بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق به منظور بررسی اثر روش های مختلف خشک کردن بر میزان بازدهی اسانس گیاه رزماری - Rosmarinus officinalis - در دانشگاه سید جمال الدین اسدآبادی، در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار و 2 تیمار - سایه و آون در دمای . 50 درجه سانتی گراد - مورد بررسی قرار گرفت . نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر روش های مختلف خشک کردن بر میزان بازدهی اسانس رزماری در سطح %5 معنی دار بود. بیشترین میزان بازدهی اسانس از روش خشک کردن در سایه بدست آمد.
واژگان کلیدی: رزماری، خشک کردن، بازدهی اسانس
-1 مقدمه
رزماری با نام علمی - - Rosmarinus officinalis ازخانواده Labiatae - نعنائیان - و با نام انگلیسیRosemary شناخته می شود . پراکندگی این گیاه جنوب اروپا و آسیای صغیر است. پراکندگی جغرافیایی این گیاه در ایران در تهران - باغ گیاه شناسی ملی ایران, پارکها, بلوارها, حیاط منازل, ادارات دولتی وکرج - , مناطق مختلف استان های اصفهان, فارس و... می باشد - مظفریان, . - 1391
ازسال دوم رویش به بعد میتوان محصول را یک یا حتی دوبار در سال برداشت کرد. اولین برداشت درمرحله گلدهی و دومین برداشت اواخر تابستان انجام می گیرد. برای برداشت, ساقه های قسمت فوقانی گیاه را قطع و برگهای آنها را جدا می کنند. سپس برگهای جدا شده را در سایه یا خشک کن الکتریکی خشک کرده و برای استخراج اسانس یا عصاره آماده می نمایند. مقدار عملکرد برگ از سال دوم به بعد 1,5 تا 2 تن در هکتار است که از آن 10 تا 15 کیلوگرم اسانس استخراج می شود. - امیدبیگی, - 1389 در منابع علمی معتبر از برگها و اسانس اکلیل کوهی به عنوان دارو یاد شده وخواص درمانی آن مورد تاکید قرارگرفته است. مواد موثره این گیاه ضد باکتری و ضد قارچ بوده و از خاصیت آنتی اکسیدانی قوی برخوردار است. در حال حاضر از این گیاه و مواد موثره آن در صنایع دارویی, آرایشی و بهداشتی, عطر و ادوکلن , غذایی ونوشابه سازی استفاده می شود . این گیاه در اکثر پارکها و باغ ها به صورت یک گیاه زینتی و معطرکشت می شود. گلهای آن شهدآور بوده و سبب بهبود کیفیت عسل می شود - امیدبیگی, . - 1389 مهمترین مواد موثر دارویی عبارتند از روغن فرار, تانن, موادتلخ, رزین, ساپونین, فلاونوئیدها, آلکالوئید - روزماریسین - , اسید روزمارینیک ، استرولها, اسیدهای مختلف - صمصام شریعت, - 1386 از بین رفتن زیاد محصول در مرحله پس از برداشت و تولید بستگی به عوامل زیادی دارد. روش های برداشت ضعیف به همراه محصول نارس، مواد آلوده به بیماری یا آفت یا مواد فاسد شده و آسیب دیده، همگی تلفات محصول را افزایش می دهند. داشتن امکاناتی مانند خشک کن های مصنوعی و انبار خشک برای به حداقل رساندن مشکل ناشی از باران - خشک کردن محصول را متوقف می کند - مورد نیاز است. عواقب ناشی از خشک شدن و انبارداری ضعیف، افزایش شدید تهاجم میکروبی می باشد که می تواند نتایج خطرناکی روی پتانسیل فروش داشته و منجر به عدم فروش محصول شود. روش های فرآوری ضعیف باعث آسیب شده و می تواند منجر به از دست رفتن کیفیت و زیان مالی شود. تجهیزات انبارداری ضعیف در نتیجه آفات و کاهش کیفیت نیز می تواند باعث خسارت شود. عدم تطابق با مقررات قانونی در بنادر ورودی نیز می تواند منجر به عدم پذیرش محموله شود. چانچه محصولات از طریق زنجیره پس از برداشت منتقل شوند، هزینه این خسارت ها به تدریج بیشتر می شود. به همین دلیل نگه داشتن اطلاعات همسو با جریان بازار مهم است به طوریکه تصمیم آگاهانه - مانند عدم برداشت محصول - می تواند قبل از سرمایه گذاری در فرآوری، بسته بندی و حمل و نقل گرفته شود - رمضانی، . - 1392 خشک کردن، حساس ترین فرآیند در تولید گیاهان دارویی و ادویه ای خشک شده می باشد. هدف از خشک کردن، کاهش میزان رطوبت محصول به مقداری که مانع از زوال محصول شود و اجازه ذخیره در شرایط پایدار را دهد، می باشد. این عمل، آغاز فرآیند نگهداری است که برای بیشتر گیاهان ادویه ای که نیاز به خشک کردن دارند، ذخیره سازی طولانی مدت محصول را امکان پذیر کرده و فرصتی برای فرآوری بیشتر فراهم خواهد کرد . - Heindl, 2000 - در فرآیند خشک شدن باید محصول را با بیشترین سرعت ممکن خشک کرده و درجه حرارت باعث از بین رفتن ترکیبات معطر فرار نشود. رژیم دمایی خشک کردن، ویژه هر محصول است به طوریکه درصد رطوبت نهایی برای ذخیره سازی رعایت شود - . - Heindl, 2003
گیاهان حاوی اسانس، اگر بلافاصله خشک نشوند , اسانس آنها کاهش می یابد. خشک کردن سریع و کامل این گیاهان، به حفظ رنگ و اسانس آنها کمک می کند. اگرچه خشک کردن اندامهای مورد نظر یک گیاه دارویی در درجه حرارتهای بالا، باعث از بین رفتن جمعیت قارچها و باکتریهای آنها می شود، ولی باید توجه داشت که افزایش بیش از حد دما، سبب کاهش مقدار اسانس آنها می شود - . - Deans et al., 1988; Deans et al., 1990
از آنجا که گیاهان دارویی عمدتا نسبت به درجه حرارت های بالا حساسند و به این سبب تغییراتی در مواد موثره آنها پیدا می شود، معمولا از درجه حرارت های بالا برای خشک کردن آنها استفاده نمی شود. چنانچه برای خشک کردن اندام ها از درجه حرارت های بسیار بالا و هم چنین تهویه های سریع استفاده شود، آب موجود در قسمت خارجی به سرعت خارج می گردد ولی رطوبت قسمتهای میانی اندام، امکان خروج نمی یابد و در همان جا باقی می ماند که در این حالت قسمتهای خارجی اندام به صورت قهوه ای و برشته در می آید و رطوبت موجود در قسمتهای میانی آن باعث تجزیه و فاسد شدن مواد موثره موجود می گردد - امید بیگی،. - 1392 خشک کردن سریع و کامل گیاهان حاوی اسانس, به حفظ رنگ و اسانس آنها کمک می کند .Martinov et al., 2007 - - به طور کلّی، خشک شدن باعث تغییراتی در مزه، بو و رنگ اندام می گردد و اندام گیاه خشک شده برای عرضه مواد به بازار، از نظر خصوصیّات مذکور باید مورد آزمایشهمتعدّد تعیین کیفیّت قرار گیرد و در صورت تأیید به بازار عرضه شود - امیدبیگی، . - 1392
-2 مواد و روش ها
این تحقیق در آزمایشگاه باغبانی دانشگاه سید جمال الدین اسدآبادی انجام شد. نحوه اجرای طرح در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار که تاثیر روش های مختلف خشک کردن در2 تیمار - سایه و آون در دمای 50. درجه سانتی گراد - مورد بررسی قرار گرفت . در این آزمایش میزان بازدهی اسانس مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت اندازه گیری بازدهی اسانس پس از خشک کردن نمونه ها - 55 گرم از وزن خشک هر نمونه - با استفاده از دستگاه کلونجر اسانس گیری شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SAS انجام و گراف ها با استفاده از نرم افزارExcel تهیه شد. در این بررسی درصد بازده اسانس بدست آمده با فرمول زیر محاسبه گردید.
-3 نتایج
نتایج جدول تجزیه واریانس داده ها - 1 - نشان می دهد که روش های مختلف خشک کردن تاثیر معنی داری در سطح 5 درصد بر درصد بازدهی اسانس گیاه رزماری داشت. نتایج جدول مقایسه میانگین - - 2 بیشترین درصد بازدهی اسانس رزماری را در استفاده از روش خشک کردن در سایه نشان می دهد.
فرایند خشک کردن بر درصد و اجزای اسانس تأثیر قابل توجهی دارد و این تأثیر بر اساس دمای خشک کردن، طول مدت خشک کردن و گونه گیاهی متفاوت است. در گیاه ترخون در مقایسه گیاه تازه با گیاه خشک شده در دمای 35 درجه سانتیگراد تفاوت چندانی در میزان و اجزای اسانس دیده نمی شود ولی در موردگیاه آویشن خشک کردن گیاه در دمای 35 درجه سانتیگراد موجب کاهش میزان اسانس و ترکیبات اصلی می گردد. و برای تهیه اسانس گیاه ترخون می توان از گیاه تازه و یا خشک شده در دمای محیط استفاده نمود اما برای تهیه اسانس گیاه آویشن بهتر است از این گیاه به صورت تازه استفاده شود. - یزدانی و همکاران, . - 1383 افزایش میزان اسانس در فرایند خشک شدن گل بابونه رومی نیز گزارش شده است. همان طور که اشاره شد، خشک کردن نیز سبب تغییراتی در اجزای تشکیل دهنده ماده مؤثره گیاهان می گردد. تحقیقات نشان می دهد اگرچه خشک کردن گیاه ملیس پرورش یافته در مصر تغییری در میزان اسانس آن نداشت و سبب افزایش مقادیر ترکیباتی مانند میرسن، لیمونن، گاماترپینن و اکتانال و کاهش کامفن، لینالول، ژرانیل استات و نرال گردید - . - Shaalaby et al, 1988
خشک کردن طبیعی - سایه و آفتاب - به دلیل در بر داشتن هزینه های کمتر , هنوز هم از مهمترین روش های مورد استفاده در تولید ماده گیاهی خشک هستند. روش خشک کردن طبیعی معایب زیادی دارد. برای مثال, امکان جابجایی مقادیر زیاد ماده گیاهی وجود نداشته و دستیابی به استانداردهای ثابت کیفیت مقدور نمی باشد. علاوه بر این دمای بالا و تشعشعات شدید خورشیدی اثر منفی بر کیفیت نمونه ها دارد و موجب کاهش ویتامین ها, اسانس ها و یا تغییرات در رنگ محصولات خشک شده می شود - . - Soyszl and Oztekin, 2001 انتخاب روش, میزان دما و زمان مناسب خشک کردن بسته به نوع مواد موثره متفاوت می باشد. امروزه از روش های مختلفی بسته به نوع مواد موثره گیاهان استفاده می شود. گرچه خشک کردن اندام های موردنظر یک گیاه دارویی در درجه حرارت های بالا باعث از بین رفتن جمعیت قارچ ها و باکتریهای آنها می شود, ولی باید توجه داشت که افزایش بیش از حد دما , سبب کاهش مقدار اسانس می شود. درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندام هایی که حاوی اسانس می باشند 30 تا 50 درجه سانتی گراد گزارش شده است. - . - Omidbaigi, 2005; Martinov et al., 2007
چنانچه گیاهانی مانند اسطوخودوس، نعناع، ملیس و اکلیل کوهی - متعلق به تیره نعناع - در آفتاب خشک شوند، اسانس آنها به مقدار %24 کاهش می یابد؛ در حالی که اگر این گیاهان در سایه خشک شود، اسانس آنها فقط %1 کاهش می یابد. - . - Rao et al., 1998
