اسانس داشتند در صورتی که با خشک کردن این گیاهـان در سـایه فقـط 1 تـا 2 درصـد کـاهش اسـانس داشـتند
.(Pryor, 2001)
مواد و روشها
الف-جمعآوري و استخراج اسانس
این تحقیق در بهار سال 1385 همزمان با فصل گلدهی گل محمدي که اوایـل اردیبهشـت تـا اواخـر خـرداد مـاه میباشد انجام شد. تحقیق بر روي 3 ژنوتیـپ (بـا نامهـاي اختصاري A، B و (C که مربوط به مبدأ جمـعآوري آنهـا
(به ترتیب آذربایجان شرقی، خراسان و کاشان) مـیباشـد،
صورت گرفت. این ژنوتیپهـا همـراه بـا تعـداد دیگـري از ژنوتیپهاي مختلف گل محمدي از مناطق مختلـف کشـور جمعآوري شده و در یک طرح بلوك کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقـاتی مؤسسـه تحقیقـات جنگلهـا و مراتع کشور، واقع در 15 کیلومتري شمال غربی تهـران بـا طول جغرافیایی 51 درجـه و 10 دقیقـه شـرقی و عـرض جغرافیایی 35 درجه و 44 دقیقه شمالی و ارتفاع1320 متر از سطح دریا کشت شده بودند.
در این تحقیق، گلهـا پـس از برداشـت و جـدا کـردن گلبرگها از سایر اجزاي گـل در هـواي آزاد و در معـرض تـابش مسـتقیم آفتـاب، سـایه، آون بـا درجـه حرارتهـاي مختلف 30 و 40 درجه سـانتیگـراد بـه صـورت لایـهاي نازك بر روي کاغذ گسترده شده و خشک گردیدند.
براي هر اسانسگیري، ابتدا مقداري نمونه گیـاهی بـین
2-5 گرم براي اندازهگیري درصد رطوبت، تـوزین شـد و نمونه در آون تا خشک شدن کامل قـرار داده شـد. از هـر ژنوتیپ 200–300 گرم از گلهاي تازه و حدود 80 گرم از گلهاي خشک (در سه تکرار) به مدت 2 ساعت بـه روش تقطیر با آب اسانسگیري شد و پس از تعیین بازده اسانس براي تجزیـه بـا دسـتگاههاي GC/MS و GC سـه تکـرار حاصل از هر تیمار با هم مخلوط شدند. بـراي اطمینـان از خشک بودن گیاه در زمان اسانسگیـري، درصـد رطوبـت گیاه نیز تعیین شد.
ب-جداسازي و شناسایی ترکیبهاي اسانس
به منظور جداسازي و شناسـایی ترکیبهـاي اسـانس، از دستگاه کروماتوگرافی گازي متصل به طیفسنجی جرمـی در آزمایشگاه شیمی مؤسسـه تحقیقـات جنگلهـا و مراتـع کشور استفاده شد.
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 24، شماره 2 165
در زمــان تزریــق نمونــههــا بــه GC وGC/MS، یــک میکرولیتر نمونه اسانس در دو میلیلیتر ديکلرومتان رقیـق شد. نمونههاي آماده شده ابتدا بـه دسـتگاه کرومـاتوگراف گازي تزریق شد و مناسبترین برنامهریزي حرارتی ستون بـراي جداسـازي کامـل ترکیبهـاي اسـانس بدسـت آمـد.
همچنین ترکیبهاي تشکیل دهنده هـر اسـانس و شـاخص بازداري هر ترکیب نیز محاسبه گردید. اسانسها به دسـتگاه کروماتوگراف متصل به طیفسنجی جرمی نیز تزریق شده و طیف جرمی ترکیبها بدسـت آمـد. شناسـایی ترکیبهـاي اسانس با اسـتفاده از انـدیسهـاي بـازداري ( Retention (Index و بررسی طیفهاي جرمی پیشنهادي کتابخانـههـاي کـامپیوتري دسـتگاه کرومـاتوگراف طیـفسـنج جرمـی و مقایسه این پارامترها با ترکیبهاي استاندارد صورت گرفت.
مشخصات دستگاههاي مورد استفاده
دستگاه GC
گاز کرومـاتوگراف شـیمادزو (shimadzu) مـدل 9A،
سـتون DB-5 بـه طـول30 متـر، قطـر 0/25 میلـیمتـر و ضخامت لایه فاز ساکن 0/25 میکرومتر بود. برنامـهریـزي حرارتی ستون از 5-280 درجه سانتیگراد با افزایش دماي
4 درجه در دقیقه بود. نوع آشکارساز FID بـا دمـاي 290
درجه سانتیگراد و گاز حامل هلیم با فشار 3 کیلوگرم بـر سانتیمتر مربع بود.
دستگاه GC/MS
گاز کروماتوگراف متصل به طیفسنج جرمـی از نـوع Varian مدل 3400 مورد استفاده قرار گرفت. نوع ستون و برنامهریزي حرارتی آن مشابه بـا سـتون GC بـود. دمـاي محفظه تزریق 260 درجه سانتیگراد و انرژي یونیزاسـیون
70 الکترون ولت بود و به عنوان گاز حاصل از هلیـوم بـا
خلوص99/999 استفاده شد.
نتایج
مواد تشکیلدهنده اسانس حاصل از گلبرگهاي تازه هـر
سه ژنوتیپ
در اسانس حاصـل از ژنوتیـپ A، 13 ترکیـب کـه در مجموع %95/32 از اسانس را تشکیل مـیدادنـد شناسـایی شـد. در ایـن اسـانس میـزان ژرانیـول، %39/88 و میـزان ســیترونلول %33/42 بــود و مجمــوع ترکیبهــاي مــومی و سنگین %16/13 بود که عمدهترین آنها شامل هگزادکـانول
(%5/91)، هپتادکان (%4/13) و هنیکوزان (%4) بودند.
در اسانس حاصـل از ژنوتیـپ B، 17 ترکیـب کـه در مجموع % 75/9 از اسانس را تشکیل مـیدادنـد شناسـایی شد. میزان ژرانیول، %21/13 و میـزان سـیترونلول %18/71
بود و مجموع میزان ترکیبهاي مومی و سنگین %22/24 بود کــه عمــدهتــرین آنهــا شــامل هگزادکــانول (%12/38) و
هنیکوازن (%6/50) بود.
در اسانس حاصـل از ژنوتیـپ C، 17 ترکیـب کـه در مجموع %93/21 از اسانس را تشکیل میدادنـد، شناسـایی شد. ترکیبهاي معطر و ارزشمند اسانس عبـارت بودنـد از:
ژرانیول (%38/9) و سیترونلول .(%29/77) ترکیبهاي مومی و ســنگین %17/03 از اســانس را شــامل مــیشــدند کــه عمدهترین آنها هگزادکانول (%8/92)، هنیکوزان (%3/9) و
هپتادکان (%2/79) بودند.
مواد تشکیلدهنده اسانس حاصل از گلبرگهـاي خشـک
شده در سایه هر سه ژنوتیپ
در اسانس حاصل از ژنوتیپ A خشک شده در سـایه،
17 ترکیــب کــه در مجمــوع %90/46 اســانس را تشــکیل
661 تأثیر روشهاي مختلف خشک کردن بر کمیت...
میدادند شناسایی گردید. میزان ژرانیول، %15/26 و میـزان ســیترونلول %14/63 بــود و مجمــوع ترکیبهــاي مــومی و سنگین %56/65 اسانس را تشکیل میدادند که عمدهتـرین آنها شامل هنـیکـوزان (%20/21)، نونادکـان (%19/39) و
ان- تريکوزان (%7/79) بودند.
در اسانس حاصل از ژنوتیپ B، خشک شده در سایه،
20 ترکیـب کـه در مجمـوع % 93/23 اسـانس را تشـکیل میدادند، شناسایی شـد. در ایـن اسـانس میـزان ژرانیـول،
%7/60 و میزان سیترونلول %13/88 بود و ترکیبهاي مـومی و ســنگین %58/64 اســانس را تشــکیل مــیدادنــد کــه عمدهترین آنها شـامل نونادکـان (%32/09) و هنـیکـوزان
(%17/76) بودند.
در اسانس حاصل از ژنوتیپ C، خشک شده در سایه،
17 ترکیـب کـه در مجمـوع % 90/46 اسـانس را تشـکیل میدادند مورد شناسایی قرار گرفت. میزان ژرانیول %3/29
و ســیترونلول %9/8 بــود و ترکیبهــاي مــومی و ســنگین
%76/43 اسانس را تشکیل میدادند کـه عمـدهتـرین آنهـا نونادکان (%41/44) و هنیکوزان (%21/38) بودند.
