مقاله بازار آب ( مبانی ، اهداف ، رویکردها و تجارب جهانی )

بخشی از مقاله

بازار آب (مبانی، اهداف، رویکردها و تجارب جهانی)

چکیده

در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه، روز به روز بر اهمیت و ارزش آب به عنوان منبعی کمیاب افزوده میشود و بر همین اساس نیاز به مدیریت کاراتر و موثرتر از این منابع کمیاب رو به افزایش است. یکی از رویکردهاي مدیریتی آب که مورد توجه کشورها دنیا قرار گرفته است، بازار آب میباشد. در حال حاضر بازار آب در اشکال مختلف در ایالات متحده، استرالیا، اسپانیا، برزیل، شیلی و هند (آب زیرزمینی)، استرالیا و بسیاري از کشورهاي دیگر موجود میباشد. با توجه به توجه روزافزون جامعه علمی کشور به مبحث بازار آب و تلاش وزارت نیرو بر تاسیس بازار آب، بررسی همه جانبه تجارب سایر کشورها در زمینه بازار آب از اهمیت بسزایی برخوردار میباشد. در این زمینه میتوان به تجربه کشور استرالیا اشاره کرد. بررسی بازار آب این کشور میتواند اطلاعات مفیدي را براي کشورهایی همچون ایران ارائه دهد. مطالعات نشان میدهد که با توجه به سیاستگذاريهاي اشتباه دولت استرالیا، محیطزیست این کشور دچار مشکلات عدیدهاي گردید و دولت استرالیا مجبور به صرف میلیاردها دلار هزینه براي بازگرداندن تعادل به حوضه ماري دارلینگ (MDB) شده است. از این رو، با توجه به هزینههاي وارده به این کشور براي بازگرداندن تعادل به حوضه، موفقیت بازار آب در استرالیا زیر سوال رفت.

واژههاي کلیدي: بازار آب، بانک آب، بهرهوري مصرف آب، حوضه ماري دارلینگ.

مقدمه

رشد سریع جمعیت و نیاز روبه رشد بخش کشاورزي و بخشهاي شرب و صنعت به آب سالم و مطمئن در کشور، مدیریت منابع آب را به توسعه نظامهاي تخصیص و بهبود الگوي مصرف ناگزیر میسازد. البته با توجه به پیشبینیهاي انجام شده توسط نهادهاي معتبر بینالمللی، در آینده نزدیک با کاهش منابع قابل استحصال این نیاز بیشتر احساس خواهد شد. در حال حاضر از جمعیت 7
میلیاردي کره زمین حدود 1/1 میلیارد نفر دسترسی به آب شرب سالم ندارند (سازمان بهداشت جهانی، .(2006 در بسیاري مناطق جهان من جمله کشور ایران در بسیاري فصول سال دسترسی به آب سالم وجود ندارد و یا به صورت محدود در اختیار مردم قرار میگیرد (شکل -1ج). این مشکل در کشورهاي پر جمعیت حادتر میباشد (شکل 1 الف و ب) هرچند خشکسالی و گرمایش جهانی دسترسی به آب سالم را محدودتر نموده است.

شکل (1) الف- تانکرهاي آب شهرداري سورت در استان گجرات هند، ب- مردم روستاي جاسپار در شمال هند که براي تهیه آب آشامیدنی خود از تنها چاه

روستا، از طناب و دلو استفاده میکنند 13) ژوئن 2003 ؛ دماي هوا 42 درجه سانتیگراد) و ج- کمبود آب آشامیدنی در بشاگرد منطقه جنوب کرمان تابستان

1391

با توجه به این موارد استقرار یک نظام محوري که بتواند بسیاري از این مسائل و مشکلات را حل کند، ضروري است. در این زمینه

و در راستاي حل چالشها و اعمال سیاستهاي اصلاحی، سه چاره اصلی مطرح شده است (جعفري، :(1383

1. اصلاح بخش سازمانی و نظارتی مدیریت منابع آب در کشور

2. تقویت مدیریت جلب مشارکتهاي اجتماعی و بخش خصوصی

3. تثبیت حقوق آب قابل مبادله و تشکیل و تقویت بازارهاي آب.

تاکنون بخش مدیریت منابع آب کشور برنامههایی در خصوص دو راه حل اول داشته ولی با توجه به آماده نبودن فضاي قانونی و حقوقی مناسب، از راهکار سوم استفاده مقتضی نشده است. در این مقاله به بررسی " نظام بازار آب" 4 به عنوان رویکردي محوري پرداخته میشود و کارایی آن در حل برخی از مسائل مبتلا به مدیریت منابع آب بررسی میشود. البته پر واضح است که موفقیت این نظام منوط به درك و اجماع لازم به تشکیل آن، پشتیبانی تمام سازمانها و متولیان آب به خصوص دولت و اعتماد به آن است

(جعفري .(1383 همچنین به دلیل اهمیت بررسی تجارب سایر کشورها در زمینه بازار آب، به بررسی تجارب استرالیا پرداخته خواهد شد. بررسی تجارب استرالیا، اطاعات ارزشمندي را ارائه خواهد داد که میتواند براي کشورهایی همچون ایران بسیار مفید باشد.

مفاهیم و اصول بازار آب

به فرآیندي که در آن بتوان مجوز برداشت آب را به صورت قانونی مبادله نمود، بازار آب میگویند. با این تعریف چنین بازاري در کشورهایی که مالکیت آب قبلاً واگذار گردیده است مثل استرالیا، شیلی، افریقاي جنوبی و چین و غرب امریکا، مرسوم است. البته فارغ از بحث قانونی بودن، هر چیزي که داراي ارزش باشد را میتوان در بازار غیررسمی مبادله کرد. به عنوان مثال در ایالت فلوریداي امریکا، مجوز برداشت آب به طور غیر رسمی مبادله میشود و این کار باعث توسعه در مناطق کم آب ایالت شده است. همچنین در کارولیناي شمالی کشاورزان آب جاري در نهرهاي اراضی خود را که به زمینهاي خشک پایین دست میرسد، معامله میکننداساساً. بازار و قیمت گذاري نقش زیادي در تخصیص منابع به مصرف کنندگان دارد و در عین حال انگیزههایی را براي حفاظت از منابع و سرمایهگذاري در حوزههاي جدید به وجود میآورد. در اقتصادهاي رقابتی تنظیم قیمت و وجود بازار توازن عرضه و تقاضا را موجب میشود. قیمتها زمانی که نیاز در مقایسه با عرضه با سرعت بیشتري افزایش مییابد، اضافه میشوند. قیمتهاي بالاتر موجب میشود که میزان مصرف کاهش و میزان تولید افزایش یابد و بعلاوه باعث میشود که تکنولوژيهایی که با مصرف کم منابع، تولید را افزایش میدهند نیز توسعه یابد. بازارها باعث افزایش ارزش منابع در شرایط مختلف میشوندمثلاً. ارزش اقتصادي آبی که براي کشاورزي استفاده میشود با انتقال به حوزه شرب در صورت نیاز مراکز شهري، بالا میرود. مجوز تجارت آب به طور ذاتی میتواند مشوقی براي محافظت از منابع آب باشد و همچنین از نظر اقتصادي موجب تخصیص بهینه آبهاي محدود گردد. امروزه ارزش آب در جوامع پایین بوده و تخصیص آن نیز به شکلی انجام میشود که گویا منابع آب محدود و تمام شدنی نیستند. در حقیقت مصرف کنندگان آب هیچ بهایی را بابت خود آب

پرداخت نمیکنند. مصرف کنندگان شهري و صنعتیمعمولاً مبلغی را فقط بابت هزینههاي ذخیره، انتقال و تحویل آب پرداخت می نمایند که البته آن هم در مقایسه با بخش کشاورزي که بزرگترین مصرف کننده آب است، بسیار ناچیز میباشد. در صورتیکه فرصت فروش آب مازاد وجود نداشته باشد، کشاورزان انگیزهي زیادي براي محافظت از آب نخواهند داشت. یک بازار کارآمد بایستی به درستی پایه ریزي شده باشد، حق انتقال مالکیت را داشته باشد و در آن باید هزینهها و منافع کامل انتقال به خریدار و فروشنده واگذار گردد.

بنابراین طبیعت منابع آب و بنگاههاي مدیریت و تخصیص آب، میتواند ایجاد بازار آب را با مشکلاتی مواجه مینماید.

اصولاً بازار مکانی براي مذاکره بین خریداران و فروشندگان شناخته میشود. بنابراین بازار زمانی ایجاد می-شود که تعدادي فروشنده بالفعل سعی در برقراري ارتباط با خریداران بالقوه یک یا چند کالا کنند. در این حالت به منظور تسهیل ارتباط این دو گروه نیاز به وسیله مبادله (یعنی پول) است. بعلاوه در بازار میتوان کالاها را با یکدیگر مبادله کردمثلاً( محصول کشاورزي به ازاي حجم مشخصی آب) و یا اینکه آنها را به کمک پول قیمت-گذاري نمود. در اقتصاد ثابت شده است که در صورتیکه نتوان نیاز مصرف کننده آب و یا مازاد تولید کننده را بدون کاهش حق دیگري تأمین نمود (منابع محدود)، نهاد بازار قادر خواهد بود منابع را به صورت بهینه به کالا و خدمات گوناگون اختصاص دهد. چنین بازاري باید واجد شرایط زیر باشد:

1. ورود به بازار و خروج از آن آزاد باشد و نیازي به مجوز نداشته باشد

2. رقابت به شیوهاي باشد که هیچ کس نتواند براي تعیین قیمت و میزان مبادله کالا در بازار اعمال نفوذ کند

3. مبادله کنندگان نسبت به قیمت کالا و نهادهها آگاهی لازم را داشته باشند.

4. کالا و نهادههاي مبادله شده همگن باشند

5. انتقال و ورود منابع به بازار آزاد و بدون هزینه باشد

اگر این شرایط وجود داشته باشد، میتوان در بازار، آب را به بهینهترین شکل ممکن مصرف نمود و با روشی مقرون به صرفه تأمین و در اختیار نیازمندترین مصرف کننده قرار داد. در این شرایط بازار میزان کل عرضه و تقاضاي آب را به صورت بهینه تعیین میکند و اولین واحد آب به کسی تعلق میگیرد که بتواند بهاي بیشتري را براي آن بپردازد. از طرفی فروشندگانی که قادر به تأمین آب با قیمت نازلتري هستند نیز در این رقابت پیروز خواهند بود. در این سیستم آب به میزانی عرضه خواهد شد که تقاضا براي آن باشد و قیمتی که مشتریان براي خرید یک واحد آب مازاد می پردازند با قیمتی که عرضه کنندگان براي همان میزان آب طلب میکنند، برابر است.

بازار خود به صورت سیستماتیک ارزش اقتصادي آب را نیز تعیین میکند. این قیمت از سویی برابر ارزش اجتماعی آب براي متقاضیان است یعنی معادل مبلغی که مصرف کننده در ازاي خرید آب مجبور خواهد بود از دستیابی به سایر کالا و خدمات چشم پوشی کند. این قیمت متعارف هم رفاه مصرف کننده جدید را تأمین مینماید و هم سود اقتصادي فروشندگان را به حداکثر میرساند (صدر .(1381

فرصتها و ظرفیتها

وجود نداشتن بازار آب به منظور تخصیص منابع آب محدود و وجود قیمتهایی که مبتنی بر یک بازار آزاد نیستند باعث میشود که ارزش آب بین مصرف کنندگان مختلف تا حد زیادي متفاوت باشد. به عنوان مثال کشاورزان حاضر در بخش غربی ایالات متحده، اکثر حقĤبههاي موجود را در اختیار دارند در حالیکه کمترین مبلغ ممکن را به خاطر تحویل آب پرداخت میکنند. بنابراین حجم زیادي از آب آزادانه به ازاي مبلغنسبتاً ناچیزي

تخصیص مییابد. گاهی اوقات اگر برداشت آب از رودخانه کمتر شود تا آب به مصارفی چون انرژي برقابی، تفریحی و محیط زیست تخصیص یابد، میتواند منجر به ارزش افزوده آب شود. به همین ترتیب اگر آب به مناطق شهرنشین نیز فروخته شود نیز ارزش آب چندین برابر بیشتر خواهد شد به رغم اینکه ممکن است نیاز به پروژههاي آبرسانی هزینهبر و آسیب رسان به محیط زیست باشد.

اختلاف ارزش آب در مصارف مختلف موجب از بین رفتن موانع و چالشها خواهد شد. لذا در حال حاضر در برخی کشورها بازار آب به صورت ابتکاري در حال تشکیل شدن استمثلاً. در غرب ایالات متحده براي حل چالشهاي ناشی از تغییر میزان عرضه آب که نتیجه تغییرات آب و هوایی و دیگر پارامترهاي اثرگذار است، بازارهاي متنوعی ایجاد شده است. در بازارها امکان اجاره ، خرید آب براي زمان مشخص و ذخیره آب5 وجود دارد.

از آنجا که چنین مبادلاتی یک انتقال موقت محسوب میشوند، ممکن است عواقب اجتماعی و اقتصادي مخربی داشته باشد. کشاورزان ممکن است تمایل به فروش آب پیدا کنند و در زمان خشکسالی گاًها بیشتر سهم خود را به معرض فروش بگذارند و کشت و زرع خود را متوقف کنند. مبادله با چنین شرایطی آسان و البته در بسیاري مناطق نیز رایج است، لیکن تدوین ضوابط و شرایط و اعمال برخی محدودیتها براي انتقال مفید و حائز اهمیت است.

بانک آب

بانک آب یکی از روشهاي رفع موانع و چالشها است. اصولاً بانک انتقال مالکیت آب را در شرایطی که نیاز به تغییرات کوتاه مدت عرضه آب است، تسهیل مینماید. بانک آب مالکان را قادر به فروش تمام یا بخشی از حقĤبه خود مینماید. در این شرایط نقش بانک آب جمع کردن افرادي که قصد خرید و فروش حقĤبه را دارند گرد یکدیگر است. چنین بانکی چند عملکرد کلیدي دارد. بانک مشخص میکند که چه حقĤبهاي شرایط ارائه شدن در بازار را دارد و مقدار آب مربوط به هر حقĤبه را مشخص میکند. بانک تعیین میکند که چه کسی امکان خرید یا اجاره آب را دارد و لذا قوانین اجاره را وضع مینماید. بانک مشخص میکند که چه مقدار آب قابل انتقال به غیر است بدون اینکه به شخص ثالثی آسیب برسد. با وضع قوانین مترتب بر بازار آب، بانک به عنوان واسطهاي عمل میکند که حقĤبههاي معتبر را در میپذیرد تا آن را در اختیار کسانی قرار دهد که تمایل به تأمین آب مورد نیاز خود به بهایی کمتر از آنچهقبلاً پرداخت میکردهاند، دارند.

بعلاوه بانک آب وظیفه تهیه اطلاعات بیلان آب حوضه، میزان منابع و مصارف، ثبت حقĤبهها، ثبت میزان برداشت براي مصارف مختلف، اخذ قیمتهاي پیشنهادي خرید و فروش و ذخیره آب در راستاي تقویت بیشتر مدیریت منابع آب حوضه را دارد. در بانک کلیه مبادلات و میزان سهام

حقĤبه داران مشخص است و هر دوره اطلاعات بازار بروز رسانی میشود. بانک در تشویق بخش خصوصی به سرمایه گذاري در طرحهاي تأمین و حفاظت آب نقش مهمی دارد و میتواند بین متقاضیان آب و سرمایه گذاران ارتباط برقرار کند ( .(Dosi and Easter,2000

الزامات بازار آب

در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه، روز به روز بر اهمیت و ارزش آب به عنوان منبعی کمیاب افزوده میشود و بر همین اساس نیاز به مدیریت کاراتر و موثرتر از این منابع کمیاب رو به افزایش است. براي استفاده از بازارهاي آب به منظور بهبود مدیریت منابع آب، وجود نظام سازمانی مناسب یکی از عناصر مهم موفقیت میباشد. با توجه به تجارب دیگر کشورها، ویژگیهایی که براي عملکرد بازار ضروري بوده عبارتند از:

وجود یک رویکرد مدیریت کاربرمحور، با یک ساختاري که داراي شفافیت و پاسخگویی در میان اعضاي آن باشد؛ حق آبه ها به خوبی تعریف شده و قابل اندازهگیري و اجرا باشد؛ وضعیت جریانهاي بازگشتی6 مشخص باشد؛ و اطلاعات لازم براي معاملات در دسترس باشد.

همچنین پیادهسازي بازار آب نیاز دارد به: دخالت همزمان دولت و مشارکت فعال کاربران آب؛ یک سیستم اجرایی که عرضه آب را به موقع ثبت و اجرا نماید، یک سیستم اندازهگیري شفاف و قابل اعتماد، و زیرساختهاي آبرسانی مناسب.

از طرفی، یکی از چالش برانگیزترین ویژگی سازمانی در بازار آب، ایجاد و اجراي مکانیزمهاي مناسب معاملاتی و اطلاعاتی است که براي همه کاربران آب به طور یکسان و یکنواخت ارائه شده باشد. این مکانیزمها شامل دسترسی به اطلاعات قیمتی، ثبتنام، اجرا، و نظارت بر حقĤبهها میباشد. از آنجا که ضعف قانونی و اداري از مشخصات کشورهاي در حال توسعه میباشد، تحقق این شرایط مشکلات خاص خود را دارد.

سوابق بازار آب در جهان

برخی از کشورها در جهت بهبود نظام تخصیص آب توجه خاصی به بازار آب و نیروهاي آن کردهاند و در ایجاد، تقویت و تسهیل مبادلات آب کوشش فراوانی نمودهاند. در امریکاي غربی و اروپاي جنوبی به سبب محدودیت منابع آب، توجه به بازارهاي آب براي تخصیص بهتر آن بیشتر است.

اخیراً این موضوع در ایالات مختلف امریکا از جمله کالیفرنیا، کلرادو و فلوریدا مورد توجه سناتورها و فرمانداران قرارگرفته و آنها را وادار ساخته است با انجام مطالعات جدي، به اصلاح قوانین حقوق آب و بازنگري در نقش نظارتی دولت و تقویت نهادهاي محلی بپردازند .(Ainslie, 2002) به عنوان

مثال اختیار صدور مجوزهاي جدید برداشت آب به حقĤبه داران قدیم که میتوانند یک نهاد ناظر تشکیل دهند، واگذار شده است که البته این امر نظارت دولت را نیز به همراه دارد. در برخی کشورها دولت به کمک حقĤبه داران بعضاًو بهره برداران، اقدام به تشکیل بانک آب نموده است. کشورها بعضاً با تشکیل بازار آب و جلب مشارکتهاي مردمی در دشتها، مجمع نمایندگان حقĤبه داران منطقهاي را تاسیس نمودهاند که نسبت به صدور

مجوز حفر چاه جدید و یا برداشت بیشتر از حد پروانه اقدام مینماید. در بیشتر این مناطق با تشکیل نهاد پلیس آب نظارت بر منابع آب با دقت بیشتري انجام میشود و دولت کمتر به امور کارشناسی و سرکشی برداشت آب میپردازد .(Tangre e, 2002) البته در ایران از دیرباز این

وظیفه را میراب به عهده است.

در اروپاي شمالی و بخشهاي شمالی و شرقی امریکا، موضوع مهم حفظ کیفیت آب حوضههاي آبریز و نظارت بر پسابها است و لذا قبل از توجه به تخصیص بهینه، بازار آب را ابزاري در جهت حفاظت کیفی آب میدانند .(Morris,2002) در این کشورها اهتمام بازار آب بیشتر در بخش

حفاظت و نظارت بر منابع آب حوضه و حفظ حقوق آب است و به دلیل وفور آب، مبادله آن در اولویت بعدي قرار دارد.

سابقه بازار آب در ایران

در ایران از دیرباز، برداشت آب و شیوه تخصیص حقĤبه آبهاي سطحی،غالباً مبتنی بر حق همسایگی و میزان نزدیکی به رودخانه بوده است. به عنوان مثال، در نظام برداشت آب از زاینده رود، حق تقدم با آب بران نزدیکتر به رودخانه بوده، در حالی که این موضوع در خصوص چشمهها و قنوات شکل دیگري داشته است. بدین صورت که حقĤبه داران، با سرمایه گذاري و صرف هزینه در ساخت و لاي روبی قنوات و چاهها بر آب استحصال شده حیازت پیدا کردهاند .

در مناطقی همچون کرمان، یزد و خراسان، تقسیم آب قنات و چشمهها بین شرکا با کمترین اختلاف و تنش متداول بوده است. در رابطه با آبهاي سطحی، تقسیم و تخصیص آب اغلب با تفاهم محلی انجام میشده و همواره نماینده مورد وثوق آببران به عنوان متولی توزیع این مهم را به عهده میگرفته است. در بیشتر مناطق کشور این افراد "میراب" نامیده میشوند.

در ایران از دیرباز مبادله آب وجود داشته و از نظر قانونی نیز قابل پذیرش بوده است. این مبادله گاه با تبادل جنس، وجه نقد و یا خود آب انجام میشده و همچنان نیز متداول است. براي انجام این کار ابزارهاي اندازهگیري آب طراحی و ساخته شده است کهسابقاً در محاسبات مربوط به خرید و فروش آب کاربرد داشته است. بعلاوه زمان برداشت آب در تعیین نرخ فروش آب مؤثر است. به عنوان مثال در برخی از مناطق کشور قیمت مبادله اي آب در روز با شب متفاوت است و در صورت تغییر نوبت برداشت آب، مابه التفاوتی به صورت نقدي یا جنسی باید پرداخت شود. همچنین خشکسالی و کاهش منابع در تعیین قیمت مؤثر است.

در بیشتر مناطق کشور براي زمینهاي کشاورزي و املاك، دو قیمت تعیین میشود؛ با سهم آب و بدون سهم آب. این سهم براي زمینهاي کشاورزي همان مجوز برداشت میزان مشخصی آب از چاه، قنات، چشمه، رودخانههاي فصلی و دائمی و یا طرحهاي منابع آب است. در اکثر معاملات زمینهاي کشاورزي، قیمت آب جداگانه قید میشود که نتیجه عملکرد بازار است. دوري و نزدیکی به منابع آب در قیمتگذاري تأثیر زیاد دارد که بیانگر ارزش آب است. این موضوع براي مصارف غیر کشاورزي هم صادق است به گونهاي که قیمت یک واحد مسکونی یا صنعتی با انشعاب و بدون آب در بازار متفاوت است. در عرف معاملات بازار، وجود چاه مجاز در یک ملک و یا داشتن انشعاب آب آشامیدنی باعث افزایش قیمت آن می شود و همواره متقاضی بیشتري دارد.

بررسی تجارب استرالیا در زمینه بازار آب

تجارب سایر کشورهاي جهان در زمینه بازار آب به منظور شناخت از نحوه ساز و کار بازار و استفاده از تجارب آنها، از اهمیت بسیار زیادي برخوردار میباشد. تجارب دیگر کشورها میتواند برخی از جنبههاي بازار آب را به معرض نمایش بگذارد. این تجارب نشان میدهد که یک بازار آب بدون اینکه عواقب جدي بر روي عمکردش داشته باشد، میتواند با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي محل اجراي آن تطابق پیدا نماید و از طرف دیگر بازارهاي آب میتوانند بازدهی و کارایی تخصیص و مصرف آب را بهبود بخشیده و انعطافپذیري را در مدیریت منابع آب در طول دوره کمبود فراهم نمایند.

با توجه به جنبههاي مختلف بازار آب موجود در کشور استرالیا، بررسی تجارب این کشور در این زمینه براي ایران بسیار مفید میباشد. از این رو در این مقاله به بررسی بازار آب کشور استرالیا پرداخته میشود.

تاریخچه بازار آب استرالیا

سالها پیش استرالیا توسط یک شاعر به عنوان سرزمین خشکسالیها و بارانهاي سیلآسا توصیف شده است. شروع فرآیند بازار آب در استرالیا از اوایل دهه 1960 با چند معامله کوچک و با هدف مورد آزمایش قرار دادن انتقال مکان مصرف آب بدون آسیب رسیدن به اشخاص ثالث بوده است. تجارت آب به تدریج در طول دهه 1970 و 1980 گسترش پیدا نمود. در سال 1989، دولت ایالتی ویکتوریا براي اینکه انتقالات آب را ممکن کند ارتباط بین زمین و آب را حذف نمود. مزیت اصلی این کار این بود که آبیاران میتوانستند بدون خرید زمین نسبت به خرید آب اقدام نمایند. این قانون در هموار کردن تجارت آب نقش مهمی ایفا نمود. تجارت آب در سال 1996 به